Caribe é um outro grande sub-grupo ou "stock"de línguas indígenas americanas. Distribuem-se pelo Caribe, parte da América Central e no norte da América do Sul.
El caribe és otro grande subgrupo grande o "stock" de lenguas indígenas americanas. Distribuyense por el Caribe, parte de la América Central e en el norte de la América del Sur.
Carib is another one of the major low-level stocks of South America. Their spread is over all the Caribean, part of Central America and Northern South America
Home Índice | Home Índice | Home Index |
Línguas Lenguas Languages
Caribe
Akawaio
Fonte: Citado por J. Jijon y Caamaño (1940). Gr. Caribe; norte do Brasil e Guiana. ILV:
Carib Northern, East-West Guiana, Macushi-Kapon, Kapon: Braz. Sinonimia: Accaway
peepeh avó / abuela / grandmother
sayowa irmão / hermano / brother
tamoh avô / abuelo / grandfather
tampoco ancião / anciano / old man
waapoh tia / tía / aunt
wabotorey anciã / anciana / old woman
watu fogo / fuego / fire
weuow homem / hombre / man
yaahooh tio / tío / uncle
yemooricoh moça / chica / girl
yeynutey irmã / hermana / sister
Apalaí
Fonte: KOEHN, Edward; KOEHN, Sally (ILV); Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in
Revista Americana, 1910. Gr. Caribe; Rios Maicuru, Paru e Jari no norte do Pará.
aja minha mãe / mi madre / my mother
antykyo piloto do barco / piloto del barco / pilot
amaro tucano / tucán / toucan
apoto fogo / fuego / fire
aranta macaco guariba / mono aullador / guariba monkey
arawa papagaio / loro / parrot
arimi macaco / mono / ape, monkey
araku aracu, esp. de peixe / aracu, esp. de pescado / araku, a kind of
fish
aroko tomar, beber / tomar, bibir / to drink
aruma arumã, palha de arumã / paja de arumã / arumã straw
axi perna / pierna / leg
axkaru vara / vara / stick
aya mãe / madre / mother
aya(a)na rukuyene, o povo / rukuyene, el pueblo / the rukuyene people
azamo pulga / pulga / flea
banaré amigo / amigo / friend
chilicoto estrela / estrella / star
eary corda / cuerda / rope, cord
emanatiri seio, mama / seno, mama / breast, mamma
emè'nónko aurora, romper do dia / aurora, amanecer / aurora, dawn
eperu fruta / fruta / fruit
erere mosca / mosca / fly
erotua, erutua homem / hombre / man
esenyaka'make trabalhador / trabajador / worker
eutua homem / hombre / man
exan- rir / reir / to laugh
junsety meu cabelo / mi pelo / my hair
kana peixe, esp. de / esp. de pescado / a kind of fish
kanawa canoa / canoa / canoe
kapaxi tatu / armadillo / armadillo
kasurunpo miçanga velha / mostacilla vieja / old glass beads
konopo chuva / lluvia / rain
konxkene frio / frío / cold
kujujuari socoí
kutei garrafa / botilla / bottle
majoe baixado, esp. de peixe / esp. de pescado / a kind of fish
mamsari jacamim / esp. de árbol / a kind of tree
manaty peito / pecho / chest
moino bom dia / buen dia / good morning
mone faixa estomacal; ali / faja del vientre; allí / belly band; there
morotoino então / entonces / then
mosa alto / alto / high
moxamare junto / junto / together
muru-muru criança, filho / niño, hijo / child, son
mypa costas / espaldas / back
myta boca / boca / mouth
nae ter / tener / to have
napi batata doce / camote / sweet potato
napo mulher / mujer / woman
nono terra / tierra / soil
nuno lua / luna / moon
o 'ma animal / animal / beast
onto'pano cumaru
opi remédio / remedio / medicine, drug
orymo menina / niña / young girl
osekumu joelho / rodilla / knee
osema caminho / camino / trail
oya para você / para usted / to you
osene espelho / espejo / mirror
pakira caititu / jabalí mayor / a king of pig
pana orelha / oreja / ear
papa meu pai / mi padre / my father
parúru banana / banano, plátano / banana
peryrynpo peixe velho / pescado viejo / old fish
pisa gato / gato / cat
pitiko pequeno / pequeño / small, little
poetome jovem / joven / young
pone piranha / piraña / piranha fish
popula chichi sol / sol / sun
porenpo marisco velho / marisco viejo / old shellfish
puti pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito
pymy pescoço / cuello / neck
rato faca / cuchillo / knife
ruto seiva / savia / sap
sakura bebida / brebaje / drink
sawi banana / banano, plátano / banana
surui surui
taky arco / arco / bow
tam avô / abuelo / grandfather
tám avó / abuela / grandmother
tamuchi chefe / jefe / chief
tamyn fumo, tabaco / tabaco / tobacco
tantchiato meio dia / médio día / noon
tapyi casa / casa / house
tarara trovão / trueno / thunder
tawauna peixe, esp. de / esp. de pescado / a kind of fish
topu pedra / piedra / stone
tuna água / agua / water
tyaxiry perna dele mesmo / pierna de él mismo / his own leg
unse'po cabelo / cabello, pelo / hair
upupuru ali adiante / allí adelante / over there
-xo'ro tudo / todo / all
waku estômago / estómago / stomach
wewe madeira / madera / wood
zary folha / hoja / leaf
zopino embaixo / abajo / under
zumome grande / grande / large
zuno medo / miedo / fear
Aparai
Fonte: Citado por J. Jijon y Caamaño (1940). Gr. Caribe.
arutua homem / hombre / man
chichi sol / sol / sun
curumu deus / diós / good
émanatiri mama / mama / mamma
imumcuru alimento / alimiento / food
ipaanari amigo / amigo / friend
massako mosca / mosca / fly
poito moço, menino / muchacho, niño / boy, young boy
Apiaka
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
amimuru ventre / vientre / belly
añpo anciã, sogra / anciana, suegra / old woman, mother in law
enpen pênis / pene / penis
imañare seio / seno / breat
imonbo, imombo ovo / huevo / egg
imorepun peito / pecho / chest
imu ovo / huevo / egg
insing areia / arena / sand
kampono nuvem / nube / cloud
koñpo chuva / lluvia / rain
moni moço / chico / boy
okpo pajé / paye / shaman
olino vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
omro homem / hombre / man
oñma pai / padre / father
pomiä mulher / mujer / woman
tanimbo (tupi) cinza / ceniza / ash
tiriñ estrela / estrella / star
titi sol / sol / sun
txele moça / chica / girl
urañmo criança de peito / niño de pecho / baby
werik páu para fogo / palito para el fuego / firewood
yämä mãe / madre / mother
yeme mulher / mujer / woman
Arara
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr. Caribe
alinega testículos / testiculos / testicles
atumali raio / rayo / thunderbolt
éinpui jovem / joven / young
imeléne parto / parto / childbirth
imelino filho / hijo / son
irumulé trovão / trueno / thunder
manari colo da mãe / collo de la madre / mother's lap
ori mãe, matriz / madre / mother
paumie mulher / mujer / woman
puit espiga / espiga / spike
tikiure amarelo / amarillo / yellow
tiri estrela / estrella / star
titi sol / sol / sun
ukone homem / hombre / man
uro amigo / amigo / friend
yémé, yämä mãe / madre / mother
ymanoé companheiro / compañero / fellow
Atroari
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr. Caribe
waimiri-Atroari. ILV: Carib, Northern, East-West Guiana, Waimiri: Braz. ATRUAHI. ATR
Sinonimia: atorai
kamoi sol / sol / sun
keiirhe lua / luna / moon
wimiri deus / diós / good
wuan chuva / lluvia / rain
Bakairi
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolpho R. (1912) e J. Jijon y Caamaño (1940). Grupo Caribe,
rios Xingu, Coliseu, Tapajós, São Manoel. Sinonimia: Bakaïri, Bacaery, Bakaery
a(o)-wanari peito, teu / tu pecho / your chest
áma tu / tú / you
áun-áre vida / vida / life
áwizato virgem / virgen / virgin
bakayeri o povo bakairi / el pueblo bakairi / the Bakairi people
chepiry espiga / espiga / spike
china nós (exclus.) / nosotros (exclus.) / we (exclus.)
