Ahmet KANLIDERE, Reform Within Islam The Tajdid and Jadid Movement Among the Kazan Tatars (1809-1917). Conciliation or Conflict?, Eren, Ýstanbul 1997, 198 sahife. Middle Eastern and Balkan Studies Series, 1. Kitap.

            Dr. Ahmet Kanlýdere yüksek lisansýný “Rusya Türkleri’nden Musa Carullah Bigi (1875-1949)” baþlýklý teziyle Marmara Üniversitesi’nde tamamlamýþ, doktora çalýþmalarýný Columbia Üniversitesi’nde Division of Central Asian Studies’de bitirmiþ ve hâlen Marmara Üniversitesi’nde öðretim görevliliði yapmaktadýr.

            Eserde, Kazan Tatarlarý arasýnda 19. yy’ýn baþýnda ortaya çýkan ve Sovyetler zamanýna kadar giderek büyüyen reform hareketi ele alýnmaktadýr. Yazar, hareketin köklerine inerek, yenilikçi Tatar aydýnlarýnýn en önde gelenlerinden dördünün hayatlarý, fikirleri ve eserleri üzerine yoðunlaþmýþ, baþta bu dört aydýn olmak üzere yenilikçi Tatar aydýnlarýn, zamanýn din otoriteleriyle nasýl çatýþtýklarýný ve Ýslam’ýn kökenine inerek din ile modern kavramlarý nasýl baðdaþtýrmaya çalýþtýklarýný, verimsiz ve eskimiþ medrese eðitimine karþýlýk nasýl bir modern eðitim sistemi sunduklarýný ve Kazan Tatarlarý’nýn politik ve milli uyanýþlarýnda nasýl bir rol oynadýklarýný izah etmektedir.

            Çalýþmanýn Birinci Bölümü’nde (13-31), “Religious Ideology and Identity” baþlýðý altýnda Kazan Tatarlarý ve Ruslar arasýnda ki iliþkinin tarihi ve Ruslar’ýn Kazan Tatarlarý’na kültürel ve dini yönden yaptýklarý muameleler ele alýnmaktadýr. Yazar, zaman zaman asimilasyona dönüþen Rus baskýsýnýn, Tatarlarýn geleneksel toplumsal özelliklerini korumalarýna vesile olduðunu savunmaktadýr. 19. yy’ýn baþýnda Kazan Tatarlarý’nýn sosyal yapýsý tasvir edildikten sonra, yenilikçilerin geleneksel Ýslam’la modern düþünceyi baðdaþtýrma gayretlerinin, toplumda meydana getirdiði deðiþimin altý çizilmektedir. Yazara göre, reformcularýn, toplumun dinî düþünüþü, eðitim sistemi ve politik canlýlýðý üzerine etkileri inkar edilemez.

            Ýkinci Bölüm’de (33-55), yazar baþlýca reformcularýn hayatlarýný, ilmî geçmiþlerini, düþünce ve stratejilerini izah etmektedir. Reformcularýn bir yandan kelâm ilmine karþý olduklarýný, diðer yandan da ilk Müslümanlar’ýn (Selef’in) saf inançlarýna ulaþmaya çalýþtýklarý için gelenekçi olduklarý savunulmaktadýr. Diðer yandan “kadimciler” (muhafazakârlar), -ki kelâm ilmiyle iþtigal etmeyi akademik bir uðraþ olarak görürlerdi- yenilikçilerin Ýslam’a misyonerlerden daha zararlý olduklarýný söylerler. “Ýlk Müslümanlar’ýn idealize edilmesi ve kelâm karþýtý yaklaþýmlarý, dinî reformcularýn gelenekçi ve geriye dönük yönlerini gösterir.” (s. 40)

            Kanlýdere daha sonra önde gelen dört Tatar reformcunun, hayatlarýný, aldýklarý eðitimi, etkilendikleri kitaplarý ve din alimlerini, fikirlerini ve meselelere yaklaþýmlarýný derinlemesine incelemektedir. Abdunnasýr Kursavî (1771-1812), Þihabeddin Mercanî (1818-1889), Rýzaeddin b. Fahreddin (1855/58-1936) ve Musa Carullah Bigiyef (1875-1949).

            Üçüncü Bölüm’de (57-75), Kanlýdere, reformcularýn dinî inanca yönelik fikirlerine yer vermekte ve Sûfî gelenekle batý düþünce tarzýný baðdaþtýrdýklarýný savunmaktadýr. Daha radikal yenilikçiler, Avrupa’nýn baþarýsýnýn Reform hareketi ile gerçekleþtirdikleri inançta sadelik ve saflaþma sonucu meydana geldiðini ve Ýslam’da da ayný yöntemle saflaþmaya gidilmesi gerektiðini iddia etmiþlerdir. Ayrýca Batý’da kullanýlan bütün terimlerin Ýslam’daki karþýlýðýný bulmaya çalýþmýþlardýr. Yine bu reformcular, Müslümanlar’ýn düþünmelerini engelleyen taklikçiliðin kaldýrýlmasý gerektiðini (burda karþý olunan, daha önceki Ýslam âlimlerinin taklit edilmesidir) ve kapalý olan ictihad kapýsýnýn açýlmasý gerektiðini, böylece her Müslüman’ýn Kuran’ýn özüne ulaþabileceðini savunmuþlardýr. Ayrýca dört büyük mezhebi reddetmiþler ve kimsenin bu mezheblerden birine baðlý olmaya zorlanamayacaðýný söylemiþlerdir. Bununla birlikte, güncel problemlere, Ýslamî kurallarý modern kavramlarla yorumlayarak ve modern hayata uyarlayarak, çözümler üretmeye çalýþmýþlardýr. Mesela Bigiyef, Cuma hutbelerinin Arapça’dan farklý bir dilde verilmesi ve faizin caiziyeti gibi hususlarda kendi ictihadýný ortaya koymuþtur.

