ช้างป่า ในพื้นที่ป่าตะวันออกของประเทศไทย
โดย สถานีวิจัยสัตว์ป่าฉะเชิงเทรา

...ป่าตะวันออก ทั้งในอดีตและในปัจจุบัน จัดเป็นพื้นที่ป่าอีกแห่งหนึ่งที่มีความสำคัญต่อการเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยที่สำคัญของช้างป่า หลักฐานต่างๆ ที่ปรากฏมาแต่ครั้งอดีตเช่น ภาพสลักหินรูปข้างที่ปรากฏในพื้นที่เมืองโบราณโคกปีบ บ่งบอกว่าขอมโบราณที่อาศัยอยู่ในพื้นที่นี้เคยปฏิบัติสัมพันธ์กับช้างป่า หรือช้างป่าที่อาศัยอยู่ในพื้นที่ป่าแถบจังหวัดนครนายก ปราจีนบุรีและพื้นที่บางส่วนของฉะเชิงเทรา เคยถูกไล่ต้อนเข้าเพนียดที่อยุธยา ในสมัยรัชกาลที่ 5 เพื่อให้มงกุฎราชกุมารรัฐชีทอดพระเนตร     การจับช้างของคนไทย และพังแต๋น ช้างสำคัญ ก็เป็นลูกช้างที่ได้จากป่าตะวันออก เป็นต้น จะเห็นได้ว่า ป่าภาคตะวันออกเป็นแหล่งที่มีการบันทึกเรื่องราวของช้างมาแต่ในสมัยที่ขอมยังเรืองอำนาจในสุวรรณภูมิ ในปัจจุบันเรื่องราวของช้างจากป่าภาคตะวันออกก็ยังคงเป็นที่กล่าวขานของผู้คนในสังคม ภาพอันชินตาของฝูงช้างป่าหลากหลายอายุเดินหากินตามไหล่ถนนเรื่องราวของช้างขโมยอ้อยจากรถบรรทุกที่คนขับจอดพักหลับนอนบนถนนที่ผ่านป่า ช้างป่าทำลายพืชไร่ของราษฎรที่อยู่ใกล้แนวชายป่า ช้างทำลายกระจกห้องน้ำเพียงเพื่อจะกินน้ำในอ่างอาบน้ำลูกช้างตกบ่อน้ำ เหล่านี้ ล้วนเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นและดำรงอยู่กับช้างป่าภาคตะวันออก กำลังเกิดอะไรขึ้นกับช้างป่าภาคตะวันออก พวกเขามีวิถีชีวิตและอยู่กันอย่างไร พวกเขาต้องการอะไร และอนาคตของพวกเขาจะเป็นอย่างไร คำถามเหล่านี้กำลังจะมีคำตอบแต่ก่อนอื่นต้องทราบข้อมูลพื้นฐานของช้างป่าเป็นอันดับแรกก่อนเพื่อการทำความเข้าใจในธรรมชาติของป่า

ธรรมชาติวิทยาของช้างเอเชีย ...ช้างเอเชีย (Elaphas maximus) เป็นสัตว์สังคมที่มีรูปแบบการอยู่รวมกันอย่างเป็นเอกลักษณ์แต่ละฝูงประกอบไปด้วยสมาชิกช้างที่มีช่วงอายุต่างๆ กัน ตั้งแต่ช้างแรกเกิดจนถึงช้างวัยชราภาพ มีความช่วยเหลือเกื้อกูลกัน ของมวลหมู่สมาชิกภายในฝูงประสบการณ์การดำรงชีวิตที่ได้สั่งสมมา จะถูกถ่ายทอดจากรุ่นหนึ่งไปสู่รุ่นแล้วรุ่นเล่า ช้างแต่ละฝูงประกอบไปด้วยสมาชิก15 - 20 ตัวโดยมีช้างตัวเมียที่มีอายุมากเป็นผู้นำเรียกว่าแม่แปรก