eli, elli vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina
emetile raio, dia / rayo, día / thundebolt, day
éti casa / casa / house
ewile, ewili fruta de árvore / fruta de árbol / tree fruit
hxámu escroto / escroto / scrotum
hxáu céu / cielo / sky
iméri filho / hijo / son
imóru ovo / huevo / egg
inaruto, yenaruto, kxenaruto irmã / hermana / sister
inutu avó / abuela / grand-mother
inyuamuto criança de peito / niño de pecho / baby
iramúto, gamuto criança / niño / child
íri primo da mulher / primo de la mujer / wife's cousin
íse, îhe, ishe mãe / madre / mother
iserape cunhado da mulher / cuñado de la mujer / brother in law of a
man
itámu, itámo avô / abuelo / grandfather
itamuno sogro / suegro / father-in-law
ite irmã menor / hermana menor / younger sister
iwári irmão maior / hermano mayor / older brother
iwe(wä) neto, meu / mi nieto / my grandson
iwélu catarata / catarata / fall
iw-éri netos / nietos / grand-sons
iwéti, iwiti espiga / espiga / spike
iwóta amigo / amigo / friend
iyume pai / padre / father
kurota meio dia / médio día / noon
kxame gêmeos / gemelos / twins
kxamushíni deus / diós / good
kxau céu / cielo / sky
kxegrádi, igáti gordura, sebo / grasa / grease
kxena-ruto, yenaruto, inaruto irmã / hermana / sister
kxéti, yéti, kxuéwi excremento / excremento / excrement
xiléri, kxlél pênis / pene / penis
kxiwekxári umbigo / ombligo / navel
kxpádi nádegas / nalgas / buttocks
kxúgu tio materno / tío materno / maternal uncle
kxúra nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we (inclus.)
kxura, kxúrura gente, povo, nós (excl.) / pueblo, nosotros (excl.) /
people, we
(excl.)
menape cunhada / cuñada / sister in law
menolo ar / aire / air
nunaiwélo lua crescente / luna cresciente / moon
omeóto, omezóto pajé / paye / shaman
oto, tschóto amo, dono, patrão / dueño / boss
pa(o)na leite de mulher / leche de la mujer / woman's milk
pama cunhado da mulher / cuñado de la mujer / brother in law of a man
pano mamilo / mamelón / nipple
p-ari-go, pari-lo irmão maior / hermano mayor / younger brother
pekóto mulher / mujer / woman
pelupa(o) cinza / ceniza / ash
piatsche pajé / paye / shaman
pima chefe / jefe / chief
poto carne / carne / meat
sári, sal folha (árvore) / hoja (árbol) / tree leaf
saxupabüri bosque / bosque / forest
se árvore, lenha / árbol, leña / wood, firewood
séko mãe, mamãe / madre, mamá / mamma
tikxau filho da irmã / hijo de la hermana / sister's son
tschirimúka estrela / estrella / star
tsógu, isógu irmão da mãe / hermano de la madre / mother's brother
unúito parente, da mesma tribu / pariente, de la misma tribu /
relative, from de same tribu
ura eu / yo / I, me
wamoko cunhado da mulher / cuñado de la mujer / brother in law of a man
warigóru irmão, teu / tu hermano / your brother
w-assé, i-w-áse sobrinha / sobrina / niece
yelo raio, trovão / rayo, trueno / thunderbolt, thunder
yógu tio, teu / tu tío / your uncle
yopürü irmã do pai / hermana del padre / father's sister
Caribe Genérico
Fonte: Quatro fontes distintas, citadas por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana,
1910. Gr. Macro-Caribe.
Obs. ILV dá como Arawakan, Maipuran, Northern Maipuran, Caribbean: Beli. CARIB, BLACK.
CAB
amánle tu / tú / you
banuale amigo / amigo / friend
capu, cabu céu / cielo / sky
chijumocon pai / padre / father
conbui, conobui chuva / lluvia / rain
culitániali raio / rayo / thunderbolt
hati lua / luna / moon
heem ovo / huevo / egg
huembo ventre / vientre / belly
iao tio / tío / uncle
iarsapue noite / noche / night
ibàche sobrinha / sobrina / niece
ibali sobrinho / sobrino / nephew
ibanatiri mama / mama / mamma
ibatu vizinho, meu / vecino, mi / my neighbor
inuti avó / abuela / grandmother
itamulu avô / abuelo / grandfather
iuluca deus / diós / good
iúmai pai / padre / father
iuti carne / carne / meat
kátchi sol / sol / sun
kilaino deus / diós / good
meh moço / chico / boy
neumain parir / parir / to give birth to
nonum lua / luna / moon
peepeh velha, anciã / vieja, anciana / old woman
seewoh irmão / hermano / brother
serika estrela / estrella / star
taamcoh avô / abuelo / grandfather
tebuité a primeira mulher / la primera mujer / the first woman
tibuit marido / esposo / husband
timoinalu sangue / sangre / blood
uatu fogo / fuego / fire
uele mulher / mujer / woman
uéué sol / sol / sun
ukéli, uekeli homem / hombre / man
ule, ure, oli, ori, ore dois / dos / two
wato fogo / fuego / fire
welo sol / sol / sun
woorey mulher / mujer / woman
wuruguma estrela / estrella / star
xerik planeta / planeta / planet
yaawooh tio / tío / uncle
yemooro jovem, moça / joven, chiquita / young girl
yumié, ruime pai / padre / father
Carijona
Fonte: Citado por J.Jijon y Caamaño (1940) e SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana,
1910. Gr. Caribe. Colombia. Carib, Southern, Southeastern Colombia: Colo. CARIJONA. CBD.
Sinonimia Guaque - carijona; Karijona
chiti criança / niño / child
etutu inimigo / enemigo / enemy
imo ovo / huevo / egg
inchir filha / hija / daughter
ioti carne, caça / carne, caza / meat
kaho céu / cielo / sky
kire homem / hombre / man
sakamaxi joelho / rodilla / knee
siti mulher / mujer / woman
totome bonito / bonito / beautiful
Chaima
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr. Caribe. Sinonimia
chayma.
amna nós exclusivo / nosotros exclusivo / we (exclusive)
amuere tu / tú / you
kuche kon nós inclusivo / nosotros inclusivo / we (inclusive)
paché noite / noche / night
par sobrinho / sobrino / nephew
pir irmão menor, neto / hermano menor, nieto / younger brother,
grandson
sake mosca / mosca / fly
upuet marido / esposo / husband
uyenachuto irmã / hermana / sister
yacono amigo / amigo / friend
yaur sogro / suegro / father-in-law
yorokian diabo / diablo / evil
yum pai / padre / father
yuruto, unot, not avó / abuela / grandmother
wekir beber / bibir / to drink
wenaza comer / comer / to eat
zaur tio / tío / uncle
Crichaná
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
ackiry moça / chica / girl
chiriky estrela / estrella / star
epachy irmão da mulher / hermano de la mujer / wife's brother
iahoto avós / abuelos / grandparents
ichocoriky criança de peito / niño de pecho / baby
imu mandioca / yuca / manioc
imuin escroto / escroto / scrotum
imulu ovo / huevo / egg
ipetepim solteiro / soltero / single
ipotiky mulher casada / mujer casada / married woman
iterica fumaça / humo / smoke
japichiky casar(-se) / matrimoniar(se) / to marry
meré, tuawi pênis / pene / penis
mune vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
sana velha / vieja / old womam
tebere fruta / fruta / fruit
teparé lua / luna / moon
tepo luz / luz / light
tiamon moça / chica / girl
tominy pai / padre / father
umuro sobrinho / sobrino / nephew
yacóbi cunhado / cuñado / brother in law
Galibi
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910 e J.Jijon y Caamaño
(1940). Brasil, Guianas, Venezuela. ILV: Carib, Northern, Galibi: Braz. KALIHNA. CRB.