            Kanlýdere bu noktada Tatar reform hareketinin en çarpýcý noktasýna dikkat çekmektedir: Tasavvuf konusunda ki uzlaþmacý tutum. Hernekadar reformcular, ýsrar ettikleri, Allah’tan baþka hiçbir þeyi ve hiçbir kimseyi yüceltmeme inancýna ters gözükse de tasavvufa karþý ýlýmlý bir yaklaþým sergilemiþ ve kendi gelenekçilikleri ile tasavvufu baðdaþtýrmaya çalýþmýþlardýr. (s. 65)

            Dördüncü Bölüm (77-97), eðitim sistemi ile ilgilidir. Klasik medrese eðitiminde, tabii bilimler zaman içerisinde yerlerini tamamiyle dini ilimlere terk etmiþ ve medreseler yavaþ yavaþ sýnýrlý ve sýnýrlayýcý, verimsiz eðitimiyle zaman harcanan müesseseler haline gelmiþlerdir. Tatar reformcularýn, zengin ve milliyetçi Tatarlar’ýn destekleriyle açtýklarý medreseler yeni neslin ufkunu açmada çok etkili olmuþ ve kadimcilerin tüm engellemelerine raðmen gençliði ve hatta tüm toplumu daha radikal reformlara hazýrlamýþlardýr. Bunun yanýnda talebelerin Tatar tarihine ve tabii bilimlere meyletmeleri saðlanmýþtýr. Temel Ýslamî ilimler ise ihmâl edilmeyerek bu yeni medreselerde de ön þart olarak sunulmuþtur.

            Yenilikçilerin kültür ve eðitim faaliyetlerinin sonucunda meydana gelen siyasi uyanýþ ve hareketlenme ise Beþinci ve son Bölüm’de (99-139) incelenmektedir. Dört defa gerçekleþtirilen Rusya Müslümanlarý Kongresi ve iki Tüm Rusya Müslümanlarý Kongresi, kongrelerde gözlemlenebilen millî uyanýþ, yenilikçilerin kongrelerin toplanmasýnda ve alýnan kararlarda ki etkileri ele alýnmýþtýr. Reformcularýn hareketlerini etnik olarak yorumlamak yerine, yazar bütün reform ve hak taleplerinde dinî motiflerin hâkim olduðunu ve siyasî düþüncelerde dinin oldukça etkili olduðunu iddia etmektedir. Nitekim kongrelerdeki konuþmalar Türk-Müslüman birliði fikrinin etnik kaygýlardan uzak bir þekilde ortaya atýldýðýný göstermektedir.

            Bu kongrelerin en önemlisi ve en büyüðü olan ilk Tüm Rusya Müslümanlarý Kongresi’nde topraða baðlý otonomiyi savunanlar, Rusya’daki tüm müslümanlarýn kültürel otonomisini savunanlara galebe etmiþlerdir. Bunun yanýnda bu kongrede kadýnýn toplumda ki yeri tartýþýlmýþ ve kadýn haklarýyla ilgili tüm sýnýrlamalar kaldýrýlmýþtýr.

            Eseri çok kýymetli hale getiren, oldukça zengin ilk ve ikincil kaynaklarýdýr. Yazar özellikle temel kaynaklarý, kendi fikirlerini savunma ve ispatlamada oldukça iknâ edici bir þekilde ve ustaca kullanmýþtýr. Bununla birlikte, ayrýntýlý bir þekilde ele alýnan dört reformcunun ötesinde, diðer önde gelen yenilikçilerin hayatlarý ve fikri yaklaþýmlarý tüm çalýþma içerisinde farklý yerlerde izah edilmiþtir ve bu, kitaba büyük bir zenginlik kazandýrmýþtýr. Ayrýca yazar, ilahiyata ait bazý derin mevzularý baþarýyla ele almayý bilmiþtir.

            Ýnanýyorum ki bu eser, Ýslam’da reform, Ýslamî eðitimin yapýsý, Ýslam ve modernitenin baðdaþtýrýlmasý ile ilgili tartýþmalarýn gündeme yerleþtiði zamanýmýzda, sadece tarihçilerin ya da ilahiyatçýlarýn deðil, herkesin ilgisini çekecek ve yeni ufuklara yelken açýlmasýna yardýmcý olacak bir çalýþmadýr.