Araling Panlipunan Reviewer

Aralin 1

◊tao unang sumilpot 2 milyong taon nakaraan

◊edad ng sandaigdigan: 14,988,000,000

◊edad ng mundo: 4,498,000,000

◊1300BK: mga Tisno nagmasid sa galaw ng araw at posisyon ng mga bituin

◊Pythagoras, Heracleides, Aristarchus, Aristotle, Ptolemy

◊Aristarchus:  araw iniikutan ng planeta

◊Aristotle: daigdig sentro ng daigdig

◊Ptolemy: kakampi ni Aristotle

◊Nicolaus Copernicus: Mikolaj Kopernik; kakampi ni Aristarchus

◊Galileo (Italya), Isaac Newton (Inglatera), Johannes Kepler (Alemanya), Edwin Hubble (Amerika)

◊Mesopotomia: Babylonians, Assyrian; 200 BK; Enuma Elish gumawa ng langit at ng lupa mula sa malawak na dagat; ibig sabihin ng Mesopotamia (lupain sa pagitan ng dalawang ilog, Tigris/Euphrates)

◊Griyego: magkadikit ang langit at ang lupa; nang magkahiwalay ito saka kalamgn lumitaw ang mga tao, bundok atbp.

◊Hudyo atr Kristiyano: mundo ginawa ng Diyos; bibliya (Kristiyano) at Torah (Hudyo)

◊Hindu: Vedas

◊Teoryang Nebular: Pierre Simon de Lapalace (1796); planeta nabuo sa mainit na buhag (gas) na mabilis na umikot sa kalawakan; nang lumamig, ito’y nagkaroon ng porma hanggang naging planeta

◊Big Bang: nabuo pagkatapos ang malaking pagsabog (naganap 20 bilyong taon nakaraan); lumikha ng bola ng apoy na naging sa kalaunan, bituin, planeta atbp.

◊Dalawang Bahagi ng Big Bang

            ◊1. simula nang maganap ang pagsabog, patuloy na lumalayo ang mga bolang          apoy kaya’t patuloy ring lumalawak ang daigdig

            ◊2. patuly na paggalaw ng mga bituin atbp. ay maaaring tumigil sa paglayo sa

            isa’t isa at sa halip ay pwedeng bumalik at magbanggaan

Ang Pinanggalingan ng mga Tao

◊Charles Darwin: Origin of the Species; ang tao’y di basta-bastang sumulpot kundi unti-unting dumating sa kasalukuyan niyang kalagayan at hitsura; unang nagbigay ng ebidensyang nagpatunay dito; maraming tao ang di naniwala dito dahil labag daw ito sa istorya ni Adan at Eva

◊humanap ang mga siyentipiko ng ebidensiya upang mapatunayan ang teorya ni Darwin

◊noong ika-19 dantaon, naging masigasig ang mga tao sa pagtuklas sa kanilang pinagmulan

◊Leakey (Louis, Mary, Richard): nakatuklas sa mga labi sa Aprika

◊Australopithecus (bakulaw na Taga-timog): pangalng binigaysa uri ng unang tao

            ◊Africanus: matulis ngipin, karne, di-tuwid katawan sa paglakad, kasangkapang         bato’t buto, kaunting noo, maliit at payat kaysa sa robustus

            ◊Robustus: gulay, lumalakad nang patayo subalit di tuwid, walang noo, walang         kagamitan, nakatira sa kagubatan, masmalaki sa africanus

◊Homo Habilis: mataas noo, karne’t gulay, lakad patayo’t tuwid, kasangkapang bato,

nagtayo ng tirahan, higit na malaking utak kaysa Australopithecus, namuhay bilang pangkat

◊Homo Erectus: Mataas noo, karne, gulay, nakatayo sa paglakad, iba’t ibang tirahan, kagamitan, apoy, di-kataasan, napakalagalag, nagbiyahe sa Heidelberg, Beijing at Java; Taong Peking, Taong Java

◊Homo sapiens: mataas noo, karne’t gulay, nakatayo paglakad, tuwid, saan-saan nakatira, kasangkapang bato, metal etc.