Quatro fontes distintas.
aí mãe, avó / madre, abuela / mother, grandmother
amore tu ! / tú ! / you !
amoré tu / tú / you
apuitime mulher / mujer / woman
arinati prato / plato / dish
assimberi calor / calor / heat
atampoo ancião / anciano / old man
bamu primo / primo / cousin
banaré amigo / amigo / friend
bati cama / cama / bed
bati-bipo manta / manta / blanket
bibi mãe, avó / madre, abuela / mother, grandmother
chan mãe / madre / mother
conomeru trovão / trueno / thunder
conopo, aconabo chuva / lluvia / rain
copó céu / cielo / sky
curita dia / día / day
digami irmão menor / hermano menor / younger brother
emamory, iemamui aurora / aurora / aurora
ensayn irmão maior / hermano mayor / older brother
eperi fruta / fruta / fruit
ereme a tal hora
heuay irmão / hermano / brother
himo ovo / huevo / egg
huëiuru aurora / aurora / aurora
iakona inimigo / enemigo / enemy
icurita meio dia (lit. grande sol) / médio-día / noon
ímombo ovo / huevo / egg
imuru-tigami filho natural / hijo natural / son
inelé ele / él / he, it
irzörzo irmã menor / hermana menor / younger sister
malé mesmo / mismo / same
manatelé leite humano / leche humana / human milk
manaty mama / mama / mamma
monoto mulher grávida / mujer preñada / pregnant woman
muleké, umoro jovem, moço / chico / young man
munay mãe / madre / mother
muru filho / hijo / son
nemamui aurora / aurora / aurora
nuémai parir / parir / to give birth to
okily homem / hombre / man
oly fêmea / hembra / female
opopo couro, pele / cuero, piel / leather, skin
otali filha / hija / daughter
otoli carne / carne / meat
panien, banien irmão / hermano / brother
pito criança / niño / child
poété marido / esposo / husband
potoli manaye capitão-general / capitán-general / general-capitan
puitimé marido / esposo / husband
puruné filha, moça / hija, moza / daughter, young lady
sibiu criança, moço / niño / child
sirico estrela / estrella / star
takerre amarelo / amarillo / yellow
tamon escravo / esclavo / slave
tamor bisavô / bisabuelo / great-grandfather
tamucu deus / diós / good
tamuin calor / calor / heat
tamuincabu deus / diós / good
tamussi ancião / anciano / old man
tigami criança, filhinho / niño, hijito / child
topu pedra / piedra / stone
tôtô, itoto inimigo / enemigo / enemy
uaka irmã / hermana / sister
uali criança, jovem / niña, chica / child
uapotomé homem ilustre / hombre distinto / gentleman
uato, vasto fogo / fuego / fire
uimbo ventre / vientre / belly
unchin areia / arena / sand
uoli jovem, moça / joven, chiquita / young girl
utoboné morador, habitante / morador, habitante / dwelling, inhabitants
wéwé sol / sol / sun
yakuno amigo / amigo / friend
yapotoly homem importante / hombre importante / important man
yau tio / tío / uncle
yolocan diabo / diablo / evil
yon pai / padre / father
Hianakoto
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr. Caribe,
Macro-Caribe. Obs. algumas palavras umahua.
d(z)ilikö estrela / estrella / star
káhu céu / cielo / sky
weh sol / sol / sun
yöle homem / hombre / man
émëbë tu / tú / you (umahua)
kemëbë nós / nosotros / we (umahua)
múle criança / niño / child (umáua)
Kariniako
Fonte: Três fontes distintas citadas por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana,
1910. Gr. Macro-Caribe. Sinonimia: Cariniaco
amiya vento / viento / wind
amoré tu / tú / you
apoto jovem, moço / chico / young man
ararokeri pênis / pene / penis
banualé compadre, amigo / compadre, amigo / friend
carina amigo / amigo / friend
caverasa estrela / estrella / star
chipara facão / machete, peinilla / large knife
corere lua / luna / moon
curita luz / luz / light
manaté mama / mama / mamma
munú belo, bom / bello, bueno / beautiful, good
onori mulher / mujer / woman
onotame mulher grávida / mujer preñada / pregnant woman
peitomena bonito / bonito / beautiful
pípe avó / abuela / grandmother
tampoco ancião / anciano / old man
uato, vasto fogo / fuego / fire
uembo ventre / vientre / belly
yacono chefe / jefe / chief
yacuno irmão / hermano / brother
Kaxúyana
Fonte: FRIKEL, Protásio (ILV). Gr. Caribe. Rio Trombetas (médio)
hóre grande, principal / big, principal
húmu lugar / lugar / place
imo grande / grande / large, big
itsüdzüne, itsüdzü sol / sol / sun
itsüdz wêhatkathô leste, nascente, oriente / este, nasciente, orient
/ east, orient
kah costela / costilla / rib
kahú céu / cielo / sky
kanawá canoa / canoa / canoe
matáu peixe semelhante ao pacu / pacu, esp. de pescado / pacu like-fish
nekware encanto, segredo / encanto, segredo / enchantment, secret
onekwe espelho / espejo / mirror
Purá o Criador / el Creador / the Creator
ronó terra / tierra / earth
toto homem / hombre / man
yana povo / pueblo / people
waih morte / muerte / death
waiha morrer / morir / to die
warahê curvado / encorvado / bended
worê, worêdze mulher / mujer / woman
Kumanagoto
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr. Caribe. Sinonimia
Cumanagoto.
amo pai, teu / tú padre / your father
amure tu / tú / you
chich sol / sol / sun
chirike estrela / estrella / star
emboy ovo / huevo / egg
eperu fruta / fruta / fruit
huit espiga / espiga / spike
masaka, machaca mosca / mosca / fly
meru trovão / trueno / thunder
noto avó / abuela / grandmother
orinak prato / plato / dish
par sobrinho / sobrino / nephew
pata, patar casa / casa / house
payche sobrinha, nora / sobrina, nuera / niece, daughter-in-law
peke rapaz, menino / chico, niño / young boy, boy
pichaka pouco / poco / little
pichi irmã menor / hermana menor / younger sister
picota moça / chica / girl
piry irmão menor / hermano menor / younger brother
poemano bonito / bonito / beautiful
puit marido / esposo / husband
temepche, huemepiaze levantar cedo / levantarse temprano / to go up
early
turaen amarelo / amarillo / yellow
umo pai, meu / mi padre / my father
wechemne ovo / huevo / egg
wenaza comer / comer / to eat
weyaze beber / bibir / to drink
yacono amigo / amigo / friend
yareter folha / hoja / leaf
yborokiamo diabo / diablo / evil
yecher cunhada / cuñada / sister in law
yepiri fruta, flor / fruta, flor / fruit, flower
ymrer, imrer mãe / madre / mother
ypanapiar seio / seno / breat
yuaman pai / padre / father
Makuxi I
Fonte: ABBOTT, Miriam (ILV); HODSDON, Cathy Ann e; J. Jijon y Caamaño (1940). Rio
Rupununi (Guiana) e rios Cotingo e Surumu no Brasil. Grupo Caribe. Sinonimia: Macusi.
