SOCIOLINGVISTIKA I PSIHOLIGVISTIKA
Milorad Radanović: Sociolingvistika, Beograd, 1979, str 139-148.

Iako su im metodolagija, osnovna teorijska uverenja i krajnji ciljevi najčešće različiti, sociolingvistika i psiholingvistika imaju takođe dosta zajedničkih dodirnih tačaka, pre svega u području tema iz jezičke problematike za koje su neposredno zainteresovane. Obe se razvijaju u doba vladavine strukturalizma, pa i generativne gramatike u lingvistici (psiholingvistika se pojavljuje nešto ranije, pedesetih godina, a sociolingvistika nešto kasnije, šezdesetih godina prošloga 20. veka), i bile su, zapravo, reakcija na tadašnje težnje da se jezik kao predmet lingvističke analize izoluje iz svog prirodnog okruženja (društvenog, psihičkog, kulturnog i dr.). Uz to, psiholingvistika dobija i primetnu podršku u psihološkim implikacijama generativne gramatike (posebno u oblasti proučavanja saznajne razvojne psihologije). Šta je, međutim, saciolingvistici i psiholingvistici stvarno zajedničko u lingvističkom poslu i pastupcima koje obavljaju? U prvom redu neke teorijske premise (što ponekad i promakne zapažanju, zbog uobičajenih terminoloških nesuglasica), npr. ona da se jezik mora posmatrati ne samo u sistemskoj sferi, kao jezičko znanje odnosno kompetencija, već i u komunikacijskoj sferi, u njegovom ostvarivanju kroz upotrebu postojećih sistemskih mogućnosti u različvitim jezičkim i nejezičkim okruženjima, tj. kontekstima, i kod pojedinca i kod kolektiva. Zatim, deo tema kojima posvećuju svoju naučnu delatnost, recimo:

pitanja vezana za problematiku usvajanja jezika,
bilingvizma, diglosije i višejezičnosti,
za procese socijalizacije,
verbalnog i neverbalnag ponašanja u društvenim, kulturnim, pa i govornim interakcijama svih vrsta,
organizacija i funkcije govornog akta, govornog događaja, (i jezika uopšte), s pasebnim osvrtom na govorne uloge učesnika i obeležja govornih situacija,
pojedinačni i kolektivni stavovi i sudovi o jeziku o jezičkim pojavama,
standarni jezik i jezičko-nacionalni odnosi,
korelacije između jezičkih, kulturnih, socijalnih i psihičkih struktura i pojava,
između društvenih uloga,
strukture ličnosti,
socijalnog statusa i govornog ponašanja,
rečenica kao minimalna komunikacijska jedinica, odnosno govorni akt i njegova integracija na nivou diskursa - u jedinice tipa teksta, govornog događaja ili sl.,
postupci, učenja, saznanja, percepcije i pamćenja putem jezika (s obzirom na ulogu jezika u ostvarivanju čovekovih komunikacijskih i nekomunikacijskih potreba),
stvaralački karakter jezičke spasobnosti,
jezički postupci u oblasti masovnih medijuma, političke i ekonomske propagande itd. (sve to, naravno, posebno je izraženo kada su u pitanju veze između sociolingvistike i tzv. socijalne psiholingvistike).

Pri tom psiholingvistika nastoji da odgovori i na neka sebi svojstvena pitanja kaja se tiču pojava kao što su

govorni poremećaji (ili patolagija govora uopšte, vezana, naravno, i za neurolingvistička ispitivanja),
ontogeneza(individualni razvoj jezičke sposobnosti) i
filogeneza(kolektivni razvoj jezičke sposobnosti) jezičke sposobnosti,
urođena priroda jezičke sposobnosti i stečeni karakter jezičkog znanja,
razvoj simboličkih funkcija uopšte,
priroda jezičke »intuicije« i načini njenog funkcionisanja,
odnos između jezičkih i emocionalnih pojava,
ekspresivna funkcija jezika i dr.

Stoga su veze psiholingvistike sa nekim drugim lingvističkim i nelingvističkim disciplinama zajedničke i sociolingvistici, npr. sa pragmalingvistikom, tekstualnom lingvistikom, filosofijom jezika, funkcionalnom lingvistikom, antropolingvistikom, logikom, semiologijom, etnologijiom, lingvističkom pedagogijom, primjenjenom lingvistikom, teorijom informacije, kamunikologijom i sl., ali su neke od tih veza i posebno za psiholingvistiku karakteristične, recimo one sa neurolingvistikom, psihologijom saznanja, epistemiologijom (nauka o spoznaji) i dr. Jasno je, dakle, da se i granice interesovanja i istraživanja između pojedinih područja koja zahvataju sociolingvistka i psiholingvistika često prožimaju ili čak padudaraju.

Već je poznata činjenica da je lingvistika u dvadesetom veku, sve do pojave sociolingvistike i srodnih interdisciplinarnih pravaca u nauci o jeziku, uglavnom bila preokupirana jezičkim znanjem odnosno jezičkim sistemom (i jezičkom sposobnošću uopšte), zanamarivši gotovo u potpunosti stvarnu upotrebu jezika u komunikacijske i druge svrhe. To je, naravno, važilo izolovanju jezika od njegovog prirodnog okruženja, tj. od društvenog, kulturnog i psihičkog konteksta, i konstruisanju teorija gramatika koje su zastupale apstraktne pojedinosti i odnose u jeziku, a ne žive procese u njemu i okolo njega.

