Celebral palsy, hayatın ilk birkaç yılında ortaya çıkan ve seneler geçtikçe daha kötüye gitmeyen hareketlerdeki kronik düzensizlikler grubunu tanımlar. Bu düzensizlikler beyindeki motor bölgesinin zarar görmesi veya beyinin bu bölgesinin hatalı gelişmesi sonucunda beynin hareketleri tam yerine getirememesine sebep olur. Belirtiler normal görevleri yapmada motorun karşılaştığı güçlükleri kapsar (yazmada veya makas kullanmadaki gibi); dengeyi koruma güçlüğü veya yürüme güçlüğü, istemsiz hareketler. Belirtiler kişiden kişiye farklılıklar gösterir veya zaman geçtikçe değişebilir.

Amaç:

Celebral palsy’ye sahip olan insanlar başta olmak üzere engelli insanların dış ülkelerde otomobil kullanabilme olasılıklarını ve ehliyet sahibi olma süreçlerini incelemek.

Almanya

CP’ye sahip insanlar, mümkünse, detaylı neuroloji ve psikoloji muayeden geçtikten sonra ehliyet alabilirler. Sürüş hocasının bu tip hastalar ile deneyimi olmalıdır. Almanya’da ehliyet alabilmek için en az 185 gün ikamet edilmelidir.

Almanya’da FahrerlaubnisVerordnung (FeV) insanların trafiğe çıkmalarından sorumludur. Prensipte herkesin sürücü belgesi almaya hakkı vardır, engelliler için özel donanımlı arabalar ya da belirli özellikler ile sınırlandırılmış arabalar kullanılabilir. Ehliyet belgesine sahip olmak isteyen engelli insanların yerel hastanelerde fiziki ve mental muayeden geçmeleri gerekir.

Engelli insanların iş hayatında etkili bir şekilde yer almalarında otomobil kullanımının önemi büyüktür.

Büyük Britanya

            Selebral palsi’ye sahip kişilerin anahtar fonksiyonları değerlendirilir. Değerlendirmede önemli olan kavramaya ait yeteneklerdir: algılama gücü, mental kapasite, aracı her zaman güvenli bir şekilde kontrol edebilmek için görsel yetenek. Bu kişiler, özel teçhizatlı araçları kullanabilirler.

Bir şahsın eğer, araç kullanımını etkileyen tıbbi bir durumu varsa, Sürücü ve Araç Lisans Birliği’ni (Driver and Vehicle Licencing Association) bu durumundan dolayı bilgi sahibi kılması istenir. Sürücü ve Araç Lisans Birliği, daha fazla bilgi için, bundan sonra şahsın genel pratisyeni veya danışmanı ile ırtibat kurar. Eğer, sahsın sürücü olması açısından bir tereddüt varsa, şahsın değerlendirilmesi için bağımsız bir değerlendirme merkezine müracaatı sağlanır; birçok avrupa ülkesinde böyle merkezler vardır.

Araçta belirli düzenlemeler yapıldıktan sonra her iki gruptaki bireylerin araç kullanmaları mümkündür.

1. Santral Sinir Sistemi Rahatsızlıkları / Omirilik Rahatsızlıkları
1. Organ kaybı
2. Hemiplegia / Selebral Palsi
3. Ankylosing Spondylitis
2. Kronik Sinirsel Rahatsızlıklar
1. Multiple Sclerosis
2. Parkinson
3. Periferik Sinir Sistemi Rahatsızlığı

            MAVIS (Mobility Advice and Information Service): Engelli ve yaşlı otomobil kullanıcıları için bilgilendirme ve değerlendirme hizmeti sağlar. Bir araştırma programı geliştirerek engelli ve yaşlılar için, sürücü eğitimi alanında, varolan bilgi eksikliklerini gidermeyi de amaç edinmiştir. Sürücü eğitimi ve engelliler ile ilgili alanlarda çalışma yapan uzmanlara da eğitim hizmeti verir.

            MAVIS tarafından verilen hizmetler:

1.      Sürücü ve yolcu için adaptasyonlar üzerine tavsiye

2.      Sürüş yeteneğinin değerlendirilmesi

3.      İlk yardım

Merkez, normal ve otomatik vitese sahip, değişik adaptasyon seçenekleri barındıran

araç filosuna sahiptir.

            Otomobil Adaptasyonları Üzerine Tavsiye

Kişiye, sürücü yönlendiricisi ile endişeleri hakkındaki müzakeresi için 1 saat süre verilir. Bu süre içinde kişinin temel özelliklerine bakılır ve kişiye göz muayenesi yapılır, daha sonra kendisine uygun 2 veya 3 araç verlerek yol testine tabi tutulur.

Test Aracı:

1.      El kontrol takımı

2.      Elektronik gaz ve fren sistemleri

3.      Sol ayak gazı

4.      El freni ve vites modifikasyonları

5.      İlave aynalar

Sürüş Yeteneği Değerlendirme

5 saatlik süreyi kapsayabilen randevular 11 den 4 e kadardır (1 saatlik öğle yemeği ile birlikte).

Kişiye, sürücü yönlendiricisi ile endişeleri hakkındaki müzakeresi için 1 saat süre verilir. Bu süre içinde kişinin temel özelliklerine bakılır ve kişiye göz muayenesi yapılır. Daha sonra kişiye, uygun 2 veya 3 araç verilerek yol testine tabi tutulur.

Değerlendirme süresince sürüş eksersizleri yapılır.

Öğle yemeğinden sonra değerlendirmeye trafiğe çıkılarak devam edilir.