◊Neanderthal: malapat at makapal ang bungo sapagkat higit na malaki ang laman nitong utak kaysa karaniwang tao ngayon

◊Cro-Magnon: masmalaking utak kaysa sa atin, matangkad(6talampakan), malalaki ang katawan

◊Carl Sagan: malaki man ang katawan nila, nandito pa rin tayo dahil sa ating abilidad

Aralin 2

◊ unang apat na bilyong taon ng mundo nahati sa Archeozoic at Proterozoic

◊ ang dalawang ito’y tinawag na Precambrian

◊ dito unang nabuhay ang mga dikya, bulati, koral at mikrobyo

◊ matapos ang proterozoic, sumunod ang paleozoic na nagsimula mga 570 milyong taon ang nakaraan at tumagal nang 330 taon

◊ sa huling parte nito lumabas ang mga halamang may buto at mga reptilya, at mga palaka

◊ Paleozoic binubuo ng Cambrian, Ordovician, Silurian, Devonian, Carboniferous, Permian

◊ Cambrian: maraming hayto ang natagpuan; hayop na may bahay tulad ng tahong (pati rin sa Ordovician at Silurian

◊ Devonian: makakapal na kagubatan, dumami ang isda

Mesozoic

◊ pumalit sa Paleozoic

◊ nahahati Triassic, Jurassic at Cretaceous

◊ Triassic: dinosaur tulad ng pterodactyl; lumalangoy na buwaya, pagong pati palmera

◊ Jurassic: tumigas ang balat ng dinosaur kaya naging masmapanganib sila;

◊Cretaceous: tumaas ang tubig sa dagat kaya nagkahiwalay-hiwalay ang lupain;

lumitak bundok at bulkan (namatay ang maraming nilalang dahil sa alikabok)

Cenozoic

◊ 63 milyong taon nakaraan nagsimula

◊ panahong umiiral pa rin ngayon

◊ ebolusyon ng mammal, ibon at halaman

◊ Tertiary: Paleocene, Eocene, Oligocene, Miocene, Pliocene

◊ Eocene: naglipana ang mga bakulaw; maliliit na reptilya, paniki, kamelyo atbp.

◊ Miocene: 18 milyon yrs ago; nabuhay ang bakulaw na tawag proconsul o dryopithecus, bakulaw na di-lumalakad at sinasabing pinanggalingan ng Homo Sapiens

Ang Epokang Pleistocene

◊ Quartenary: Pleistocene, Holocene

◊ Pleistocene: pagyeyelo (bago dumating ito, mainit ang klima ng mundo sa loob ng 60 milyong taon)

◊ Pagyeyelo: Tumagal nang 40,000-60,000 taon; tuwing matapos ito, natutunaw ang yelo; namatay ang maraming bakulaw; namalagi ang tao sa kainitan ng Aprika, Timog Asya at Australia; kanlurang asya at hilagang amerika nabalutan ng yelo; nakatulong dahil tumaas ang lupa na nagbigay oportunidad sa sakahan

ANG MGA PANAHON NG TAO

Paleolithic

◊ Lumang Panahon ng Bato

◊nagsimula mula ang unang lumitaw ang tao hanggang 8000BK ng nagsimula silang magsaka

