การขยายพันธุ์ การขยายพันธุ์สำหรับเฟิน สามารถเลือกทำได้หลายวิธี ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับชนิดของเฟินด้วย การขยายพันธู์โดยการเพาะสปอร์ การเพาะสปอร์ไม่ยุ่งยากมากนัก แต่ต้องอาศัยความอดทนและใช้ระยะเวลานาน ข้อดีที่ไม่ต้องการเนื้อที่มากมายนักในช่วงเพาะ และอุปกรณ์ที่ใช้เพาะเพาะไม่สิ้นเปลืองเกินไป เท่าที่ทราบ การเพาะสปอร์ เพื่อผลิตต้นกล้าของเฟิน ที่ทำเป็นการค้าอย่างจริงจังนั้น ยังมีกันอยู่น้อยแห่ง เท่าที่เคยได้ยินมา เช่น ที่โครงการหลวง ม. เกษตรศาสตร์ ที่ หรือที่บริษัท บางกอกฟลาวเวอร์ ก็เคยทราบมา แต่จากการที่ได้ไปเยี่ยมชมสวน หรือโรงเรือนปลูกเลี้ยงเฟินเพื่อจำหน่าย หลายๆ แห่ง ใช้วิธีการนำต้นพ่อแม่พันธู์เฟินที่ต้องการ มาปลูกเลี้ยง ปลาอยให้สปอร์กระจายงอกขึ้นเองในโรงเรือน แล้วเก็บต้นอ่อนใส่กระถางเลี้ยงให้โต เพาะสปอร์เฟินก้านดำสีชมพู

ดังนั้น หากมีการเผยแพร่วิธีการเพาะสปอร์ให้เป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวาง ก็น่าจะเป็นผลดีต่อการวงการไม้ประดับในบ้านเรา เนื่องจากราคาเฟินบางชนิดในบ้านเราราคายังคงสูงมาก หรือเฟินบางชนิด เป็นเฟินที่ลักลอบเก็บเอาออกมาจากป่าธรรมชาติ นำมาวางขายให้กับผู้นิยมปลูกต้นไม้สวยงาม ในการเพาะสปอร์ จำนวนเฟินที่ได้ออกมาจำนวนมากๆ จะสามารถทำให้ต้นทุนการผลิต ลดลงได้ สามารถขายได้ในราคาไม่สูงนัก ก็จะทำให้ผู้ที่ชื่นชอบเฟิน สามารถซื้อหามาเลี้ยงกันได้มากขึ้น กว้างขวางมากขึ้นด้วย ซึ่งจะทำให้เฟินเป็นที่นิยมกันมากขึ้นและจำหน่ายได้มากขึ้นตามมาด้วย อีกทั้งเป็นการช่วยลดการบุกรุกข้าไปเก็บทำลายเฟินในธรรมชาติได้อีกวิธีด้วย

วิธีการเพาะและอุปกรณ์ที่ใช้ มีมากมายแตกต่างกันไป แต่ทุกวิธีก็จะต้องอาศัยหลักการเดียวกัน สำหรับผู้ที่จะเริ่มฝึกการเพาะ ขอแนะนำให้ทำความเข้าใจก่อนเกี่ยวกับ วงจรชีวิตของเฟิน ที่มีสองสถานะ ด้วย นั่นคือ ช่วงที่เป็น prothallus และช่วงที่เป็นเฟินจริง เมื่อทำความเข้าใจสองส่วนนี้แล้ว ก็สามารถประยุกต์วิธีการเพาะสปอร์ในรูปแบบของตนเองได้

สำหรับวิธีการเพาะสปอร์ในแบบฉบับเฉพาะตัวนี้ อาจเป็นเพียงแนวความคิดสำหรับท่านที่สนใจ ที่จะลองนำไปทำเองดูบ้าง แม้จะยังไม่ใช่วิธีที่ดีที่สุดก็ตาม คงต้องนำไปประยุกต์ และหาวิธีที่ดีและเหมาะสมกับปัจจัยต่างๆ ของคุณเองด้วย

ต่อไป เรามาลองดูกันว่า ต้องทำอะไรกันบ้าง

เตรียมอุปกรณ์สำหรับการเพาะสปอร์ หลักๆ ก็มีเพียง กล่องพลาสติกใส ที่แสงผ่านเข้าไปได้ มีฝาปิดเปิดและมีรูระบายใต้กล่อง ให้น้ำออกได้บ้าง กันน้ำขังท่วมในกล่อง หรือจะใช้ถุงพลาสติกใหญ่ๆ ที่พอจะใส่กระถางหรือภาชนะได้ ดินเหนียว พีทมอส คีม เล็กๆ สำหรับคีบเฟินเล็กๆ มีดเล็ก เช่น คัตเตอร์ ขั้นตอนวิธีการเพาะสปอร์ดังต่อไปน

การเก็บสปอร์
เก็บใบที่มีสปอร์ เลือกใบที่สปอร์แก่เต็มที่ สังเกตจากอับสปอร์ที่เปลี่ยนจากสีเขียวเป็นสีน้ำตาลอ่อนและน้ำตาลแก่ในที่สุด เฟินบางชนิดมี สปอร์แก่จัดเป็นสีเหลืองหรือสีส้ม เช่น เฟินหางนกหว้า เฟินฟันเลื่อย เป็นต้น นอกนั้นส่วนมากเป็นสีน้ำตาล หรือน้ำตาลแก่ เฟินบางชนิด เมื่ออับสปอร์ยังอ่อนอยู่เป็นสีน้ำตาล เมื่อแก่จัดเป็นสีดำ

