Bu araştırmanın amacı, üniversite öğrencilerinin Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavı'na hazırlanma biçimi ile bu amaçla yapmış oldukları harcamaları; yükseköğrenimleri sırasında yapmış oldukları harcamaları ve finansmanını; okudukları program hakkındaki düşüncelerini ve iş beklentilerini incelemektir. Bu çalışma kapsamında, 51 devlet ve 7 vakıf üniversitesinde bulunan 67 fakülte ile yüksekokullarda bulunan 435 yükseköğretim programına kayıtlı öğrenci kitlesinden tabakalı örnekleme yöntemi ile rasgele seçilmiş yaklaşık 80.000 öğrenci üzerinde, 1997 yılının Mayıs ve Haziran aylarında 62 sorudan oluşan bir anket uygulanmış ve toplanan veriler analiz edilerek yükseköğretim politikalarına yol gösterecek önemli sonuçlara ulaşılmıştır. Anket örneği Ek-1'de verilmiştir.

1997 yılının bahar döneminde vakıf ve devlet üniversitelerinde öğrenim gören öğrenci ailelerinin ortalama aylık gelirleri, sırasıyla Tablo 1 ve Tablo 2’de gösterilmiştir. Anket verileri, aile gelirlerinde devlet ve vakıf üniversiteleri arasında önemli farklılıklar olduğunu göstermiştir. Devlet ünivesitelerinde öğrenim gören öğrencilerin ailelerinin ortalama aylık geliri 74 milyon TL iken, vakıf üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerin ailelerinin ortalama aylık geliri 179 milyon TL'dir. Türkiye’de hane halkı aylık ortalama gelirinin 73 milyon TL olduğu göz önüne alınırsa, devlet üniversitelerinde öğrenim gören öğrenci ailelerinin ortalama gelirleri ile Türkiye ortalaması arasında önemli bir fark olmadığı ortaya çıkmaktadır.

Ayrıca, öğrenci ailelerinin gelir gruplarına göre dağılımı da önemli farklılıklar göstermektedir. Tablo 3'ten görüldüğü gibi, öğrenci ailelerinin % 4’ünün ortalama aylık geliri 15 milyon TL’den daha az iken, % 6,5’inin geliri 200 milyon TL’nin üzerindedir. Öğrenci ailelerinin ortalama aylık gelirleri bu iki uç arasında değişmekle birlikte, % 50’sinin ortalama aylık geliri 15 ile 65 milyon TL arasında değişmektedir.

Değişik gelir gruplarına göre öğrenci ailelerinin ortalama aylık gelirlerinin yüzde dağılımı, vakıf üniversiteleri için Tablo 4'de, devlet üniversiteleri için ise Tablo 5'te gösterilmiştir. Beklendiği gibi, vakıf üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerin büyük bir çoğunluğu, aile geliri yüksek olan öğrenci grubunu oluşturmaktadır. Örneğin, Yeditepe Üniversitesi'nde öğrenim gören öğrencilerin % 65'inin, Bilkent Üniversitesi’ndeki öğrencilerin % 53’ünün toplam aile aylık geliri 200 milyon TL’den daha fazladır. Aile aylık geliri 25 milyon TL'den az öğrencilerin oranı Bilkent Üniversitesi'nde % 1, Yeditepe Üniversitesinde ise % 2'dir. Yüzüncü Yıl Üniversitesi'ndeki öğrencilerin % 76'sının aylık aile geliri ise 55 milyon TL'nin altındadır.

