به‌ر لە 10،000 ساڵان له‌مەوه‌به‌پێ‌ش،  هه‌مو شوێنه‌کانی گردی زه‌وی له‌ چاخی به‌ردێنی دا بوون و مرۆڤ به‌ هۆی ڕاو و ڕاوکاری خواردنیان کۆ ده‌کرده‌وه‌.  له‌و سه‌رده‌مانه‌ دا مرۆڤانێکی زۆر له‌ زیمای دا نه‌ده‌ژین و زۆربه‌ی زۆریشیان له‌ ئه‌شکه‌وتنان دا ژیانیان به‌رێوه‌ ده‌برد.  له‌ به‌ینه‌کی له‌و کاتانه‌ دا و دوا به‌ دوای کۆتای پێهاتنی چاخی سه‌هۆڵێنی و به‌ردێنی و ئاشنایه‌تی مرۆڤان له‌گه‌ڵ کشت و کاڵێ دا،  جه‌ماوه‌ر ڕوی له‌ زیاد بونێ کرد و هه‌وه‌ڵین کۆمه‌ڵۆچکه‌ و شارۆچکه‌کان ساز کران ( بۆ وێنه‌ له‌ ئاسیای و له‌ میسرێ ).

 ته‌یافه‌کی گه‌وره‌ و گرۆس،  له‌ کاتێکی له‌ نێوان 4000 تا 8000 پێز( پێش زایینێ ) دا،  له‌ شوێنێکی،  که‌ ده‌که‌وێته‌ باکوری ئێستای کوردوستانی - شوێنێک له‌ ده‌ڤه‌ری  ئارمێنیای - له‌ نێوان زریای ڕه‌ش و کاسپیانێ دا،  کۆچێکی مێ‌ژوو ساز ده‌سپێده‌که‌ن.  هۆکاری ئه‌و کۆچه‌ی به‌ جوانی هێشتا وه‌دیار نه‌که‌وتوه‌.  به‌ڵام زۆرێک له‌ زانیارانی ئه‌و بواره‌ی باس له‌ که‌م بونی خواردنێ بۆ ئاژه‌ڵه‌کان و له‌ هه‌مان کاتیش دا بۆ ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌ی دەكەن.  هه‌ڵبه‌ت پێم به‌ جێ ده‌بێت ئه‌گه‌ر لێره‌ دا باس له‌ پرتوکی پیرۆزی زه‌رده‌شیش سه‌باره‌ت به‌و مه‌سه‌له‌یه‌ی بکه‌یین.  له‌ ئاوێستای پیرۆز دا ده‌گوترێت که‌ و ڕووحی خه‌راپه‌ی هێرش ده‌که‌نه‌ سه‌ر ئه‌و گه‌له‌ و تاریکایی گشتی ئه‌و وه‌ڵاته‌ی داده‌گرێت و ئه‌و گه‌له‌ش مه‌جبور ده‌بن کۆچێ بکه‌ن.  ئه‌وه‌ش ده‌توانێت ئامژه‌یه‌ک بێت به‌ ڕوداوی ناله‌بار و ناخۆشی وه‌ک گیر و گرفتی سرووشتی یان ناکۆکی له‌نێوان خودی گه‌له‌که‌ی دا.  به‌ڵام هه‌رشتێک که‌ بێت،  ڕووداوه‌کی دڵته‌زه‌ن بووه‌ که بەو جورەی و بە ڕەشی‌ باسی لێ کراوه‌.  به‌ هه‌ر هۆکار بۆنه‌یه‌کیه‌وه‌ بێت ئه‌و گه‌له‌ له‌ شوێنی خۆی ڕا داده‌خزێت.  له‌و داخزانه‌ی دا گروپه‌ک ده‌چنێ ده‌ڤه‌ری هیندوستانی هێشتا،  گروپێک بۆ کوردستان و هه‌وه‌ها گروپێکیش بۆ ڕۆژاوای که‌ ئێستا به‌ ئوروپای ناسراوه‌.  هه‌روه‌کو له‌و داڕژته‌ی خوارێش دا دیاره‌،  نیشته‌جه‌ بونه‌که‌ له‌ هندوستانێ ڕ تاوه‌کو ئوروپای ده‌گرێته‌وه‌،  جا هه‌ر به‌و بۆنه‌یه‌وه‌،  ئه‌و گه‌له‌ به‌ گه‌لی هیندئووروپایان ناسراوه‌.

4000 هەتا 8000 هەزار ساڵان پێش زایینێ.