a'ka claro / claro / clear
a'nai milho / maiz / corn
a'ne' quente / caliente / hot
anî quem / quien / who
anna nós, nosso / nosotros, nuestro / we, our
anrîmaka sair / salir / to go out
araikatî cortar / cortar / to cut
arai'kîta meio, no meio / médio en el médio / middle, in the middle
aranne' `medo / miedo / fear
arape antes / antes / before
arawayen pau d'árco / esp. de palo / a kind of wood
a're' comida / comida / food
asarî caminhar / caminar / to walk
a'ta buraco / hueco / hole
ataponka viajar / viajar / to travel
atausinpa contente / contento / contented
e- ele / él / he
ekaranmapo' pergunta, pedir / preguntar, pedir / to ask, to ask for
eka'tamî correr / correr / to run
e'ma estrada, picada / carretera, sendero / road, path
e'mainon primeira / primera / first
ena comer / comer / to eat; ficar / quedar / to stay
ennapo voltar / volver / to return
enpenata lembrar / recordar / to remember
entamo'ka comer / comer / to eat
epinonse nadar / nadar / to swim
e'pîta'tî construir / construir / to build
epu'tî saber / saber / to know
era'mai ver / ver / to see
eren rio / río / river
erenka ler, cantar / leer, cantar / to read, to sing
erepamî chega / llega / come
esa' dono / dueño / owner
ese'ma'tî sair / salir / to go out
esennuminka pensar / pensar / to think
esenupan estudar / estudiar / to study
esenyaka'ma trabalhar / trabajar / to work
eseurîma falar, contar / hablar, contar / to speak, to relate
eta ouvir / oir / to listen
ewaron noite / noche / night
ewonî entrar / entrar / to go in
i- ela, dela / ella, de ella / she, her
iku'pî lago / lago / lake
imarerî armadilha / trampa / tramp
inkamoro aqueles, outros / aquellos, otros / they, other
îri mau / malo / bad
itese' chamar / llamar / to call
ka em / en / in, at
kaarita livro / libro / book
kaikusi onça / onza / ounce
kaisarî total / total / total
kaiwan gordo / gordo / fat
kaiwinîkîi rio acima / rio arriba / up stream
kanau canoa / canoa / canoe
katapai de / de / of
kawîrî segundo (adv.) / segundo / according to
ke com / con / with
koima limpar / limpiar / to clean
ko'ko' avó / abuela / grandmother
ko'mamî tarde / tarde / afternoon
komamî ficar / quedar / to stay
ko'man morar / morar / to live
ko'manî viver / vivir / to live
komi' frio / frío / cold
ko'mi'ya tarde / tarde / afternoon
koneka fazer / hacer / to do, to make
kono' chuva / lluvia / rain
konoi' anzol / anzuelo / fishhook
kore'ta no meio de / en el médio de / in the middle
kura' zarabatana / cerbatana / blow-pipe
kure'nan grande / grande / large, big
maiwinîkîi rio abaixo / río abajo / down stream
makusi povo makuxi / pueblo makuxi / makuxi people
man ser / ser / to be
mararî pouco / poco / few
menîka escrever / escribir / to write
miarî lá / allá / there
mia' taikin cinco / cinco / five
mîî roça / roza, chacra / plantation
mîîkîrî ele / él / he
mîkî família / familia / family
mîrîrî isso, então, aquela / esto, entonces, aquella / this, that
mo'ka tirar / quitar / to draw out
moni aqui / aqui / here
more criança / niño / child
moro lá / allá / there
moro' peixe / pez, pescado / fish
morî bom / bueno / good
moronpî cera / cera / wax
moropai e / e, y / and
muku filho / hijo / son
nee-pî trazer / traer / to bring
non chão, terrao / llano, tierra / level, earth
no'pî esposa / esposa / wife
nora sujo / sucio / dirty
nupeze pênis / pene / penis
o'no onde / donde / where
pai querer / querer / to want
pairî em cima de / arriba de / over the
panama aconselhar / aconsejar / to advise
panton história / historia / story
paruru banana / banano, plátano / banana
pa'se nora / nuera / daughter-in-law
pata lugar / lugar / place
pa'tî bater / batir / to beat
pe como, por / como, por / how, by
pemonkon homem / hombre / man
penane cedo, amanhã / temprano, mañana / early, tomorrow
penna velho / viejo / old man
pensa vez / vez / time, turn
pî acerca, sobre / sobre / on, over
pia a / a / to, at, by
piapai, poi de (saindo) / desde (sallindo) / from
pia'tî começar / comenzar, empezar / to begin
po em / en / in, at
pona até, em / hasta, en / until, in
poro por toda parte / por toda parte / everywhere
pra não / no / no, not
pra man nada / nada / nothing
pri'ya bem / bien / well
pu'kuru muito / mucho / much
pupai cabeça / cabeza / head
ra'ma buscar / buscar / to search
renan chover / llover / to rain
rentî cozinhar / cocinar / to cook
sa'man difícil / difícil / difficult
sa'manta morrer / morir / to die
san mãe / madre / mother
seni esta / esta / this
seruku mentir / mentir / to lie
seurîwî'ne três / tres / three
si'ma dentre, assim / dentre, así / among, so
sîra rir / reir / to laugh
sîrîrî agora / ahora / now
su'mana brincar / jugar / to play
su'mina atirar, jogar / arrojar / to throw
ta em / en / in, at
tapai de / de / of
tarî aqui / aqui / here
tawa barro branco, tabatinga / barro blanco / white clay
tawîrî segundo (adv.) / segundo / according to; por / por / by
terenpo encanto / encanto / enchantment
tiaron outro / otro / other
tîîse mas, porém / mas, sin embargo / but
tîn sua / suya / your
tîpo depois / despues / after
tîwesenon coisas / cosas / things
tiwin uma / una / one
tiwinarî imediatamente / inmediatamente / immediately
tiwo'na caçar / cazar / to hunt
to' eles / ellos / they
tu'ke muito / mucho / much
tuna água / agua / water
tu'se desejo, querer / deseo, querer / desire, to want
u-, uurî, uutî eu, meu / yo, mi, mío / I, my, mine
ya em; só, solitária / en; solo / in; alone
yairîma're triste / triste / sad
yaka furar / huecar / to bore
yamî cobrir / cubrir / to cover
-yamî (plural) / (plural) / (plural)
yarakkîrî com / con / with
yapai de / de / of
yapi'se pescar / pescar / to fish
yapi'si buscar / buscar / to search
yarî levar / llevar / to carry
ya'tîi cortar / cortar / to cut
yawîrî segundo (adv.) / segundo / according to
yei árvore / árbol / tree
ye'ma pagar / pagar / to pay
ye'nen porque, portanto / porque, por tanto / because, therefore
yenî'se beber / bibir / to drink
yense poço / pozo / well
yeporî encontrar / encontrar / to find
yiipî vir / venir / to come
yo'ko sob / bajo / under, bellow
yonpa parente / pariente / relative
yontonon família / familia / family
yun pai / padre / father
waikin veado / venado / deer
wa'ka machado / hacha / axe
wakîri agradar, gostar / gustar / to like
wanî estar / estar / to be
waniyakon companheiro / compañero / fellow
wei dia, sol / sol / sun
we'na dormir / dormir / to sleep
wenairî atrás / atrás / behind
wîi matar / matar / to kill
winîkîi rumo a, na direção de
winîpai de, desde / de, desde / since
wîrîsî irmã / hermana / sister
wîtî ir / ir / to go
wîttî casa / casa / house
woi ao redor / al rededor / around
Macuxi II
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Sinonimia: Macusi;
Brasil, Guiana e Venezuela. ILV: Carib, Northern, East-West Guiana, Macushi-Kapon,
Macushi: Braz. MACUSHI. MBC
amoco avô / abuelo / grandfather
chiriky, seriko estrela / estrella / star
etzinsima raio / rayo / thunderbolt
euéte casa / casa / house
hamore tu / tú / you
hori diabo / diablo / evil
icembo parir / parir / to give birth to
imenoby noite / noche / night
imenoby noite / noche / night
inobepachy irmão da mulher / hermano de la mujer / wife's brother
itemum seio / seno / breat
japichaia casar(-se) / matrimoniar(se) / to marry
jeimuin esperma / esperma / sperm
kaivono estrela vespertina / estrella de la tarde / Venus
kaivono estrela vespertina / estrella de la tarde / Venus
maineripy jovem / joven / young
makunaima deus / diós / good
maná peito / pecho / chest
maré jovem, moço / chico / young man
masarongwohri moça / chica / girl
melé umelé vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
mure-mureky criança de peito / niño de pecho / baby
nanau irmã maior / hermana mayor / older sister
nery mulher / mujer / woman
tebere fruta / fruta / fruit
tominy pai / padre / father
topachy irmã da mulher / hermana de la mujer / woman's sister
tori sogra / suegra / mother-in-law
uararocon irmão da mulher / hermano de la mujer / wife's brother
uci lua / luna / moon
uepotessa fumaça / humo / smoke
uiry moça / chica / girl
umu sobrinho / sobrino / nephew
upaunaré amigo / amigo / friend
we sol / sol / sun
wohri mulher / mujer / woman
yeh árvore / árbol / tree
yungkung pai / padre / father
Maquiritare
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Sinonimia:
Mariquitare.
echime facão / machete, peinilla / large knife
ghamu sol / sol / sun
imanate mama / mama / mamma
wahato cozinha / cocina / kitchen
Nahugua
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr.