    แม่แปรก นับว่ามีบทบาทสำคัญในการกำหนดทิศทางการหากินและความอยู่รอดของฝูง แผนที่การเดินทางที่แม่แปรกได้สั่งสมมาตั้งแต่เมื่อครั้งยังเป็นลูกช้างเดินตามฝูง ช่วยในการหากินของช้างครอบคลุมพื้นที่ ครอบครองบรรพบุรุษได้เคยใช้ประโยชน์ภายในฝูง ประกอบไปด้วยช้างเพศเมียหลากหลายอายุและมีประสบการณ์ต่างกัน ในขณะที่ช้างเพศผู้จะถูกกันหรือขับไล่ออกจากฝูงเมื่อย่างเข้าสู่วัยรุ่น บางครั้งช้างวัยรุ่นเหล่านี้ได้มีการรวมตัวกันเป็นฝูงอย่างหลวม ๆ ด้วยการเดินหากินไปด้วยกัน แต่จะแยกกันหากินเมื่อเข้าสู่วัยเจริญพันธุ์ ฝูงที่เกิดขึ้นอย่างหลวม ๆ นี้ บางครั้งมักสร้างปัญหาให้กับชาวบ้านเนื่องจากการขาดทิศทางการหากินที่แน่นอน ทั้งนี้เนื่องจากประสบการณ์ชีวิตยังน้อยเมื่อมาเปรียบเทียบกับประสบการณ์ของฝูงช้างที่มีแม่แปรกเป็นผู้นำ แต่ข้อดีที่ช้างเพศผู้แยกตัวออกมาจากฝูง คือ หลีกเลี่ยงการผสมพันธุ์กันเองในหมู่เครือญาติ ช้างตัวผู้จะแวะเวียนไปที่ฝูงเป็นบางครั้งบางคราวเพื่อผสมพันธุ์ ซึ่งการผสมพันธุ์ของช้างไม่มีฤดูกาลที่แน่นอน แต่มีแนวโน้มที่สัมพันธ์กับการเกิดของลูกช้างในช่วงที่ฝูงช้างหากินอยู่บริเวณที่อุดมไปด้วยอาหารและน้ำ ความสัมพันธ์ของสมาชิกในฝูงช้างเริ่ม ตั้งแต่ช้างแรกเกิดจะถูกดูแลช่วยเหลือโดยช้างเพศเมียในฝูงที่มีศักดิ์เป็นป้าและน้า ทำหน้าที่เป็นแม่รับด้วยการช่วยฉีดถุงน้ำคร่ำและทำความสะอาดร่างกายลูกช้างแรกเกิดช่วยเลี้ยงลูกช้างแรกเกิดเมื่อแม่ตัวจริงหากิน นอกจากนี้ลูกช้างรุ่นพี่ยังช่วยดูแลควบคุมช้างรุ่นน้องด้วยการฝึกกินอาหาร และฝึกทักษะในการดำรงชีวิตจนกระทั่งย่างเข้าสู่วัยรุ่น ช้างตัวผู้จะถูกขับไล่ออกจากฝูง
ช้าง เป็นสัตว์ที่มีอายุยืนถึง 60 - 70 ปี วัยเจริญพันธุ์เริ่มตั้งแต่อายุประมาณ 10 ปี ในเพศเมีย และ 8 ปี สำหรับเพศผู้ ระยะเวลาตั้งท้อง 17 - 24 เดือน หย่านมเมื่ออายุ 8 เดือน - 2 ปี ต้องการการดูแลจากสมาชิกในฝูงเป็นพิเศษในช่วง 2 ปีแรก หลังคลอดตลอดช่วงอายุช้างเพศเมียสามารถมีลูกได้ประมาณ 5 - 6 ตัว ช้างแต่ละฝูงครอบครองพื้นที่หากินประมาณ 100 - 300 ตารางกิโลเมตร ซึ่งช้างแต่ละตัวกินอาหารประมาณ 150 - 200 กิโลกรัม สำหรับช้างวัยเจริญพันธุ์ (หรือประมาณ 6 - 10 %ของน้ำหนักตัว) กินน้ำวันละประมาณ 150 - 200 ลิตร นอกจากนี้ยังต้องการดินโปร่ง ช้างเป็นสัตว์ที่ไม่มีศัตรู โดยธรรมชาติเว้นแต่ลูกช้างที่อาจถูกเสือล่ากินเป็นอาหารแต่แม่ช้างจะมีการป้องกันลูกช้างเป็นอย่างดีด้วยความระมัดระวังพิเศษด้วยการให้ลูกช้างเดินอยู่ในกลุ่มช้างใหญ่หรือใต้ขาตัวเอง