◊pinakamahaba

◊natapos sa epokang Pleistocene

◊gumamit ang tao ng kasangkapang yari sa bato, buto, kahoy, halaman

◊gumamit ang tao ng apoy

◊nangaso ang tao

◊nagsuot ng damit ang tao mula sa balat ng hayop

◊natulog ang tao sa kweba

◊walang agrikultura

Mesolithic

◊Panahon ng Bato

◊8000BK

◊natunaw ang makapal na yelo; lumawak ang lupang pansakahan

◊naging maspino ang kagamitang bato

Neolithic

◊Bagong Panahon ng Bato

◊4000 to 3000 BK

◊agrikultura

◊alagang hayop

◊mga banga, paso, palayok

◊makikinis na kagamitang bato

◊tao’y tumigil sa paglalaboy

◊lumaki ang populasyon; nabuo ang pamayanan;organisasyong panlipunan

◊nagsimula ang pansakahan sa Timog Asya at lumaganap sa mundo

◊napabuti ang agrikultura sa Mesopotamia etc. noong 4000BK

◊naiwan ang bakas sa Europa 3000-2500 BK nakaraan

Chalcolithic

◊di masasabing isang panahon

◊sakop ng Neolithic

◊di-na pawang bato kundi tanso na rin ang mga kagamitan

Panahon ng Tanso

◊tanso unang ginamit sa Mesopotamia noong 3500BK para sa sandata

◊tanso nagmula sa Asya Minor, Armenia, at Caucasia

◊3000 BK laganap paggamit ng tanso sa Timog Kanlurang Asya; 2000BK sa Europa

◊Bronze Age di naganap sa buong mundo

Panahon ng Bakal

◊ore (dukalin) lumabas sa mesopotamia noong 2500BK

◊tunay na nag-umpisa noong 1000BK nang mapalitan na ang tanso

◊1400 BK:Asya Minor; 1100BK: Austria o Europa

◊umabot sa Amerika 1600PK

Aralin 3

Teoryang Tulay Lupa

◊kabit-kabit dati ang mga lupain ng mundo at nagmukha lamang hiwa-hiwalay dahil natunaw ang mga bundok ng yelo

◊dahilan ang paglalakbay ng mga tao sa iba’t ibang kontinente

◊Eurasia nakakabit sa Aprika sa pamamagitan ng tangkay ng Suez

◊Kipot Bering nag-ugnay sa Eurasya sa Hilagang Amerika

◊Panama Canal idinugtong ang Timog at Hilaga Amerika

◊Dati’y di magkahiwalay ang New Guinea, Tasmania at ilang isla ng Melanesia, Australia pinaka-pusod ng lupaing ito

◊pinakamababaw na bahagi ng dapat ay palibot sa Timog-Silangang Asya at Australia (73.15 metro/240 talampakan)

Ang Pangaea

◊Continental Drift: Alfred Wegener (Alemang guro, may ineres sa atmospera at panahon); buo noon ang lupain ng mundo di dahil sa tulay-lupa kundi dahil talaga silang magkakadikit

◊Napansin ni Wegener noong 1912 na magkahugis ang baybay-dagat ng Brazil at Aprika

◊Lumipat ang interes ni Wegener mula sa heolohiya at paleontohiya

◊Noong panahong Jurassic at Tertiary, simulang nabasag ang Pangaea

◊Unang naghiwalay ang Aprika at Timog Amerika at nagkaroon ng Atlantiko

◊Noong Quartenary, naghiwalay ang Norway at Greenland

◊Sa paggalaw ang India patungong hilagang-silangan, nabuo ang Himalayas

◊Sa paggalaw ng mga kontinente, may mga naiwan tulad ng Lesser Antilles, Greater Antilles, Pilipinas, Hapon

◊Ang Australia at New Zealand aty dati’y iisa

◊Scandinavia’y dati’y nakalubog hanggang Panahon ng Yelo

Walang Pruweba, Walang Paniwala

◊Namatay si Wegener, 1930 sa Greenland

◊Alex du Toit: mula sa Johannesburg, Timog Aprika; pag-angat nang magma mula sa pusod ng mundo ang nagtulak sa kontinente para maghiwalay; wala nga lang katibayan

◊Patrick Blackett at Stanley Runcorn: 1950, siyentipikong Ingles, magnetismo ng mga bato sa ilalim ng lupa; dating magkadikit ang Europa at ang Hilagang Amerika

◊Ekspedisyon sa Antarktika: nakatagpo ng malaking deposito ng karbon; nanggaling sa namatay na halaman; napatunayang may buhay dati sa Antarktika

◊Arthur Holmes: taga-Scotland, thermal convcection: paggalaw ng mga kontinente ay naganap bunga ng malakas na alono daloy papaitaas ng mga lusaw na alono daloy papaitaas ng mga lusaw na bagay sa ilalim o pusod ng lupa; nang sumingaw ito, nahatak sa iba’t ibang direksyon ang Pangaea at nabiyak

◊lahat ng kontinente ay gumalaw di-umano patungong hilaga, may bilis na 20-90 km sa bawat isang milyong taon

◊India: pinakamalayo ang narating

◊Pagkaraan ng ilang milyong taon, iiba na ang hitsura ng ating mga mapa; magbabanggan ang Asya at Australia