زمانی هاوبه‌شی هیندئووروپایان

پێش هاتنه‌ ئاراوه‌ی کۆچی ئه‌و گه‌له‌ی،  ئه‌وانه‌ به‌ هه‌زاران ساڵ پێکه‌وه‌ ژیاون.  هه‌ر ئه‌وه‌ش وای کردوه‌ که‌ کوولتوورێکی ته‌واو هاوبه‌ش له‌ نێوانیان دا سازبێت،  که‌ دوای زیاتر له‌ 6000 ساڵان،  ئه‌و پێوه‌ندیه‌ له‌ زۆربه‌ی به‌ستێنه‌کان دا هه‌ر وه‌کو زمان،  ئایین،  ڕوداو و مێژو،  بیر و بڕوا و تێبینی له‌ بابه‌ت شتانی په‌یوه‌ندی دار به‌ ژیانی سه‌ره‌کی بنیاده‌می،  که‌سایه‌تی ده‌رونی و زۆر بواری دی دا به‌ ڕاهه‌تی بێت به‌رچاو. یەکێک له‌ شیرینترین باسه‌کان لێره‌ دا زمانه‌کانیانە  کو ‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر ئه‌و زمانانه توانیویه‌تی زۆر گرێپووچكان له‌ دوونیایی تاریکی کۆن دا وه‌کات. دایكی ئه‌و زمانانه‌ که‌ بڕوا وایە که‌ گۆیا ڕۆژگارانی به‌ر له‌ 4000 پێز دا زمانێکی زیندو بووه‌ و به‌ هازاران ساڵ قسه‌ی پێکراوه‌،  ناسراوه‌ به‌ پرۆتۆ هندئوورووپای (Proto-Indo-European یان PIE ).  هه‌ڵبه‌ت وه‌ک وه‌ده‌ر که‌وتووه دەبێت قه‌ت بەو زمانەی نووسین نه‌بوبێت به‌ڵام ڕوومه‌تی هاوبه‌شی زمانه‌ ئەورۆیەكانی ئه‌و زمانە دایکه‌ی،  به‌تایبه‌ت  ووشەکان و ڕێزمانه‌کان،  چوارچه‌وی PIE ‌یمان بۆ ده‌رده‌خات.  هه‌ر ئه‌وه‌ش بوو له‌ سه‌رده‌می ڕۆنه‌سانسێ (Renaissance ‌ یان سه‌ده‌کانی ناوەندی مێژووی ئه‌وروپای ) دا زانیاران و پسپۆران سرنجیان دایه‌ سه‌ر ووشه‌ی خودای له‌ نێو به‌شێک له‌ زمانه‌کانی ئه‌و کاتی ئه‌وروپای دا.

ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌ ساکاره‌ بوو به‌ به‌ردی بناخه‌ی بڕوا و ته‌ۆریه‌کی گرینگ که‌ به‌ له‌کۆڵینه‌وه‌کانی زانیارانێكی وه‌ک  James Parson (1767)، Sir William Jones (1786) – سەرۆكی دادی هیندوستانێ - و Jacob Grimm (1822)  - دەرهێنەری یاسای گریمی – و  بڕێک که‌سایه‌تی دی،  ده‌وڵه‌مه‌ندتر و به‌هێزتر کرا.

 زانیاریه‌ شاردراوه‌کانی نێو ووشه‌کانی ئەو زمانانە

زمانه‌وانان زۆر قووڵتر له‌ ئامێر و که‌ل و په‌لی دۆزراوه‌ ده‌توانن ده‌ست بگه‌یه‌نه‌ ناخی مێژوو و ڕۆژگاری کۆنه‌وه‌ و به‌ پێک‌گرتن و هه‌ڵسه‌نگاندنی زمانه‌ په‌یوه‌ندیدار و لێکبه‌سراوه‌کانه‌وه‌،  هه‌وڵ بۆ سازکردنه‌وه‌ی زمانه‌ دایکه‌که‌ی،  زمانه‌کانی HP‌ - که‌واته‌ PHE‌ - ده‌ده‌ن،  که‌ ئه‌و زمانه‌ ده‌توانێت زۆر زانیاری گرینگ سه‌باره‌ت به‌ شوێن و چۆنیه‌تی ژیانی ئه‌و گه‌لانه‌ له‌ ڕابردوی پێش مێژووی دا ڕۆشن بکات.

 له‌و ئاسته‌ی دا،  بۆ وێنه‌ نه‌ختێک ووشه‌ زانیاریە‌کانمان ده‌رباره‌ی کشت و کاڵێ،  که‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ به‌ر له ‌5000 ساڵان پێز،  بۆ ڕوناک ده‌كەن.  له‌و کاتانه ‌دا ڕاپه‌ڕینێکی کشت و کاڵی هاتبووه‌ ئاراوه‌ و به‌ نێو مه‌زۆپۆتامیای دا هه‌تا کو میسری کۆن بڵاو ببۆوه‌.  ووشه‌کانی HE ‌ بۆ barely ، wheat ، flax ;  بۆ apples ، cherries  و داره‌کانیان;  بۆ mulberries و  بێشکانیان;  بۆ grapes  و شه‌ڕابه‌کان وه‌ هه‌روه‌ها بۆ گه‌له‌ک ئامێران کو‌ بۆ کشت و کالێ و خه‌رمانێ که‌ڵکیان لێ وه‌رگیراو‌ن،  چۆنیه‌تی ژیانی و چه‌ندیه‌تی پێشکه‌وتویی وانمان پێده‌ڵێت.