Macro-Caribe-Caribe. Sinonimia: Nahukwa, Nahuquá
ama mãe / madre / mother
apitisi avó / abuela / grandmother
ápitsi avô / abuelo / grandfather
áuva irmão do pai / hermano del padre / father's brother
erináu homem / hombre / man
itau mulher / mujer / woman
itau anatöl mamilo / mamelón / nipple
itauiröri, öl, uiröri vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
kapura meio dia / médio día / noon
kono-oho chuva / lluvia / rain
okoto arco-iris / arco-iris / rainbow
ome pajé / paye / shaman
ukahurutile noite / noche / night
umuru, muru filho / hijo / son
utävuru ventre / vientre / belly
utoto, ututu homem / hombre / man
uvanatöl mamilo / mamelón / nipple
uvinyotito escroto / escroto / scrotum
uvonita, uvónito umbigo / ombligo / navel
uvori, uvöri pênis / pene / penis
Palmela
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Gr.
Macro-Caribe-Caribe
anere filho / hijo / son
cape céu / cielo / sky
emate peito / pecho / chest
enacone mãe / madre / mother
jari pênis / pene / penis
ohri vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
pakone pai / padre / father
piurxure rapaz / chico, joven / young boy
tamoate ancião / anciano / old man
weshe campo / campo / field
Pimenteira
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
accöh irmão / hermano / brother
apüngniangnäh marido / esposo / husband
atschü-rükenga meio dia / médio día / noon
boingje irmã / hermana / sister
eru ang lagoa / laguna / lagoon
gicoaring pênis / pene / penis
gotsiong filha / hija / daughter
gungláungabu manhã / mañana / morning
ingkitü umbigo / ombligo / navel
ingquitü umbigo / ombligo / navel
jangmunü ventre / vientre / belly
jeje árvore / árbol / tree
jeje lenha / leña / firewood
juju pai / padre / father
kucku rapaz, menino / chico, niño / young boy, boy
möruru trovão / trueno / thunder
müblurü colo / cuello / lap
mulörü criança / niño / child
muniúng filho / hijo / son
mutschiamú moça / chica / girl
niaingja mãe / madre / mother
nulu lua / luna / moon
nuri jovem, moço / chico / young man
ongküomu farinha de mandioca / harina de yuca / yuca's powder
panarini amigo / amigo / friend
panatsche casa / casa / house
pütze maung vagina, vulva / vagina, vulva / vagina, vulva
simathonschong estrela / estrella / star
tapu pedra / piedra / stone
titi sol / sol / sun
tschäh homem / hombre / man
tschiaugäh, tschiaungäh avô / abuelo / grandfather
tshäh, tschäho homem / hombre / man
uma irmão / hermano / brother
warabuh ancião / anciano / old man
Roucouyenne
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
acon irmão, primo / hermano, primo / brother, cousin
amayem gêmeos / gemelos / twins
amoré, amolé tu / tú / you
amu um outro / un outro another day
capo chuva / lluvia / rain
conico tio / tío / uncle
cule amigo / amigo / friend
emamory madrugada / aurora / dawn
imon ovo / huevo / egg
inchiri, olipsic filha / hija / daughter
ioti carne / carne / meat
oli mulher / mujer / woman
pacolo casa / casa / house
pati aldeia / aldea / village
pauanare amigo / amigo / friend
peïto guerreiro / guerrero / warrior
susu mamilo, bico do seio, leite / mamelón, leche / nipple, milk
tachi irmã / hermana / sister
tamo ancião / anciano / old man
tamuch(i) chefe / jefe / chief
toto inimigo / enemigo / enemy
yapotoly chefe maior / jefe mayor / big chief
yoloc diabo / diablo / evil
Taino
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
buhiti xamã, pajé / payé / shaman
cemi deus, diabo / diós, diablo / god, evil
Tamanako
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
aica mulher / mujer / woman
amalivaca deus tamanako / diós tamanako / Tamanako's god
amaré tu / tú / you
apaliche, ipaliche homem / hombre / man
cati gordura, sebo / grasa / grease
cave em cima / encima / on
emuru filho / hijo / son
imú curu filhos, seus / hijitos, sus / your sons
inamanari criador / criador / creator
itaréri folha / hoja / leaf
itoto homem / hombre / man
jamagili filha / hija / daughter
jamaneri criar / crear / to create
japituari deus da madioca / diós de la yuca / yuca god
jecceme homem / hombre / man
jeje lenha / leña / firewood
jeperu, iteperu fruta / fruta / fruit
jolochiamo diabo / diablo / evil
kikemo nós exclusivo / nosotros exclusivo / we (exclusive)
kive nós dual / nosotros dual / we (dual)
matchiate mosca / mosca / fly
matpaschéicare "ad ubere depellere"
matpaschéuatcari desmamar / desmamar / to wean
mure moça, menina / chica, niña / girl, young girl
nande alma / alma / soul
not avó / abuela / grandmother
occiu mãe / madre / mother
panarini amigo / amigo / friend
par sobrinho / sobrino / nephew
pogeti intestinos / intestinos / gut
puti mulher casada / mujer casada / married woman
sirico estrela / estrella / star
tignocheme mulher casada / mujer casada / married woman
uáneimu abelha (lit. pai do mel) / abeja (lit. padre de la miel) / bee
(lit. father's honey)
uatacheme morto / muerto / dead
waneinu abelha (lit. pai do mel) / abeja (lit. padre de la miel) / bee
(lit. father's honey)
xencuai ancião / anciano / old man
yumna nós inclusivo / nosotros inclusivo / we (inclusive)
Trio
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Sinonimia: Trios.
mato fogo / fuego / fire
pacolo casa / casa / house
suire homem / hombre / man
tamuchi chefe / jefe / chief
toto inimigo / enemigo / enemy
Wayana
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
cami moço, irmão menor / chico, hermano menor / boy, younger brother
murémé moço, jovem / muchacho, joven / boy, young boy
tachi irmã / hermana / sister
tamo, tamuchimé ancião / anciano / old man
yemcire moça / chica / girl
Witoto (Uitoto)
Uitoto
Fonte: Coletado por Nunes Pereira; História e Vocabulário dos Índios Uitoto. Gr.