Kontinente ng Mundo

◊Asya, Aprika, Australia, Europa, Hilagang Amerika, Timog Amerika, Antarktika

Ang Mga Lahi sa Mundo

◊Siyam kinikilalang lahi

◊Dati’y tatatlo: Caucasoid, Mongoloid, Negroid

◊Caucasoid: Hilaga/Timog Europa, Hilagang Aprika, Timog-Kanlurang Asya, Rusya, Siberia; India, Indoesia, Hapon, Silangang Pasipiko; mapuputi anag balat, matangos ang ilong, manipis ang labi

◊Mongoloid: dating kasama ng Pilpino; Silangan, Gitna, Timog-Kanluran, Timog Asya, Hilagang Aprika, Timog-Silangang Europa

◊Amerikanong Indian at ang Eskimo ay mongoloid

◊Negroid: Aprika, India, Pilipinas (Aeta), Indonesian, Oceania (Papuan at Melanesian), maliliit, maiitim, kulot at pino ang buhok, sarat ilong, makapal labi

Ang Makabagong Pagkakahati-hati ng mga Lahi

◊Aprikano: Aprika, Hilaga/Timog Amerika

◊Amerikanong Indian: itinaboy ng Europa; Hilaga/Timog Amerika

◊Indian: maputi at maitim na balat, Pakistan, India, Bangladesh

◊Asyano: Tsino, Hapones, Koreano,, Filipino, Vietnamese, Malaysian, Indonesian, Kampuchean, Singaporean, Silangang Asya, TImog-Silangang Asya

◊Australiano: Australia, aborigines

◊Europeo: Europa, Timog-Kanlurang Asya, Australia, New Zealand, Hilagang Amerika, Timog Amerika at Timog Aprika

◊Melanesian, Micronesian at Polynesian: Pasipiko

Aralin 4

◊Unang sibilisasyon sa Asya

◊Sibilisasyon: pag-unlad ng pamumuhay ng tao

◊Ang sibilisasyon o kabihasnan: masasabing umiiral na kapag ang mga tao ay marunong nang bumasa, at magtabi ng mga tala tungkol sa kanilang buhay, lipunan, tradisyon, at mga institusyon

◊nakakamit dahil sa pag-unlad ng pagkatao ng tao

◊pinagmumulan ng sibilisasyon: kakayaha, pangangailangan, talino ng tao, kaugalian, pamahalaan, pamumuhay, mataas na antas ng kaunlaran, kultura, teknolohiya

Ang Unang Sibilisasyon

◊Ang mga dating mangangaso ay nagsimula sa kagamitang bato ngunit unting umunlad hanggang natuto sila magtanim at maghabi

◊mahalagang katangian ng lugar na pinagtatayuan ng sibilisasyon: tubig

◊Dahilan: pagkain; kalakalan, kalinisan, transportasyon; inumin, irigasyon, pagsasaka

◊Mesopotamia: unang siyudad noong 3500BK
◊Magsasaka, patol, negosyante, pari

◊Pamahalaan nanggaling mula sa mga negosyante at pari

◊Pag-unlad nagsimula sa mga Sumerian noong 4000BK

◊Tumira sila sa katimugan ng Mesopotamia na ang tawag ay SUmer

◊Sumerian unang gumamit sa Ilog Tigris at Euphrates bilang patubig sa taniman; nag-alaga rin ng hayop

◊Pagbabagong dulot ng Sumerian sa Mesopotamia

◊1. nagkaroon ng malalaking pamayanan

◊2. natatag ang mga siyudad na may sari-sariling pinuno

◊3. naging malalaking templo ang maliliit na sambahan

◊4. nagkaroon ng kalakal sa ibang bansa

◊5. nagkaroon ng pamantayan para sa sukat at timbang

◊6. decimal

◊7. natipon sa isang kodigo ang mga batas

◊8. naimbento ang pagsusulat

◊Cuneiform: 3100 BC, istilo ng pagsusulat

◊sagana ang mesopotamia sa luwad at madalis itong gamitin

Harappa sa India

◊Sa lugar na dinadaanan ng Ilog Indus unang nagkaroon ng Pamayanan

◊Limang sanga ng Ilog Indus: Jhelum, Chenab, Ravi, Beas, at Sutlej

◊Punjab (limang ilog): kapatagang dinidiligan ng Indus

◊2000 BK: mataas na antas ng kultura para sa mga taga-Punjab

◊5000 BK: nagsimulang magtanim sa bayan ng Baluchistan at Sind

◊ang dalawang bayang iyon pati halos lahat ng Ilog Indus ay Pakistan na ngayon

◊Baluchistan dati’y maraming ilog at bukid ay disyerto na ngayon

Harapa at Mohenjo Daro

◊Isanlibong taon pagkatapos ang Mesopotamia

◊Harappa: nakuha sa pangalan ng isa sa dalawang malaking siydad ng sibilisasyong iyon