Kada se jezički iskazi proučavaju u njihovom dejstvu, znači, u jezičkom i nejezčkom okruženju, i kada se povede računa i o ostalim »vansistemskim« pajavama koje prate jezik, prava »dvosmislenost« iskaza u prirodnim ljudski jezicima, u stvari, po pravilu i ne postoji.

Tako npr. čak ni retki jezički iskazi koji su prividno izolovani iz svog neposrednog konteksta, recimo novinarski naslovi i sl., obično nisu »dvosmisleni«, jer njihovu tačnu i pravilnu interpretaciju, između ostalog (dakle, osim upotrebljenih jezičkih sredstava), uslovljavaju i elementi nejezičkog konteksta, kao što su predznanje, obrazovanje, iskustvo, očekivanje, verovanja, pretpostavke, zainteresovanast itd., pa i jezičkog, u obliku sadržine teksta koji za naslovom sledi ili pak tekstova koji su mu vremenski ili prostorno prethodili. Npr.: Pobeda Nenada Stekića [= Pobedio je Nenad Stekić / Pobediće Nenad Stekić / / Očekuje se da će pobediti Nenad Stekić ali sl.];Opkoljavanje neprijatelja [= Opkoljavaju neprijatelji / Opkoljavaju neprijatelje] i dr. Iz sličnih razloga, tako npr. jedan očigledno pogrešno obrazovan rečenični kompleks, izgovoren u radio prenosu jedne fudbalske utakmice, niko od mogućnih milion slušalaca nije, sigurno je, pagrešno interpretirao odnosno shvatio: Samo je udario loptu g l a v o m k o j a se otkotrljala u aut [= glava se otkotrljala u aut],nego pravilno [= lopta se otkotrljala u aut], pošto elementi pragmatičkog konteksta tipa prethodnog iskustva i, naravno očekivanja, regulišu izbor prave interpretacione mogućnosti, opredeljujući interpretatora za onu koja se sa stanovišta toga iskustva procenjuje kao verovatna ali verovatnija, a ne za onu u tom smislu neverovatnu ili manje verovatnu. Isti taj kamentator fudbalske utakmice za uspešno izvedenu akciju svoga fudbalskog tima reći će da je lukava, dok će za odgovavajuću protivničku akciju reći da je podmukla, iza čega, svakako, u semantičkoj sadržini iskaza stoji i pragmatički kontekst tipa patriotizma, sportske strasti navijačke ili sl. Evo i primera koji pokazuje da se i u postupcima praizvođenja i u postupcima razumevanja jezičkih saopštenja (i pisanih i govorenih, dabogme) mora voditi računa o postojanju presupozicija tipa predznanja, prethodnog iskustva, pretpostavke, opšteg kulturnog i društvenog konteksta i sl. Naime, za čoveka koji ne brije bradu govorni predstavnik savremenog bosanskog jezika po pravilu će reći Ima(pušta) bradu, dok za čaveka koji brije bradu po pravilu neće reći Nema (brije) bradu, pošto padatak naveden u drugam iskazu u običnim okolnastinna nije informativan, s obzirom na čanjenicu (presupoziciju, pretpostavku, opšta pravila ponašanja i sl.) da obrijana brada predstavlja najčešći, standandni, uobičajeni postupak kojem ljudi u savremenoj evropskoj civilizaciji pribegavaju da bi organizovali svoj spoljašnji izgled.

Novijoj lingvistici, a pasebno sociolingvistici, bliske postaju i ideje o slojevitom, nehomogenom karakteru jezika, a u sistemskoj sferi i u sferi jezičke upotrebe, pa i o nužnosti proučavanja govornih varijacija koje su u pitanju, bez obzira da li su nastale socijalnim, funkcionalnim, teritorijalnim ili individualnim procesima jezičke dezintegracije. Ovo su zanemarivale jezička norma i lingvistička teorija, pasebno generativistička, a dobrim delom i strukturalistička (s izuzetkom, delimično, “pražana”), ne vodeći dovoljno računa o funkcijama jezika u društvu i kulturi, već samo a strukturama u njemu. Tu leže i važni argumenti kritike koju teoretičarima strukturalizma i generativističke lingvističke orijentacije upućuju sociolingvisti, pasebno u pogledu nužnosti da se osnovni teorijski pojmovi, kao što su pravila izbora i upotrebe jezičkih sredstava, prihvatljivost jezičkih iskaza i lingvističko znanje odnosno kompetencija, ne definišu samo terminima nauke o jeziku, nego i terminima nauke o društvu i kulturi, odnosno terminima šire shvaćene nauke o čoveku.