Macro-Caribe. Classificação: Witotoan, Witoto, Witoto Proper: Braz. HUITOTO
abiucaride febril, febre / fiebre / fever
acaido escorpião / alacrán / scorpion
acerite espirrar / estornudar / to sneeze
adjué grande / grande / large, big
adjué espesso, grosso / espeso, grueso / thick
afóque mutum, esp. de ave / esp. de ave / a kind of bird
aicide correr / correr / to run
aimaco queixo / quijada / chin
aimáque barba, bigode / barba, bigote / beard, mustache
aimarame pescador / pescador / fisherman
airida beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread
álfoi veneno / veneno / poisson
alfuibidje tempestade / tempestad / tempest
ama irmã, irmão / hermana, hermano / sister, brother
ama prima, o / primo / cousin
amaçi jibóia, boa, sucuri / anaconda / boa snake
amana boto / golfin / dolphin
amêna árvore / árbol / tree
ámenoicado tuiuiú / esp. de ave / a kind of bird
amudjique jacina
aniédo solteiro / soltero / single
are alto / alto / high
arité longe / lejos / far
ataua galinha / gallina / hen
baie ali / allí / there
bânui fígado / hígado / liver
baquita jacamim / esp. de árbol / a kind of tree
bédjado milho / maíz / corn
bétade vento / viento / wind
bie cá, aqui / acá, aqui / here
bie esta, este / esta, este / this
bigue borduna / clava / stick
bodide urina / orina / urine
bodiro bexiga / vejiga / bladder
bodisaideco urinar / orinar / to urinate
boraréde amarelo / amarillo / yellow
boríde relâmpago / relámpago / lightining
buié quem / quien / who
bunemara-mana narrador de histórias
caca bochecha / moflete, mejillas / cheek
cádjáque pederneira / pedernera / fire-stone
caféde flor / flor / flower
cáganio acará-açu / esp. de pescado / a kind of fish
çaié moquem / ahumado / smoked
caige nosso / nuestro / our
çani tucunaré / esp. de pescado / a kind of fish
caniquêvo joelho / rodilla / knee
ceda flecha / frecha / arrow
ceda, irida jiqui / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for
fishing
cédale cuidado / cuidado / be carefull
céga cozido / cocido / boiled
cique gengiva / encía / gum
cirico mapati, cucura / esp. de planta / a kind of plant
coé meu, minha / mi, mia / my, mine
côe eu / yo / I, me
coéi (?) minha / mia / my, mine
coé-iquirité zangado / aburrido / angry
comáhí patauá, mala / maleta / suitcase
coméque facáduque tristeza / tristeza / sorrow
cóque brasa / brasa / ember
córapo redemoinho / remolino / whirpool
coréquido íris / iris / iris
cugue patinho / patito / little duck
cuinediê areia / arena / sand
çuinóde tremer de febre / temblar con fiebre/ to tremble with fever
cuio minhoca / lombriz de tierra / earthworm
cumequire coração / corazón / heart
çumique macaco leãozinho / esp. de mono / a kind of monkey
cunerué rapaz / mozo / boy
curéque sapo cururu / esp. de sapo / a kind of toad
curufo maguari / esp. de garza / a kind of heron
dabecuiro cinco / cinco / five
dáde um / uno / one
daiade pular / saltar / to jump
daimanite três / tres / three
damaite deixa / deja / let
dêobe fumo (folha) / hoja de tabaco / tabacco leaf
dibiréde fino, delgado / fino, delgado / thin
dicoma clitóris / clitoris / clitors
diéra fumo, tabaco / tabaco / tobacco
dioba tambaqui / esp. de pescado / a kind of fish
diréhe, icêhê bacaba / esp. de fruta / a kind of fruit
djaida canela / canilla / shin
djaigo machado / hacha / axe
djaino preguiça / pereza (el animal) / sloth
djajéda marajá / esp. de onza / a kind of ounce
djamoronio, didicuarú onça maracajá / esp. de onza / a kind of ounce
djanicônio (serrador) gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper
djaúba veado roxo / venado rojo / red deer
djicide fruta / fruta / fruit
djiédo ariramba, martim-pescador / esp. de ave / a kind of bird
djiéroda pote / pote / pot, jar
djoiréu arco-íris / arco iris / rainbow
djoiri rede de caça / red de caza / hunting net
djómani liga de braço / esp. de faja de brazo / a kind band for arm
djótoro inambu, nambu / esp. de ave / a kind of bird
djuicuruo cipó (lit. escada de jabuti) / cipó, bejuco / liana
dôbode tamanduá colete / esp. de armadillo / a kind of armadillo
dófe nariz / nariz / nose
dorécotête tapagem / esp. de cesto para pescar / a kind of basket for
fishing
duíco doença / dolencia / sickness
ébinio, jacudo vaga-lume / luciérnega / fire-fly
éciodédje pingo (de chuva) / gota (de lluvia) / rain drop
éde chorar / llorar / to cry
éde lágrima / lágrima / tear
éde leite de borracha, látex
édo espinho / espina / thorn
édoma onça vermelha / onza roja / red ounce
éfa arara / guacamayo / macaw
efoiguigore caveira / calavera / skull
êfuié ariranha / esp. de animal de río / a kind of river mammal
éganio cobra coral / culebra coral / coral snake
êi mãe / madre / mother
êi tia / tía / aunt
eiahõma macaco prego / esp. de mono / prego monkey
eidade perna / pierna / leg
êidei nadar / nadar / to swim
éidi pé / pié / foot
éidiémodo peito do pé / pecho del pié / foot chest
eidiero planta do pé, sola do pé / planta del pié / sole
êinique pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / a kind of mosquito
eio camaleão / camaleón / chameleon
eirfe língua / lengua / tongue
êmani rio / río / river
êmei paca / paca / paca, spotted cavy
emo queixada, catetu / puerco salvage / a kind of hog
êmondoque costa / cuesta / coast
enêco telhado de caranã / tejado de caranan / roof of caranan leaves
enêei terra / tierra / earth, soil
énicane fagulha / centella / spark
énico tamoatá
équinió-na-haide (de fogo) formiga / hormiga / ant
êrade maracanã / esp. de ave / a kind of bird
erecama enteado / entenado / step-son
érênio tamanduá bandeira / tamanduá bandera / a kind of anteater
eréri caranã / esp. de palmera / a kind of palm tree
erouóde olhar / mirar, ojear / to look
étoci bem-te-vi / esp. de ave / a kind of bird
fácua, mogaréque bacurau / esp. de ave / a kind of bird
fecaidjeido ombro / hombro / shoulder
fénague barriga da perna / panturilla
fenaque pau de balsa / palo de balsa / raft wood
fenare (cf. fenaque) santo / santo / saint
fequima viúva / viuda / widow
fequínio viuvo / viduvo / widowed
férecio centopéia / ciémpiés / centipede
ficido beija-flor / pica-flor / humming-bird
fiódo gafanhoto / langosta (insec.) / grasshopper
fióidéte morte / muerte / death
fuecanio juriti / esp. de paloma / a kind of pigeon
fuéigo lábio / labio / lip
fuémona verão / verano / summer
fuiana, fuiau timbó / esp. de veneno para pescar / a kind of poison to
fish
fuido cutia / esp de roedor / a kind of rodent
fuiquiri pomba galega / paloma gallega / a kind of dove
fuiréde ladrão / ladrón / thief
fuiui, p(f)öui lua / luna / moon
gadí pirarucu / pirarucu, esp. de pez / pirarucu fish
gaimo-héro glande / glande / acorn
gairicone periquito / perico / parakeet
garadoai uaranarana
gibói coca / coca / coca
goguira esteio / sostén / prop
guáme macaco coatá / mono coatá . coatá monkey
guarurama, coinedjé praia / playa / beach
guidjago carcás / aljaba / a kind of small basket for arrows
guioro-niú concha / concha / shell, conch
guitié comida / comida / food
guniéde jejum / ayuno / fasting
gunõ comer / comer / to eat
gurude trovão / trueno / thunder
hábe folha de papel / hoja de papel / leaf (paper)
haco, hiaco coxa / muslo / thigh
hácuéve baço / bazo / spleen
háfaique pulmão / pulmones / lung
hágabe vinho (refresco) / esp. de vino / a kind of wine
haiaráfe via-láctea / camino de San Tiago / Via Lactea
hainau raiz / raíz / root
haitiquino capim / capin / grass
hánaba sombra humana / / sombra humana / human shadow
hanadjári onça grande / onza grande / large ounce
harafai remo / remo / oar
haraíma remador / remador / rower
hárue sono / sueño / sleep
hêamona idjaque (lit. outro verão começou), ano / año / year
hébe tripas / tripas / guts
hêdica espeto / asador / spit
hédina pênis / penis / penis
héfo orelha / oreja / ear
hégademá anta / danta, tapir / tapir, anta