◊natatag sa kaliwang pambang ng Ilog Ravia, Punjab

◊Mohenjo-daro: natatag sa kanang pampang ng Ilog Indus

◊2350-1750BK: umunlad ang Harapa at Mohenjo Daro

◊Nagtanim, nag-alaga ng hayop, nagtayo ng siydad, nagpairal ng pamahalaan sa pamamagitan ng buwis ang mga Harappan

◊pangunahing tanim: trigo, barli, gisantes, linga, at bulak

◊nakipagkalakalan sa Persia, Mesopotamia at Tibet

◊Harappan: sistemang pagsulat na may 270 titik; wala pa rin nakakatuklas kung paano intindihin ito

◊sinasabing nanggaling lamang sila sa Mesopotamia

◊Kahit na marunong sila gumamit ng tanso, tinuloy pa rin nilang gumamit ng kagamitang bato

◊Indian: napaka-konserbatibo; dahilan kung bakit hindi nag-abalang lumipat pataas nang Indus ang mga taga-Mohenjo Daro

◊Tuwing lulubog ang gusali, tatayo na lang sila muli ng isa pang gusali hanggang minsan umabot ng siyam ang magkakapatong gusali; pareho rin ang laki ng kanilang mga bahay, lahat gawa sa ladrilyo at walang bintana ang bahaging nakaharap sa kalye; may isang mallit at isang malaking paliguan; malalapat rin ang daan

◊Harappan gumawa ng depensa para sa kanilang mga siyudad

◊Nawalan ng kaayusan sa Mohenjo-Daro bago sila masakop

◊Aryan nagpabagsak sa Mohenjo-Daro noong 2000BK
◊Aryan nanggaling sa Poland hanggang kumalat sa Gitnang Asya

◊Ninuno ng Griyego, Romano, Ingles, Aleman, Turko, Iranian, Syrian, Yugoslavian, Scnadinavian

◊Naging mababa ang tingin ng maputi, matangos ang ilong, matangkad na Aryan sa maiitim at pandak na Harappan

◊Sinunog nila ang mga tirahan ng mga Harappan at pagkatapos ginawang alipin sila

◊Dasa: tawag sa mga Harappan na ang ibig sabihin sa sanskrit ay alipin

◊Aryan na nag-asawa ng dasa ay itinakwil

Tsina

◊Huang ho, Yangtze

◊Huang Ho: yellow river dahil sa kulay ng makapal na banlik na dala nito; nagdala ng pighati sapagkat lagi itong umaapaw at nagdudulot ng baha; pighati ng Tsina

◊1887: baha nakapatay sa isang milyong tao

◊solusyon: ipinakulong ang Huang He sa pamamagitan ng mga dike

◊Yangtze: masgrabe, tawag rin ay Chang Jiang; 400 tonelada ng banlik taun-taon ang ibinubuhos; buhos nito’y nagpapalaki sa Shanghai; di tulad ng Huang He pwedeng daanan ng mga sasakyang dagat na masmaliit sa barko; ginagamit sa kalakal at pinagkukunan ng kuryente

◊kontribusyon: nagbiyahe ang karaban ng metal sa buong Asya, mga butong natatanim, mga pinaamong hayop, mga bagong ideya na sa matalinong isipin ay maaring nagbunga ng masmarami pang ideya

◊Shang: sentro ng sibilisasyong Tsino; natatag sa An-yang sa Hilagang Tsina]

◊Anyang: kabisera ng dinastiyang Shang mula 1400-1100 BK; tagpuan ng iba’t ibang tao; magulo at mabilis na buhay dito ay nakatulong sa pag-unlad ng sibilisasyon

