Cumhurbaşkanı ile Başbakan arasında çok önemli konularda krizler yaşanmaya başladı. Kriz olarak nitelenen kamuoyunda günlerce tartışılan Halk oylaması konusu, Kanun Hükmünde Kararname konusu, MGK’ daki tartışmalı toplantı, Devlet Denetleme Kurulunun ‘denetim’ görevi gibi konular, hukuken incelenmeye çalışılmıştır.

Ayrıca Cumhurbaşkanının uyuşmazlıkların çözümü olarak, Başbakanı azil yetkisi olup olmadığı, Başbakanın bir Bakanı azil önerisi olmadan Cumhurbaşkanınca azil edilip edilemeyeceği ile Başbakan önermesine karşın Cumhurbaşkanınca azil işlemi yapılmaması konusunda, örneklerle konu değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Uyuşmazlıkların siyasi boyutu ağır olmakla beraber, hukuki açıdan bilgi sunarak, konunun anlaşılır olması ve doğru değerlendirme yapılmasına katkıda bulunmak istenilmiştir. Ayrıca kişisel değerlendirmelerimle farklı açılardan tartışmayı zenginleştirmek amaçlanmıştır.

Anayasa değişikliğinin Halk oyuna sunulması konusu, Hükümetle Cumhurbaşkanlığı makamını bir kez daha karşı karşıya getirdi. Sorun hukuki olmakla beraber siyasal sonuçları itibariyle Hükümet tarafından kriz olarak yorumlanarak haklı yankılar uyandırdı. Adalet Bakanının “Cumhurbaşkanı Meclisin üzerine çıkmıştır” yorumu ve TBMM Başkanının ‘bu tür bir geri iade beklemiyorduk” açıklaması ile Başbakan Yardımcısı sn. Yılmaz’ ın konuyu ‘anayasal suç’ tanımlaması yaparak değerlendirmesi konunun boyutlarını göstermektedir. Yine Başbakanlıkça anayasa değişiklikleri resmi gazetede yayımlanırken, halkoyuna sunulması istenilen maddenin ayrılarak, resmi gazetede yayımlanmaması da ayrı bir hukuki sorun olarak ilk defa ortaya çıkmaktadır.

Yine değişikliğin tamamını veya bir kısmını götürmek Cumhurbaşkanının takdir hakkıdır. (5 fıkra hükmü) Ancak halk oylamasına sunulması halinde hangi maddelerin birlikte hangilerinin ayrı oylanacağı takdir hakkı TBMM’ne verilmiştir.(7 fıkra hükmü)

Bu durumda uyuşmazlığı değerlendirdiğimizde, Cumhurbaşkanı 5 fıkra hükmündeki yetkisini kullanmıştır. TBMM’nin 7 fıkradaki hakkı kullanmasının ne anlamı vardır denilebilirse de bu yetki Cumhurbaşkanlığını sınırlayıcı şekilde yorumlanamaz. Gerçi hukuk tekniği açısından bu yetkinin iyi kullanıldığı söylenemez. Çünkü bu yetkiyle amaçlanan şey, birbiriyle ilgili maddelerin beraberce oylanmasıyla konu bütünlüğü sağlanmak istenmiştir. TBMM’ in ‘halk oylamasına sunulması halinde tümüyle oylanır’ diyerek konu ve tür ayrımı yapmadan tamamını aynı oylama içine sokması ‘hukuken yerinde’ değildir.

Cumhurbaşkanı ile uyumlu çalışamayan hükümetin istifa ederek yeni bir hükümet kurulmasına seçenek verilmesi yorumları üzerine, Bakanlar Kurulu, görevi başında olduğunu açıklayarak istifa etmeyeceğini açıklamıştır.

Genel hukuk kuralları, atamaya yetkili bir makamın, atama işlemini de geri almasını da kapsayıcıdır. Dolayısıyla hükümeti kurmakla görevlendirilen Başbakan' dan, bu görevi iade etmesi istenebilir. Bu istek nitelik olarak azil sayılır. Anayasa 109. maddenin gerekçesinde açıkça, Başbakan' ın azlinden bahsedilmektedir. Cumhurbaşkanı'nın , gereğinde Başbakan' ın ve bakanların görevine usulüne uygun olarak son vereceği belirtilmiştir. Yine bazı özel durumlarda ender de olsa kriz çıktığında, tek çözüm yolu Cumhurbaşkanı'nın Başbakan 'ın görevine son vermesidir, denilmektedir.

Başbakan' ın azil olup olamayacağı Meclis' teki görüşmelerde tartışılmış, Anayasa Komisyonu Başkanı yaptığı konuşmada, tayin keyfiyetinin azli de beraberinde getireceğini açıklamıştır.

Bakanlar Kurulu adına yapılan yazılı açıklamada, Cumhurbaşkanı' nın özür dilemesi istenilmektedir. Tartışmalara neden olduğu belirtilen Devlet Bakanı Hüsamettin Özkan'ın azli Başbakan önermemesine karşın mümkün müdür ?