เมื่อได้ใบที่มีสปอร์แก่จัดแล้ว นำใบเฟินนั้นมาเก็บไว้ในซองจดหมาย หรือห่อด้วยกระดาษสีขาว ห่อปิดให้สนิทเพื่อป้องกันไม่ให้สปอร์ กระจายออกมานอกห่อ เก็บไว้ในที่ร่มและแห้ง สปอร์จะเริ่มแตกออกและกระจายสปอร์ออกมา อาจจะใช้เวลา 2-3 วัน กว่าจะสปอร์จะ แตกออกมาจนหมด ในกรณีที่ต้องการความรวดเร็ว อาจใช้มีดขูดเอาสปอร์ออกมาก็ได้

เตรียมดินเหนียวใส่กล่องพลาสติก ก่อนอื่น ต้องฆ่าเชื้อโรคเชื้อราในดินเหนียว และอุปกรณ์ที่เราเตรียมไว้เสียก่อน โดยอาศัยความร้อนช่วย ซึ่งมีหลายวิธี เช่น นำดินเหนียว ไปคั่วไปในกะทะ นำไปอบในเตา หรืออย่างใดอย่างหนึ่ง แล้วแต่สะดวก ส่วนอุปกรณ์ก็อาจใช้วิธีลวกน้ำร้อนเอาก็ได้ หรือถ้ามีน้ำยาฆ่า เชื้อ คลอร๊อก 5% ยิ่งดีเลย ตามหนังสือแนะนำ จากนั้นก็นำดินเหนียวนั้นมาใส่ในกล่องพลาสติกที่เตรียมไว้ เกลี่ยบางๆ ไม่ต้องหนามาก ไม่เกิน 0.5 ซม. ก็พอแล้ว พ่นน้ำสะอาดให้ดินเหนียวพอเปียกและพอปาดให้เรียบเนียนได้ รอให้ดินในกล่องเย็น ไม่ร้อน เรื่องวัสดุเพาะขั้นตอนนี้ บ้างก็ว่า ใช้พีทมอสดีกว่า บ้างก็ว่า ใช้ดินผสมอิฐมอญทุบละเอียด แต่ผมว่า ดินเหนียวน่าจะดีสุด ด้วยเหตุผลที่ว่า ดินเหนียวช่วยยึดเกาะสปอร์เอาไว้ และจากการที่เราปาดผิวหน้าให้เรียบเนียน ช่วยให้สปอร์ไม่ตกลงไปในร่องหรือ ช่องว่างของวัสดุปลุก ทำให้สปอร์ได้รับแสงและความอบอุ่น

หว่านสปอร์
นำสปอร์ที่เก็บได้ นำมาโรยลงหน้าดินเหนียวในกล่อง โรยให้กระจายไปให้ทั่วๆ ในกรณีที่โรยลงไปแล้ว สปอร์เฟินกองเป็นกระจุก ก็เอาน้ำสะอาดหยดลงไปสักหน่อยแล้วกลิ้งกล่องไปมา ให้สปอร์กระจายไปทั่วได้เหมือนกัน ในหนังสือ อ. ม.ล. จารุพันธ์ ทองแถม แนะนำให้เอาสปอร์ใส่ลงไปในขวดสเปร์แล้วพ่น อย่างนี้ก็ดี สปอร์เฟินกระจายได้ทั่วดี แต่บางทีสปอร์ที่ได้มามีนิดเดียว หากใส่กระบอก สเปร์ก็อาจจะติดอยู่ในกระบอกหมด ก็เลยไม่ได้ใช้วิธีนี้สักที เมื่อหว่านสปอร์แล้วก็จัดการผิดฝาเอาไว้ ปิดไว้เพื่อกันลมพัดสปอร์ปลิวหาย กันน้ำเข้าไปท่วมขัง เก็บรักษาความชื้นเอาไว้ด้วย นำกล่องเพาะนั้นไปวางร่มๆ สว่างๆ อย่านำไปตากแดดร้อนจัด ไม่งั้นจะกลายเป็นต้มสปอร์เฟินแน่ๆ

จากนั้น อีกราว 1 สัปดาห์ หรืออาจะถึง 1 เดือน ขึ้นอยู่กับชนิดของเฟิน บางชนิด สัปดาหืเดียวก็เห็นผล บางชนิดรอเป็นเดือน และยังขึ้น อยู่กับ ความสดของสปอร์ หากรีบเพาะหลังจากเก็บสปอร์มาได้ภายใน 1-2 วัน อัตราการงอกก็จะเร็วกว่า แต่หากยังไม่มีเวลาเพาะจริงๆ ควรนำสปอร์ไปเก็บไว้ในที่ๆ เย็นๆ ไว้ก่อน เพือรักษาความสดเอาไว้

หลังจากหว่านสปอร์แล้ว รออยู่นาน แต่ไม่เกินกว่าที่เราสุดจะทน เราจะเริ่มเห็นพรมสีเขียวๆ ขึ้นในกล่อง นั่นแหละ สปอร์เริ่มงอกแล้ว

ให้คุณลองทำตามนั้นก่อน แล้วมาติดตามอ่านตอนต่อไป ผมคงจะกลับมาเขียนต่อ ทันพอดีกับเฟินต้นเล็กๆ ของคุณงอกเป็นพรมเขียว อัดแน่นเต็มกล่องพอดี

ขั้นตอนต่อไป