hêgue ovo / huevo / egg
hejádemá-edjéneduma peixe-boi / esp. de animal de río / manati
heméi macaco barrigudo / esp. de mono / a kind of monkey
hênui água / agua / water
hénuidia seiva / savia / sap
hiameé segundo / segundo / second
hiáne vulva, vagina / vulva, vagina / vulva, vagina
hibôni pente / peine / comb
hico? (do mato) cachorro / perro / dog
hicodainanó tatu canastra / esp. de armadillo / a kind of armadillo
hicoquitê roncando / roncando / snoring
hicorigue incestuoso / incestuoso / incestuous
hidêmo traira / esp. de pescado / a kind of fish
hidinêcéte masturbação / masturbación / masturbation
hidóbe macaco parauacu / esp. de mono / parauacu monkey
hidocuinhaoadiréque morcego branco / murcielago blanco / white bat
hifai sogro / suegro / father-in-law
hifano sogra / suegra / mother-in-law
hificogue abíu / caimito / esp. de fruta
himóque macaco da noite / esp. de mono / a kind of monkey
hinhoraque barro branco, tabatinga / barro blanco / white clay
hiráco onça pintada / onza pintada / spotted tiger
hitânio moça / muchacha / girl
hitiréde trevas / tinieblas / darkness
hitiróquinio lontra / nutria / otter
hóde garça azul / garza azul / blue heron
hófo barraca / tolderia / barrack
hóga camarão / camarón / shrimp
homa aranha / araña / spider
homa macaco caiarara / esp. de mono / a kind of monkey
hudiaconio besouro / escarabajo / bug
hueque pelo púbico / pello pubico / pubic hair
hueque (no pubis) cabelo / cabello, pelo / hair
iáico asa / ala / wing
iâma jacundá / esp. de pescado / a kind of fish
ianoride baixo (de altura) / bajo / low
iaréde perto / cerca / near
iaronaite magro / magro / thin
ibe pena, pluma / pluma / feather
ibôma piolho / piojo / louse
iça filha / hija / daughter
icido dente / diente / tooth
iço tio / tío / uncle
icohite amanhã / mañana / tomorrow
icoi travessão / atravesado / dash
icône barranca / barranco / ravine
icóre igapó / bosque inundado / overflowed forest
idjáque osso / hueso / bone
idjémuidomo encantado / encantado / haunted
idjétué igarapé / tipo de río / narrow chanel
iéce carne / carne / meat, flesh
ificorenio estrela (da tarde) / estrella / star
ifo buraco / hueco / hole
ifógue cabeça / cabeza / head
ifoiguebaro crista / cresta / crest
igóre (de árvore) casca / cáscara / bark, peel
imane oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog
imênia piranha / piraña / piranha fish
ináida surubim / surubin / a kind of fish
inaraco tipiti / esp. de prensa para yuca / a kind of manioc press
inêide sonho / sueño dream
inhigue escroto / escroto / scrotum
ino urubu-rei / esp. de buitre / a kind of vulture
ino-ino urubu / esp. de buitre / a kind of vulture
io macaco guariba / mono aullador / guariba monkey
iobidén alegria / alegría / joy
iqui resina de sorva / resina de sorva / sorva resin
ira luz / luz / light
iráique tição / tizón / firebrand
ire fogo / fuego / fire
irída envireira / esp. de árbol / a kind of tree
iriréde floresta / bosque / forest
ito filho / hijo / son
ito neta, neto / nieta, nieto / granddaughter, grandson
itôma, hitoma sol / sol / sun
itúba redondo / redondo / round
iuana jararaca / esp. de culebra / a kind of snake
iuúré ele / él / he
macáde andar / andar / to walk
madivai sardinha
mahiduque trabalhar / trabajar / to work
mairânio gavião real / gavilán real / hawk
maraniéde fraco / flaco / weak
maraniéde mau (não presta) / malo / bad
máre bom / bueno / good
marefui-ui-toma luar / claro de luna / moonlight
marida forte / fuerte / strong
megorunio machado pequeno / hacha pequeña / small axe
mênaide dois / dos / two
méni garça branca / garza blanca / white heron
ménide leve / leve / light
meninio tartaruga / tortuga / turtle
mérede pesado / pesado / heavy
mero porco / cerdo, puerco / pig
méroçigue tanibuca / esp. de árbol / a kind of tree
miaje-miáre perna / pierna / leg
minie rato (peito branco) / ratón (pecho blanco) / rat (white chest)
mio nora / nuera / daughter-in-law
mocódi mutuca / esp. de zancudo / a kind of mosquito
mocoréde azul / azul / blue
moidji bunda, nádegas / nalgas / buttock
móifo ânus / ano / anus
moma pai / padre / father
mõna céu / cielo / sky
monaide dia / día / day
monare surucucu / esp. de culebra / a kid of snake
monarecudo estrela (da manhã) / estrella de la mañana) / early
star
mono peito, seio / seno / breast
monoíço coruja / lechuza / owl
monomuido bico do peito / mamella / nipple
muidoque cujubim / esp. de ave / a kind of bird
muiroque gosma / muermo / pip, gaspes
muiroque ramela / legaña / rheum (of the eye)
muiróque gordo / gordo / fat
nace porta / puerta / door
naço caminho / camino / trail
nagaamaite quatro / cuatro / four
nagáfebequiro dez / diez / ten
nágo noite / noche / night
nái aquela / aquella / that one (fem.)
naima jacaré / yacare / alligator
nano antigamente / antiguamente / long ago
náredjo biceps
naríde nuvem / nube / cloud
nauide ontem / ayer / yesterday
nécuio pele / piel / skin
néhe assaí / esp. de palmera / a kind of palm tree
némuie excremento / excremento / excrement
neuome onde / donde / where
niáotanégue virgem / virgen / virgin
nibódo mergulhão / esp. de ave / a kind of bird
niécore genro / yerno / son-in-law
niécuio veia / vena / vein
niénenio tatu grande / armadillo grande / a kind of large armadillo
niéquero tucum / tucumán / a kind of palm tree
niequique caroço, semente / carozo, semilla / stone (of fruit), seeds
nifique pedra / piedra / stone
niuçu rato (peito preto) / ratón (pecho negro) / rat (black chest)
nocaido tucano / tucán / toucan
nocarái canoa / canoa / canoe
nóco pato / pato / duck
nofanio gia / rana / frog
nôgo panela / cazuela / cooking pot
nogore panela grande / cazuela larga / large pot
nôio sucuriju / esp. de anaconda / a kind of boa snake
noiquire coroa / corona / crown
noiquito curimatã, curimbatá / esp. de pescado / a kind of fish /
nonoco-quenio tamanduáy / esp. de tamanduá / a kind of anteater
nóque chuva / lluvia / rain
nóvico cachoeira / cascada / waterfall
nuioguiê vitória-régia / esp. de planta y flor / a kind of plant and
flower
ó tu / tú / you (2.p.)
oáli mulher / mujer / woman, esposa / esposa / wife
oaquimá velho / viejo / old man
oáquimá velha / vieja / old woman
obidjáca zarabatana / cerbatana / blow-pipe
ôcide queimar / quemar / to burn
ocudo estrela / estrella / star
oçuma avô / abuelo / grandfather
oçunio avó / abuela / grandmother
odjéreminio jabuti / yabuti / a kind of land turtle
ofáibe peixe-cachorro / esp. de pescado / a kind of fish
ôgobeide peito, torax / pecho / chest
ógodo banana / banano, plátano / banana
oididé fumaça / humo / smoke
oidjiêde nevoeiro / niebla / thock fog
oié teu / tuyo / your
oifãno cunhada / cuñada / sister-in-law
oiima cunhado / cuñado / brother-in-law
óima homem / hombre / man
oine marido / marido / husband
oinoque dedo / dedo / finger
onagáiduque gostar / gustar / to like
oniimai dele / de él / his
oniimé primeiro / primero / first
onocobe umbigo / ombligo / navel
onodi mão / mano / hand
onófuai braço / brazo / arm
ônogai galho / rama / branch
orinio acará / esp. de pescado / a kind of fish
quéfai (de taboca) faca / cuchillo / knife
quêma jacuraru / esp. de iguana / a kind of lizard
quêquéde vomitar / vomitar / to vomit
quimágo pescoço / pescuezo / neck
quinai rede / hamaca / hammock
quinédoidjema rouxinol / ruiseñor / nightingale
quiquinio quatipuru / esp. de cuati / a kind of small rodent
quiriga jamaxi
quiritênio muirapiranga, conduru-de-sangue / esp. de árbol / a kind of
tree
quito veado / venado / deer
racique mata / bosque / forest
racoéde acabou / acabó / it is finished
racudja, hirama branco (cor) / blanco (color) / white (color)
rága enterrado / enterrado / buried
ráicite rir / reir / to laugh
raio cobra / culebra / snake, cobra
ráiquié algodão / algodón / cotton