Anayasamız, bir bakanın, Başbakan' ın önerisiyle Cumhurbaşkanı' nca azil edileceğini belirtmiş olmasına karşın, Başbakan' ın önerisi beklenilmeden Cumhurbaşkanınca azil yetkisi kullanılabilir. Başbakan' ın önerisine rağmen bir bakanı azletmemeye yetkili olan Cumhurbaşkanı'nın, Başbakan' ın önerisi olmadan bir bakanı azledebileceğini varsaymak gerekir. Ayrıca, Başbakan'ı dahi azletme ve atama yetkisine sahip Cumhurbaşkanı'nın, bir bakanın azlini önermediği için görevine son veremeyeceği düşünülmemelidir.

Yukarıdaki yorumlar mevcut Anayasa metinlerine dayanmaktadır. Parlamenter sistemde, Cumhurbaşkanı'na bu kadar geniş yetkiler verilmesi kanımca da doğru değildir. Bu yakınma da bizzat Cumhurbaşkanı da bulunmaktadır. (1)

Konu parti disiplini, parti içi sorun olmaktan öteye TBMM'nin ve milletin sorunu olacak büyüklükte ve anayasa derinliğindedir. Bir milletvekilinin Cumhurbaşkanlığına aday olmasının engellenmesi hem de TBMM in içinde saldırıya uğraması TBMM' in görev alanına müdâhaledir.

Sn. Devlet Bahçeli' nin önerisi üzerine Başbakan sn. Ecevit, anayasadaki yetkisini kullanarak Cumhurbaşkanınca azledilmesini sağlamıştır.

Azil gerekçesi yalnızca sn Somuncuoğlu'nun partisiyle' arasında yaşanan olaylardır. Dilekçe verme hakkını kullanmak isteyen bir Bakan, bu hakkını kullandığı için de Bakanlık makamından azledilmiştir. Hem de yeni cumhurbaşkanı seçildikten sonra, sn. Demirel, görev süresinin bitimine bir hafta kala azil önerisini onaylayarak, Somuncuoğlu görevinden ayrılmıştır.

Öncelikle yeni cumhurbaşkanı seçilmiş ve sn. Sezer Cumhurbaşkanı sıfatı kazandıktan sonra sn. Demirel' in ancak rutin işleri yapması gerekir. Bakanın azli gibi önemli bir konuda karar vermeyerek yeni cumhurbaşkanına bırakmalıdır. Bakan azli konusu rutin iş olmadığı gibi, adı gecen Bakanın cumhurbaşkanlığı adaylığı nedeniyle görevinden azledilmesi gerekçesi de bunu gerektirir.

Diğer yandan Başbakan, istediği Bakanları seçme veya azletme önerisini cumhurbaşkanına götürebilir. Bu hükümetin uyumu, başarılı çalışması açısından gereklidir. Ancak Başbakan bu yetkisini keyfî kullanamaz. Anayasa' da belirtilen 'gerektiğinde' koşulu Başbakan' ın takdir hakkını sınırlamaktadır.

Dolayısıyla sn. Ecevit ancak sn. Somuncuoğlu' nun görev yapmasına engel hukuki bir nedenin ortaya çıkması veya göreviyle ilgili yaptıklarından sorumluluk üstlenmek istememesi ve yahut ta Hükümet uygulamalarıyla uyumlu olunamaması halinde bakanlıktan azil önerisini kullanabilir.

Bakanlık göreviyle ve Hükümet anlayışıyla ilgili hiçbir sorun ortada yokken, tamamen bunların dışında bir nedenle azil işlemi yapılması hukuken doğru görülemez.

Üstelik Bakanın mensubu olduğu parti genel başkanınca yapılan öneri üzerine azil isleminin yapılması sn. Başbakan 'ın iradesine de müdahale olarak görülmelidir. Siyasi makamlara gelme ve gitme herne kadar siyasi takdir olarak görülse de makamın _ağırlığı ve görevin niteliği makul ve objektif işlem yapmayı gerektirir. Azil işlemine karsı denetim yok denilerek keyfi, maksatlı idari işlem yapılmamalıdır. Bakanlığın bir memuru için gösterilen özen herhalde bir Bakandan esirgenemez. (2)

Kararname uyuşmazlığı, devlet krizi derinliğinde bütün zamanları kapsayan uzunlukta, bütün işlemleri etkileyen özellikle boyutları olan bir sorundur.

Sorun Cumhurbaşkanı bir KHK' yı hükümete iade edebilir mi? Hükümetin aynen geri sunduğu KHK' ya karşı Cumhurbaşkanı'nın yetkisi nedir?