Dakle, za sociolingviste jezik i ne postoji izvan konteksta ljudskog društva, kulture, čovekove psihe i sl., pa ni nauka o jezika ne može postojati neovisno od nauka o njima. Već prva ispitivanja koja su poštovala ovo načelo pokazala su da su, zaista, i ranije utvrđene strukture jezičkog ponašanja neposredno uslovljene, između ostalog, društvenim, kulturnim, psihičkim strukturama i sl

Kada se govori o jezičkom znanju, onda se mora računati sa barem dva vida njegovog ispoljavanja, tj. sa kompetencijom koja se tiče poznavanja jezičkih sredstava i pravila za njihovo kombinovanje, i kompetencijom koja se tiče poznavanja pravila za njihov adekvatan izbor i upotrebu - s obzirom na sve oblike kanteksta {tzv. kompetencija koda i kompetencija komunikacije). Ni suština jezičke kreativnosti se, stoga, ne može definisati samo kao sposobnost da se proizvodi i razumeva neograničeni broj novih saopštenja nekog jezika, nego i kao sposobnost da se njihova upotreba (u oba smera) vezuje za neograničeni broj novih situacija i sagovornika. Pri tom ne postoji ni idealni govorni predstavnik, kao što ne postoji ni idealno znanje toga jezika, budući da splet nesavršenosti i slučajnosti pojedinačne akolnosne prirode u upotrebi jezika može biti samo uslovno sveden na model jezičkog ponašanja u obliku pakazatelja na razini “prosečnosti”. Zato nijedan jezik nije homogen (kakvim ga obično naše tradicionalne gramatike nastoje da prikažu), već ima veoma složenu, raslojenu prirodu kroz koju se ispoljava.

Razume se, ni pojam jezika ne sme biti izjednačen s pojmom govorne zajednice - pošto su tu moguća nepodudaranja u oba pravca (tj. da u okviru jednog jezika imamo više govornih zajednica ili da jedna ista govorna zajednica aktivno zna i upotrebljava više od jednog jezika). Uz to, jezik ima svoje standardne, renomirane, ali i svoje supstandardne, nenormirane oblike postojanja, života i ispoljavanja.

Prihvatljivost tj. gramatičnost, pravilnost, legitimnost,regularnost, završenost ili sl.) jezičkih iskaza zato ne sme biti određena samo uslovom usaglašenosti njihove organizacije sa tzv. “gramatičkim” pravilima, tj. sa pravilima za funkcionisanje jezičkog sistema, za izbor i kombinovanje jezičkih jedinica i izgradnju sintaksičko-semantičkih modela, već i sa pravilima za njihovu upotrebu u neposrednoj govornoj praksi, dakle u procesima sporazumevanja - sa celokupnim nejezičkim okruženjima. Tako je, recimo, iskaz tipa Tvoja hipoteza u suprotnosti je sa temeljnim empirijskim nalazima i dokazima kojima raspolažeš, gramatički sasvim prihvatljiv, kao i komunikacijski, ukoliko je upobrebljen u uslovima usmene naučne diskusije, no on, iznenada, iz komunikacijskih razloga upravo, postaje sasvim neprihvatljiv u situaciji kada sin odgovara na sumnju svoga oca vezanu za njegovo, pretpostavljeno, nedolično ponašanje u školi {o pojavama ove vrste, na žalast, naši normativni priručnici ne kažu ništa).

Govorni akt, najčešće rečenica, po pravilu se poima kao kamunikacijska jedinica, nasuprot strukturalistima, koji ulogu rečenice obično zapostavljaju u svojim lingvističkim analizama, ili, generativistima, koji rečenici posvećuju punu pažnju, ali kao osnovnoj i najvećaj jedinici analitičkag domašaja. No, za sociolingviste, ni govorni akt ni rečenica ne funkcionišu izolovano, samostalno, nego se udružuju u govorni dagadaj ili tekst, uključujući se na taj način, i tvoreći istovremeno, diskurs odnosno kantekst.

Kao reprezentativne, dakle, ne valja uzimati u komunikacijskoj praksi po pravilu nepostojeće, konstruisane, suviše trivijalne ili izolovane primere (a to se često čini, pa čak i u oblasti učenja nematernjeg jezika, s večitim, a bezrazložnim, insistiranjean na praktično neostvarljivim govornim događajima tipa: Kakve boje je ova olovka? Ova olovka je crvene boje! ili na iskazima tipa: Moja majka i moj otac jesu moji roditelji! i sl.).

Pri tom, ni semantička analiza iskaza ne sme biti zapostavljena (što je često biva slučaj kod strukturalista, pa i kod generativista, budući da ni jedni ni drugi do danas u svojim istraživanjima nisu pronašli pravo i stalno mesto semantici ni u jedno do sada poznatom modelu svoje lingvistike). Uz sve to, po sociolingvistima trebalo bi ozbiljno povesti računa i o učesnicima i o njihovom sudelovanju u ostvarivanju govornog dogadaja, u svim govornim ulogama i situacijama. Složenost jezičkih funkcija trebalo bi shvatiti kao činjenicu koja nas upozorava da od konkretnog ostvarenog govarnog događaja, i ,govornih aktova u njemu, zavisi kada će i u kom iskazu neka od mogućih funkcija jezika hijerarhijski biti u prvom planu.

Copyright © Omeragic