ranabacuéfana pesadelo / pesadilla / nightmare
ranabudgêgue borboleta / mariposa / butterfly
ranoréde pequeno / pequeño / small
raraquini taracuá fino, tacuá / esp. de inseto / a kind of insect
rautê caçador / cazador / hunter
rêrêfe tipóia / banda para el brazo lastimado / sling
rêriédo, reiréde valente / valiente / valiant
riaréde vermelho / rojo / red
riciagoda tamaquaré / esp. de árbol / a kind of tree
rifanóte brincar / jugar / to play
rióréde calor / calor / heat
riróacaduque beber / bibir / to drink
ritodjague preto / negro / black
rócadirene, tuierênio pica-pau / picamaderos / woodypecker
rocide ananás, abacaxi / ananá, piña / pineapple
rociridé frio / frío / cold
rodime friagem / frialdad / coldness
rórái lago / lago / lake
rórênio espírito, fantasma / espiritu / spirit
ruica assado / asado / roasted
ruidjire mandioca / yuca / manioc
ruidone matrinxã / esp. de pescado / a kind of fish
sacób tejuco
taiciconhe tornozelo / tobillo / ankle
taicide calcanhar / calcañar / heel
taiquidjure cotovelo / codo / elbow
tanodjoto mentiroso / mentiroso / liar
téide tossir / tosir / to cough
teja (sôa terra) gaivota / gaviota / gull
têtêbe borboleta / mariposa / butterfly
tidí macaco de cheiro / esp. de mono / a kind of monkey
tiéme (?) miolo / meollos / brain
tifuire campo / campo / field
tigábinio pirapitinga / esp. de pescado / a kind of fish
tó poraquê / esp. de pescado eletrico / a kind of electric fish
toça saracura / esp. de ave / a kind of bird
tôfei abano / abanico / fire-fan
tôtê correnteza / corriente / stream
totigoma uirapuru / esp. de ave / a kind of bird
tuáque cuspe / escupido / spittle
tucuréri rim / riñon / kidney
uádjotê certo, correto / cierto, correcto / right, correct
uaiquidedje inverno / invierno / winter
uana nós / nosotros / we
uárico safadeza / fajardice / baseness aquiq
ucófe meato / canal pequeño / meatus
ucuvo sete estrelo / una constelación / a constelation
uéo, çaroque papagáios, tipos de / tipos de loros / types of parrots
uguanho morcego branco / murcielago blanco / white bat
uibáre (pequena) flecha / frecha / arrow
uici olho / ojo / eye
uicicóro, uicóro pálpebras / párpados / eye lid
uicitera pestana / pestaña / eyelash
uidódo carapanã / esp. de mosquito / a kind of mosquito
uiéco testa / testa / forehead
uiéride copular / copular / to copulate
uinacaibé sobrancelha / ceja / eyebrown
uique (papagáio), cobras divs. / tipos de loros / types of
parrots
uiqui bola / bola / ball
uñóco (anum corcoroca), anum / esp. de ave / a king of bird
uqui sêmem, esperma / semen, esperma / semen, sperm
uruécide grávida / preñada / pregnant
utáde hímen / himem / hymen
vótera cabelo / cabello, pelo / hair
Uitoto-Kaimo
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910. Sinonimia:
Witoto-Kaïmö
úlue criança / niño / child
Xukuru
Fonte: WAGNER, Paul (ILV); Brazinho, Serra do Urubú PE, Grupo provavelmente fulniô. Gr.
Caribe?
abrera prender, fez / hacer atar / to tie
aiyo bolsa / bolsa / purse
adame dia / día / day
adome sol / sol / sun
ambera até logo / hasta luego / see you later
ambekO menino / niño / young boy
arago brigar, lutar / bregar, luchar / to fight
aragu roubar / robar / to rob
batoki, batroki noite escura, sem lua / noche oscura, sin luna / dark
night, no moon
batukin, batyukin escuro, noite / oscuro, noche / dark, night
betukin escuro / oscuro / dark
bengo preá / esp. de roedor / a kind of rodent
bete flecha / frecha / arrow
bõdãso sangue / sangre / blood
bremen bom / buenos dias / good morning
brobo língua xukuru
eniye azul / azul / blue
etennggu fumando / fumando / smoking
entaiu dinheiro / dinero / money
fõfõ café / café / coffee
hododogu cintura / cintura / waist
iako velho / viejo / old man
ienken patim / patín / skate
inemu farinha de mandioca / harina de yuca / manioc flour
ia carne / carne / meat, flesh
karatshitshii, kashishi pedra / piedra / stone
karuza rapadura / bloque de azucar / a block of brown sugar
kauvemini, nazarine atirar com espingarda / tirar con espingarda /
to fire with rifle
katengo cobra / culebra / snake, cobra
kazure doce / dulce / sweet
kelaRmo lua / luna / moon
keshta corda / cuerda / rope, cord
kemakwin soldado / soldado / soldier
kiya fogo / fuego / fire
kopago matar / matar / to kill
kophu araga espírito / espiritu / spirit
kreakrugu chapéu / sombrero / hat
kreo pequeno / pequeño / small
kreuagu mulata / mulata / mulatto woman
krenz, krenzi pau, lenha, madeira / palo, leña, madera / firewood, wood
krikie água / agua / water
kringgo fazer comer / hacer comer / to do to eat
kriphu menino / niño / young boy
kriie está chovendo / está llovendo / it is raining
kriya fósforo / fósforo / match
kuphu morto, defunto, cadáver / cadáver / corpse
kureko cabaça / calabaza / gourd, calabash
kurike fava / haba / broad
kuriko maca / hamaca / stretcher
kuriiba lagartinha / pequeña oruga / small caterpillar
kua piolho / piojo / louse
labudu carneiro (rabudo?) / carnero / sheep
lemulago terra / tierra / earth, soil
marau raiva, com / con rábia / to be hate
marin boi / buey / ox
maze fumo, tabaco / tabaco / tobacco
menmengo bode, cabra / macho cabrío, cabra / goat, she goat
menyin vasilha / vasija / vessel; panela, jaro / cazuela / pot
moi panela de barro / olla de barro / clay pot
murisha dormir / dormir / to sleep
mutego fazer correr
naiye biago, naiyetigore quieto (fica) / quiet (stay)
nanegu cansado / cansado / tired
nggutimæ duas horas da tarde / dos de la tarde / two o'clock p.m.
opigomen boca / boca / mouth
papesaka, isaka peru / pavo / turkey
piphiu onça, rato / onza, ratón / ounce, rat
piraa branco, verde / blanco, verde / white, green
porou abóbora (porongo?) / zapayo / pumpkin
pre chefe / jefe / chief
pro velho / viejo / old man
ptenge cavalo / caballo / horse
saka feijão / frijol / bean
sanumpI velho / viejo / old man
sãzara cobra, esp. de
sikrin nariz / nariz / nose
abatenna cobra / culebra / snake, cobra
abute cágado, tartaruga / tortuga / turtle
abute, ababute peba
adure cachimbo / cachimba, pipa / pipe
apruiz titica
egu, igru, sigu milho / maíz / corn
eki, ekh casa / casa / house
etkibungu prato de barro / plato de barro / clay dish
ikregugu ladrão / ladrón / thief
ikregu, ikrugu roubar / robar / to rob
oogu beiju / pan de amido de yuca / a kind of manioc bread
ukuruiz xukuru, nome da tribu
uraki está com fome / esta hambriento / be hungry
taiepu velho / viejo / old man
taiophu pai / padre / father
taispu caboclo / campesino / peasant
taiyen bebo
takaenye verde / verde / green
takazu krega preta
takazu pu preto / negro / black
take aragu roupa rasgada
takho roupa / ropa / clothes
tanañago pessoa ruim / mala persona / bad people
tapuka galinha / gallina / hen
tapuke pato / pato / duck
takemarau trovão / trueno / thunder
tentengu, tãtãngu gato do mato, onça
temein deusa, nossa senhora
tinengo saia / saya / skirt
toe brasa / brasa / ember
tshioko mãe / madre / mother
tupen deus, nosso senhor (do tupi tupã)
unbrera, muntegu viajar / viajar / to travel
uegwe mentira / mentira / lie
urika zogu aguardente / aguardient / a kind o sugar cane brandy
urinka fazer beber
zari titica grande
zatiri perna fina
zegu urinar / orinar / to urinate
zetona gato / gato / cat
zeze joelho / rodilla / knee
Yagua
Peba
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
aupu lenha / leña / firewood
coalesche mandioca / yuca / manioc
comoley homem / hombre / man
euré-euré nuvem / nube / cloud
malayerre trovão / trueno / thunder
remelane lua / luna / moon
renenáu luz / luz / light
riesé céu / cielo / sky
yuna diabo / diablo / evil
Yagua
Fonte: Citado por SCHULLER, Rodolph R., in Revista Americana, 1910.
comai homem / hombre / man
herejura nuvem / nube / cloud
huatara trovão / trueno / thunder
idoma sol / sol / sun
kinau fogo / fuego / fire
Home Índice | Home Índice | Home Index |