Öğrenci ailelerinin eğitim durumu iki belirgin özellik göstermektedir. Bunlardan birincisi, Türkiye genelinde olduğu gibi, annelerin eğitim düzeyinin babaların eğitim düzeyinin altında kalmasıdır. Örneğin, Tablo 6'da görüldüğü gibi, bir üniversitenin dört yıllık bölümünü bitiren babaların oranı % 20 iken, bu oran annelerde % 7'dir. Ülkemizde kadının eğitim düzeyi, genelde erkeğin eğitim düzeyine göre düşük olduğu için bu bulgu şaşırtıcı değildir. İkinci önemli özellik ise, öğrenci anne-babalarının genel eğitim düzeyinin, Türkiye genel düzeyinin üzerinde olmasıdır. Örneğin, okuryazar olmayan veya okuryazar olup da ilkokul diploması sahibi olmayan kadınların işgücündeki oranı 1990 yılı için yaklaşık % 37 iken, bu oran üniversite öğrencilerinin annelerinde % 21'dir. Benzer olarak, okuryazar olmayan veya ilkokul diplomasız okuryazar erkeklerin işgücündeki oranı % 16 iken, bu oran üniversite öğrencilerinin babaları için % 6'dır. Benzer farklılıklar, yükseköğretimi bitirme bakımından da görülmektedir. Örneğin, 1997 yılında öğrenci annelerinin yaklaşık % 12'si yükseköğretimi tamamlamıştır. Bu oran, genel işgücündeki kadınlarda 1990 yılı için yaklaşık % 4'tür. Aynı şekilde, üniversiteyi bitiren babaların oranı % 28 iken, 1990 yılı için Türkiye ortalaması % 5'tir.

• Dershaneler,
• Özel dersler,
• Özel grup dersleri,
• Halk eğitim merkezi kursları,
• Öğrencinin kendi lisesindeki hafta sonu kursları.

Anket sonuçlarına göre, üniversitede öğrenim gören öğrencilerin % 78'i özel kurslara katılarak, % 14'ü ise kitap, dergi ve gazete satın alarak Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Sınavlarına hazırlanmışlardır. Öğrencilerin sadece % 8'i hiçbir harcama yapmadan kendi başlarına lise bilgilerini tekrarlayarak hazırlanmışlardır.

Tablo 7’den görüldüğü gibi, gelir grubundaki artışla birlikte kurslara katılma yüzdelerinde de bir artış gözlenmektedir. Ailelerin aylık gelirleri ile kurslar için ödenen miktarlara bakıldığında, en alt gelir grubundaki ailelerin aylık gelirlerinin yaklaşık 6 katını, 70 milyon TL aylık gelire sahip ailelerin aylık gelirlerinin 2 katını kurslar için harcadıkları görülmektedir. Üst gelir gruplarında ise kurs için yapılan harcamalar yaklaşık bir aylık gelirle karşılanmaktadır.

Özel kurslara katılan öğrencilerin 1997 yıl ortası rakamlarına göre yapmış oldukları ortalama harcama 148 milyon TL'dir. Özel kurslara katılmayıp sınavlara kitap, dergi, v.b. alarak hazırlanan öğrencilerin ortalama harcaması ise 43 milyon TL'dir. Tablo 8 ve Tablo 9’den izlenebileceği gibi, bu miktarlar vakıf üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerde 160 milyon TL ve 41 milyon TL, devlet üniversitelrinde ise 148 Milyon TL ve 43 milyon TL dir. Devlet üniversiteleri ile vakıf üniversiteleri ararsında, üniversiteye giriş için yapılan harcamalar bakımından önemli bir farklılık görülmemektedir. Üniversiteye giriş için yapılan harcamalar öğrenim görülecek üniversiteye göre önemli farklılıklar göstermektedir. Bunlarla ilgili bilgiler Tablo 6 ve 7’de verilmiştir.

Üniversite öğrencilerinin % 76'sı halen öğrenim gördükleri programdan memnun olduklarını belirtmişlerdir. Ancak bu durum, üniversitelere göre oldukça büyük farklılıklar göstermektedir. Örneğin, İstanbul Teknik Üniversitesi'nde öğrenim gören öğrencilerin % 85'i okudukları programlardan memnun olduklarını belirtirken, Yüzüncü Yıl Üniversitesi'ndeki öğrencilerin ancak % 66'sı okudukları programlardan memnun olduklarını belirtmişlerdir. İlginç bir bulgu da, kendi alanında çalışmak isteyen öğrencilerin % 82'si okudukları programlardan memnun görünürken, ilgili alanda çalışmak istemeyen öğrencilerin ancak % 37'si memnuniyetlerini belirtmişlerdir.