KHK yayımlandığında Meclis 'e sunulup mutlaka kanunlaşması gerekir. Meclis kanunlaştırma çalışması sırasında pekala KHK' yı değiştirebilir. Adından da anlaşılacağı üzere, "kanun hükmünde" denilmesi de KHK' lara kanun gücü vermekledir. Bu kanunun ön taslağı sayılabilecek KHK' lar sonuçları itibariyle de geçici bir kanun gücündedir. KHK' lar hakkında Anayasa' da açıklayıcı usul hükümleri olmaması, sorunun yorumla çözülmesini zorunlu kılmaktadır. Cumhurbaşkanı kararnameyi geri iade ettiğinde, Cumhurbaşkanının tek imzalı işlemleri her türlü denetimden muaf olduğuna göre iade halinde ne yapılmalıdır sorusu üzerinde durulmalıdır.

Hükümetin, Cumhurbaşkanı'nın bir kararnameyi geri iade etme yetkisi olmadığı gerekçesiyle Cumhurbaşkanının kararnamenin aynen iade edilmesi, kanımca krizin asıl nedenidir.

Cumhurbaşkanı, kararnameler hakkında kanun gibi usul işlemlerini uygulayabilir. Bu nedenle geri iade edebilir. Hükümet bu iade üzerine kararnamede ısrar ederse Cumhurbaşkanı'nın yapması gereken onaylayıp, ardından iptal davası açmasıdır. Ancak, hükümet kararnamede ısrar etmekle beraber, Cumhurbaşkanı'nın iade yetkisi olmadığı gerekçesine dayandırmıştır. Dolayısıyla kararnamenin içeriği hakkında esas yönünden bir ısrar yoktur. Yani Köşk le hükümet, arasında kararnamenin esası hakkındaki uyuşmazlık değerlendirilmemiştir. Yalnızca Cumhurbaşkanının iade yetkisi olmadığı gerekçesi, kararnamenin esasında ısrar sayılamaz.

Bu nedenle, Cumhurbaşkanı ikinci kez kendisine sunulan KHK' yı, ikinci kez iade edebilir, iade edip etmeme yetkisi tartışma konusu olmakla beraber, Cumhurbaşkanı takdirini ve yetkisini iade yolunda kullanmışsa, artık iade edildikten sonra ne yapılması gerekiyorsa onun yapılması gereklidir.

Cumhurbaşkanı KHK' yı ikinci kez iade ederek esas hakkındaki görüşleri değerlendirildikten sonra, KHK' nın kendisine geldiğinde hükümet eski metinde ısrar ederse, kanımca kanunlarda olduğu gibi onaylayıp iptal davası açması yolu, mevcut devlet yapısı ve sistemi içinde en doğrusu olacaktır. Bazı hukukçularca önerilen imzalamayıp bekletmesi yolu yerindelik anlamında savunulabilire de, Meclis' e karşı asıl sorumlu olan hükümetin çalışmalarını aksatacağı için geçerli bir çözüm değildir. (3)

Cumhurbaşkanı ile Başbakan'ın tartışmasına neden olan başka bir konuda, yolsuzluklarla mücadelede yeterli denetimin yapılması konusudur.

Anayasa maddesinin kuruluş gerekçesinde, "Merkezi idarenin önemli bir görevi olan denetim fonksiyonunun, bugüne kadar çeşitli nedenlerle, gereğince yerine getirilemediği bir gerçektir. Siyasi etkilerin dışında kalabilecek tarafsız ve etkin bir denetim organı olarak Cumhurbaşkanlığı'na bağlı bir DDK kurulmuştur" denilmektedir.

Bütün idari işlemlerinin halkın bilgi ve denetimine açık yapılması, yolsuzlukları kaynağında azaltacaktır. Yolsuzluklarla etkili mücadelede, yine halkın katılımının sağlanabilmesi için "açıklığa" ihtiyaç vardır. İdari işlemin her aşamada denetime açık olması gerekir.

Cumhurbaşkanı ile Başbakan arasındaki uyuşmazlığın, çok önemli sonuçlar doğuracağı açıktır. Kurumlar arasındaki hukuki ilişki, önceden bütün ayrıntılarıyla düşünülüp anayasada belirtilemediğinden ortaya yeni sorunların çıkması her zaman mümkündür. Ortaya çıkan yeni sorunlar, anayasada kurala bağlanarak uyuşmazlık hali sona erdirilmelidir. Nitekim TBMM’de Cumhurbaşkanının yetkilerinin sınırlanması tartışmaları yapılmaktadır.

Sn. Cumhurbaşkanı, Başbakanla veya Hükümetle uyuşmazlığa düştüğünde, Anayasada kendisine tanınan, Bakanlar Kurulunu Başkanlığı altında toplantıya çağırmak ve TBMM ni gerektiği gördüğünde toplantıya çağırmak yetkileri “gerektiğinde” kullanılmalıdır. Sorunun anlaşılır olması ve uzlaşma yolu ile aşılması için bu toplantılara ihtiyaç olabilmektedir.

Ancak, kamuoyunu ve devlet kurumlarını doğrudan etkileyecek kapsam ve özellikteki konularda, hatta siyasi partilerin farklı düşünmemesine karşın, siyasi çekişmeler nedeniyle genel kabul görmüş kanunların yapılmaması halinde bu yetkilerin kullanılması gerekli olabilmektedir.