 به‌ لێکدانه‌وه‌ی له‌خ و پۆیه‌کانی زمانه‌کانی HE و به‌و پێیه‌ی کو ئه‌و گه‌لانه‌ به‌ لانی که‌مه‌وه‌ 6000 ساڵان له‌مه‌وبه‌ر به‌ یه‌که‌وه‌ ژیاون،  ده‌بێت له‌ زۆر بابه‌تی سه‌ره‌کی ژیانی مرۆڤی، په‌یوه‌ست بە ژیانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی دا نه‌زیکایه‌تیێکی به‌ر چاو هه‌بوبێت.  بۆ جوانتر شیی بوونه‌وه‌ی ئه‌و مه‌سه‌له‌ی لێره‌ دا سرنج ده‌ده‌ینه‌ سه‌ر چه‌ند بابه‌تێکان.

Ø      Buwary hejmardin u zansty (hejmardn u jimare)

Du(Kurdy) ≡ dua(la) ≡ due(it) ≡ dos(sp) ≡ dois(pr) ≡ tu(fr) ≡ two(en) ≡ zwei(de) ≡ tvâ(sw) ≡ to(nr)…

No(Kurdy) ≡ nio(sw) ≡ ni(nr) ≡ nove(it) ≡ nonus(la) ≡ nueve(sp) ≡ nove(pr) ≡ neuf(fr) ≡ nine(ninth)(en) ≡ neun(de)…

more examples are TEN, THREE, SIX, EIGHT…

Ø      Buwary Astronomy

Stare(hesare yan estêre)(Kurdy) ≡ star(de) ≡ stjàrna(sw) ≡ star(nr) ≡ star(en) ≡ stella(star, astrum)(la) ≡ stella(it) ≡ estella(sp) ≡ estrela(pr) ≡ star(fr)…

 Mang(Kurdy) ≡ monad(de) ≡ monâd(sw) ≡ mâned(nr) ≡ month(en) ≡ mensis(la) ≡ mese(it) ≡ mes(sp) ≡ mes(pr) ≡ mois(fr)…

 more examples are Sky, ….

Ø      Buwary kişt u kally

Au(kurdy) ≡ eau(fr) ≡ aqua(la) ≡ agua(sp) ≡ agua(pr) ≡ acuaq(it) ≡ water(en) ≡ vatten(sw) ≡ wann(nr) ≡ wasser(de) ≡ akvo(spranto)…

Swer(xwe)(kurdy) ≡ sel(fr) ≡ salis(la) ≡ sal(sp) ≡ sal(pr) ≡ sale(la) ≡ salt(en) ≡ salt(sw) ≡ salt(nr) ≡ salz(de) ≡ salo(spranto)…

Tre(kurdy) ≡ traube(de) ≡ druvor(sw) ≡ druene(nr) ≡ grape(en) ≡ ploratio(la) ≡ lutto(it) ≡ deuil(fr) ≡ duelo(sp)…

more examples are TREE, LEAF,CULTURE(‘kisht u kal’ le kurdy da)….

Ø      Buwary cugrafiyayî

Erd(ard(badîny), hard, herz yan arz)(kurdy) ≡ erde(de) ≡ aarde(nl) ≡ jord(sw) ≡ jordrn(nr) ≡ terra(la) ≡ terre(fr) ≡ tierra(sp) ≡ terra(pr) ≡ terra(it).…

Re(rega)(kurdy) ≡ rue(route)(fr) ≡ road(rotta, strada)(it) ≡ iter itirris(la) ≡ ruta(sp) ≡ rota(pr) ≡ road(en) ≡ rouinte(de) ≡ rutt(sw) ≡ rute(nr).…

more examples are FLOOD, STONE….

Ø      Buwary ayîny

shaitan(kurdy) ≡ satan(fr) ≡ satan(nl) ≡ satan(de) ≡ satan(sw) ≡ satan(nr) ≡ satan(en) ≡ satana(it) ≡ satanas(sp) ≡ satanas(pr)

Dev(kurdy) ≡ devil(en) ≡ djävul(sw) ≡ djevel(nr) ≡ teufel(de) ≡ diabolus(la) ≡ diavolo(it) ≡ diablo(sp) ≡ diabo(pr) ≡ diable(fr)

more examples are GOD, …

Ø      Buwary ferhenggy u kultury

Mang(md) ≡ mensis(la) ≡ mese(it) ≡ mes(sp) ≡ mes(pr) ≡ mois(fr) ≡ month(en) ≡ monad(de) ≡ monâd(sw) ≡ mâned(nr), .… → more examples are STAR, Shy ….

Ø      Buwary derûny u bîr u brrwa da

Ø      Buwary pêwendyekany komellayety

Ø      Buwary rrdwawekanewe

Ø      Buwary zîndewery dewr u beriyan

Ø      Buwary rrêzmany