Tablo 9. Öğrencilerin ilk tercih ettikleri bölümler.

1997 yılının bahar döneminde, bir öğrencinin aylık ortalama kişisel harcaması devlet üniversitelerinde 16 milyon TL'dir. Beklenildiği gibi, bu harcamalarının dağılımı öğrencilerin sosyoekonomik özelliklerine göre önemli farklılıklar göstermektedir. Örneğin, aylık ortalama kişisel harcamalar, dütük gelir grubundaki ailelerde 12 milyon TL, orta gelir grubundaki ailelerde 17 milyon TL ve yüksek gelir grubundaki ailelerde ise 35 milyon TL’dir.

Öğrencilerin % 31'i ayda 10 milyon TL'den daha az harcarken, yaklaşık % 44’ü 10 ile 20 milyon TL arasında, % 14'ü ise 20 ile 30 milyon TL arasında aylık kişisel harcama yaptıklarını belirtmişlerdir. Genel olarak öğrencilerin % 90'nının aylık kişisel harcamalarının 30 milyon TL’den daha az olduğu saptanmıştır. Bu genel durum, Tablo 11 ve Tablo 12’den izlenebileceği gibi, devlet ve vakıf üniversitelerinde öğrenin gören öğrenciler için farklılık göstermektedir.

Devlet üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerin 1997 yılında dönem başına ödemiş oldukları ortalama katkı payı 8,6 milyon TL'dir. Bu miktar, üniversiteler arasında önemli farklılıklar göstermektedir. Örneğin, 1997 bahar döneminde Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde (ODTÜ) öğrenim gören öğrencilerin ödedikleri ortalama katkı payı 15,3 milyon TL'dir. Bu fark, ODTÜ'nün yabancı dilde eğitim yapan ve mühendislik ağırlıklı bir üniversite olmasından kaynaklanmaktadır. Başka bir deyişle, öğrenim dili İngilizce olan üniversitelerdeki öğrenciler, Türkçe eğitim yapan üniversitelerdekilere göre daha fazla öğrenci katkı payı ödemektedirler. Bunun yanında, mühendislik programlarının öğrenci katkı payları, sosyal bilim alanlarına göre biraz daha fazladır. Tüm bu faktörler, ortalama öğrenci katkısının üniversiteler arasında farklılaşmasına neden olmaktadır. Öte yandan, vakıf üniversitelerindeki yıllık öğrenim ücretinin, 1997 bahar dönemi rakamlarına göre 160 milyon TL olduğu bulunmuştur.

Devlet üniversitelerindeki öğrencilerin % 70'i burs ve kredi için başvuruda bulunmaktadır. Bu oran, vakıf üniversitelerinde % 19'a düşmektedir. Devlet üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerin yaklaşık % 36'sı YURTKUR'dan öğrenci katkı payı için kredi almaktadır. Bu oran, vakıf üniversitelerinde yaklaşık % 3'tür. Ancak ilginç bir bulgu da, aylık net aile geliri yüksek olan grubun (100 milyon TL ve üstü) % 30'unun öğrenim katkı payı kredisi almasıdır.

Öğrencilerin % 51'i, ortalama olarak 4 milyon TL burs ya da öğrenim kredisi almaktadır. Bu miktar, burs ya da kredi almakta olan öğrencilerin kişisel harcamalarının yaklaşık % 25'ini karşılamaktadır. Tüm öğrencilerin yaklaşık % 96'sı halen verilen burs ya da öğrenim kredisi miktarını yeterli bulmamaktadır. Beklenen ortalama aylık yardım (kredi) miktarı yaklaşık 15 milyon TL'dir. Öğrencilerin beklediği yardım miktarı da öğrencilere göre bir dağılım göstermektedir. Öğrencilerin % 26'sı burs ya da kredilerin 5 ile 10 milyon TL arasında, % 33'ü 10 ile 15 milyon TL arasında, % 19'u 15 ile 20 milyon TL, % 10'u 20 ile 30 milyon TL, % 8'i ise 20 milyon TL'dan daha fazla olmasını istemektedirler.