Karagdagang Kontribusyon

◊1.sariling sistema ng pagsusulat

◊2. kasangkapang tanso na natutunan mula sa Mesopotamia

◊3. sistemang decimal

◊4. paraan ng paghuhula

◊5. kalendaryo; isa batay sa paglitaw ng araw sa kalangitan, isa naman sa buwan

◊6. sukatan ng taon batay sa pag-ikot ng mundo

◊Shang: 500 na taon hanggang napabagsak ng Chou noon 1122 BK

◊Chou: tumagal ng 886 taon

Kontribusyon ng Chou:

◊1. pananatili ng mga nasa pamahalaan

◊2. ekonomiya

◊3. pagdami ng tao

◊4. paglaganap ng sibilisasyon sa isang napakalawak na bansa na hindi madaling lakbayain

Ziggurat: templong Babylonian na yari rin sa istilong piramide subalit may hagdanan sa labat at may altar sa tuktok

Notes

Batayan ng Kasaysayan

            ◊1. Pagbabago

            ◊2. Nakaapekto sa karamihan

            ◊3. Makabuluhan ang pangyayari

Layunin

            ◊1. matutunanan ang mga maling nagawa

            ◊2. mauugnay ang nakalipas sa kasalukuyan

            ◊3. Pahalagaan ang mga taong naka-ambag ng mabuti para sa bansa

Salik

            ◊1. Tao – pinakamahalgang batayan; kumikilos, gumagalaw at nag-iisp sa       kanyang kapaligiran; naghahanap ng kasagutan, nakaranas ng kabiguan at         tagumpay

            ◊2. Kapaligiran – pisikal na ginagalawan ng tao; nagtatakda ng gagawin at iisipin        ng tao; may malaking impluwensiya sa tao

            ◊3. Panahon: sumasagot sa tanong na kailan; pagpapakita ng pagbabago; aral at

            gabay; nagtatakda kung gaano katagal mararanasan ng tao ang hirap o ginhawa

Batayan

            ◊Batayang Primarya: orihinal na pinagmulan ng batayan;

                        Labi (fossils)

                                    ◊bungo

                                    ◊banga

                                    ◊pintura (drawing)

                                    ◊monumento

                                    ◊barya

                                    ◊bakat (hayop)

            ◊Batayang Sekundarya: mula sa primarya

                                    ◊nasusulat: pahayagan, tableta, nobela, talaarawan

                                    ◊di-nasususlat: oral, kwento

Disiplinang Panlipunan

◊Agham pulitikal – pamhalaan at pulitika

◊Ekonomiks – agham ukol sa paglikha, pamamahagai at paggamit ng yaman, kalakal at serbisyo

◊Sosyolohiya – pag-aaral ng pag-unlad, kultura, at funsiyon ng lipunan

◊Heograpiya – pag-aaral sa katangiang pisikal ng mundo

            ◊1. Anyong lupa, anyong tubig

            ◊2. Panahon

            ◊3. Likas na yaman

            ◊4. klima

◊Antropolohiya – agham tungkol sa pinagmulan, pag-unlad nang sankatauhan

            ◊1. Pangbayolohikal – fossils, labi

            ◊2. Arkeolohikal – artifacts

            ◊3. Sosyokultural – pananaliksik

            ◊4. Wika

◊Sikolohiya – pag-aaral ng pag-iisip ng tao

            ◊1. Personalidad – andar ng isip

            ◊2. Motibo – hangarin sa buhay

            ◊3. Perception – stimuli

            ◊4. Sariling kakayahan

Mga Teorya ng Pinagmulan ng Mundo

1. Pangrelihiyon

            ◊batay sa kaisipan ng simbahan

2. Pangagham

            ◊sumasaklaw sa mga likas at mga pangyayaring nasasakop ng batas ng        kalikasan

3. Big Bang

            ◊nabuo mula sa pira-pirasong bahagi ng mga planeta na sanhi ng malaking

            pagsabog gawa ng malakas na centrifugal force ng nebular sa pag-ikot ng araw

            ◊Pierre Laplace

4. Condensation

            ◊mula sa pagsanib ng hydrogen gas at atomic dust

            ◊Robert Jowstrow

Sibilisasyon

1. Mesopotamia

Tigris/ Euphrates          ◊Babylonians/Sumerians/Assyrians

2. India

Indus/Ganges              ◊Aryans/Mohenjo Daro

3. Tsina

Yangtze/Huang Ho      ◊Intsik/Mongolians

4. Ehipto

Nile                              ◊Sumerians/Greek