Öğrencilerin % 43'ü mezuniyetten hemen sonra iş bulabileceklerini, % 37'si ise yabancı dil, bilgisayar gibi ek eğitim aldıktan sonra iyi koşullarda iş bulabileceklerini belirtmişlerdir. Öğrencilerin yaklaşık % 11'i uzun bir süre iş bulamayacaklarını belirtmişlerdir. Buradan üniversitelerimizin, öğrencilerin işgücü pazarına girdiklerinde kendilerine yararlı olacak gerekli bilgi ve beceriyi kazandırmak amacıyla kalitelerini artırmaları gerektiği sonucu çıkmaktadır.

İlginç bir bulgu da, öğrencilerin yaklaşık % 70'inin özel sektörde çalışmak istemeleridir. Öğrencilerin iş planları hakkında üniversiteler arasında önemli farklılıklar görülmektedir. Özel sektörde çalışmak isteyenlerin oranı, İTÜ ve ODTÜ öğrencilerinde sırasıyla % 92 ve % 83'e çıkarken, Dicle Üniversitesi öğrencilerinde % 50'ye düşmektedir. Bu bulgular, üç büyük kentteki gelitmit üniversitelerde öğrenim gören öğrencilerin çalışmak için özel sektörü, diğer illerdeki gelitmekte olan ünivesitelerde öğrenim gören öğrencilerin ise devlet sektörünü tercih ettiklerini göstermektedir.

Öğrencilerin, mezuniyet sonrası ne kadar aylık gelir almayı bekledikleri sorusuna vermiş oldukları cevaplardan, 1997 Haziran rakamlarına göre, % 32'si 50 ile 100 milyon TL arasında, % 26'sı 100 ile 150 milyon arasında, % 19'u 200 milyon TL'den daha fazla gelir elde etmeyi beklemektedir.

Öğrencilerin % 60'ı lisansüstü eğitime devam etmek istediklerini belirtmişlerdir. Ancak bu oran, üniversite ve programlar ile öğrencilerin sosyoekonomik özelliklerine göre önemli değişiklikler göstermektedir. Örneğin, vakıf üniversitelerinde öğrenim gören öğrencilerin % 71'i lisansüstü eğitime devam etmeyi planlarken, bu oran devlet üniversitelerinde % 60'dır. Öğrencilerin lisansüstü eğitime olan talepleri, sosyoekonomik durumlarıyla doğru orantılıdır. Örneğin, aile gelirleri düşük (15 ile 25 milyon TL arasındaki gelir grubu) olan öğrencilerde lisansüstü eğitime devam etme isteği gösteren öğrencilerin oranı % 58 iken, bu oran aile geliri yüksek (130 milyon TL'dan daha yüksek) olan öğrencilerde % 64'e çıkmaktadır. Öğrencilerin anne-baba eğitim düzeyi ile lisansüstü eğitime devam etme planları arasında da bir ilişki olduğu görülmektedir. Örneğin, anneleri okuryazar olmayan üniversite öğrencilerinin % 58'i lisanüstü eğitime devam etmeyi planlarken, anneleri lisans veya lisansüstü dereceye sahip öğrencilerde bu oran sırasıyla % 70 ve % 79'a çıkmaktadır. Son olarak, öğrencilerin lisansüstü eğitime devam edip etmeme planları bakımından üniversiteler arasında önemli farklılıklar gözlenmiştir. Gelişmiş üniversitelerde öğrenim gören öğrencilerin yaklaşık % 70'i lisansüstü eğitime devam etmeyi planlamaktadır (İTÜ = % 74, ODTÜ = % 72, Boğaziçi = % 67). Ancak bu oran, gelişmekte olan üniversitelerde % 50'lerin altına düşmektedir (Zonguldak Karaelmas = % 39, Adnan Menderes = % 47).