ABD

New York State DMV (Department of Motor Vehicles), http://www.nydmv.state.ny.us/ : New York Eyaleti Motorlu Araçlar Bakanlığı’nın web sitesinde, sürücü belgesi müracaat formuna erişilebilir. Formda, belirli rahatsızlıklar ile ilgili 5 maddeden oluşan bir bölüm vardır. 4. Madde; bacak, kol, ayak, el veya göz kaybı: selebral palsi’ye sahip adaylar, bu maddeyi işaretler. Daha sonra adayın durumunu gözlemlemek için aday yol testine tabi tutulabilir.

The Association for Driver Rehabilitation Specialist (ADED) : 1977 yılında kurulmuştur. Sürücü eğitimi alanında profesonel çalışmalarının yanında eğitim ve bilgilendirme yoluyla engelli kişilerin ulaşım donanımlarının uyumlaştırılmasını destekler.

ADED, kar amacı gütmez. Bu sahadaki ilk profesonel kuruluştur ve eğitim seminerleri yoluyla üyelerinin mesleki ihtiyaçlarını karşılamaya hazır olmakla birlikte üyelerini engelli kişilerin ulaşım olanaklarını donanım gelişimi ile genişletmek konusunda cesaretlendirir.

Fiziksel problemler için donanım adaptasyonu sık sık kullanılmaktadır. Tek el ile kullanılabilmesi için direksiyona bir çıkrık iliştirilebilir. Eğer kişi gaz veya fren için sağ ayağını kullanamıyorsa sol gaz pedalı eklenebilir. Gazı veya freni kullanması mümkün olmayan bireyler için el kontrollerine ağırlık verilebilir.

Bir bireyin otomobil ehliyeti alıp-alamayacağını, doktor değil, yasalar belirler. Doktor, bireye mevcut yasaları hatırlatmakla, sürüş kriterlerini karşılayıp karşılamadığınızı söylemekle yükümlüdür. 

Güvenli Sürüşe Etki Eden Genel Faktörler:

Hareketlerdeki sınırlılık

Yüksek sese karşı aşırı irkilme

Kas aralıklarınının artışı

Hareketlerin koordinasyonundaki güçlük

Görüş eksiklikleri

Görsel olarak tetkik etme veya çabuk izleme derdi

Öğrenme güçlükleri

Karışık durumlardaki karar eksikliği

Organların yavaş işleyişi ve tepki zamanı  

Sürücü değerlendirilmesi, sürüş sırasında herbir uzvun güçlü ve zayıf yönlerini ortaya koyar. Amaç, güvenli sürüşte bağımsızlıktır. Aday, sürücü değerlendirilmesini tamamlayıncaya kadar araç seçimi veya araçta modifikasyonlar yapılmamalıdır.

Değerlendirme Şunları Kapsamalıdır:

Görüş kuvveti

Algı

Fonksiyonel kabiliyet

Tepki zamanı

Direksiyon-başı değerlendirmesi (Behind-the-wheel evaluation)

Sürücü adayı sürüş uzmanı ile değerlendirmeye girer. Bu değerlendirmede adayın, otomobili güvenli sürmesi için bir donanıma ihtiyacı olup olmadığına bakılır; motor aktiviteleri yeterli olan, bununla birlikte doğru kararlar verebilen her engelli insan otomobil kullanabilir. Daha sonra doktor, adayın kullabileceğine dair rapor yazar. Aday, sürücü kursunda yazılı ve pratik sınavları geçerse ehliyet alır. Sürücü belgesinde sınırlamalar olabilir (yalnızca otomatik vites kullanabilir vb.)  

Bununla birlikte her selebral palsi’ye sahip insan bu şekilde değerlendirilmez. Herhangi bir donanıma ihtiyaç duymayan adaylar doktor raporuna ve bir değerlendirmeye tabi tutulmazlar.

Sürücü Rehabilitasyon Uzmanı

Sürücü rehabilitasyon uzmanı, engelliler için sürücü hizmetlerinin planlamalarını, gelişimlerini, koordinasyonlarını yürüten kimsedir. Bu kimseler, sürücü rehabilitasyonu alanında ilave eğitim alır. Terapist olmalarının yanında sürücü rehabilitasyon uzmanları: fizik tedavi, psikoloji, kinesiotherapy ve sürücü eğitimi alanlarında bilgi sahibidirler.

Sürücü rehabilitasyon uzmanı adayın sürüş tekniğini değerlendirir ve adaya, emniyetli bir şekilde otomobil kullanabilmesi için terapi olanağı sağlar.

Adayın rahatsızlığına ve sürüş gereksinimlerine bağlı olarak, temel bir sürücü değerlendirmesi 1 ile 4 saat arası sürer. Daha sonra aday, yolda değerlendirmeye tabi tutulur. Böylelikle adayın sürüş anındaki gerekli sağlık standartlarını karşılayıp karşılamadığı saptanır. Yol değerlendirmesi çift frenli, arka görüş aynası ve sürücü rehabilitasyon uzmanı için bir konrol aynası barındıran sürücü rehabilite aracında yapılır. Gerekirse araç, aday için daha uygun hale getirilir.

Aday, klinik değerlendirmede başarısız olmasına rağmen yolda değerlendirmeye tabi tutulabilir.

Sürücü Rehabilitasyon Uzmanlarının Çalıştığı Kişiler:

Görüşü zayıf kişiler

Dementik kişiler

Öğrenme rahatsızlığı olan kişiler

Arterit

Uzvu olmayan kişiler

Akıl sağlığı problemi olan kişiler

Sinirsel rahatsızlığı olan kişiler

Kalp hastaları

Omurilik hastaları

Diğer rahatsızlıkları olan vakalar

Sürücü rehabilitasyon uzmanları çoğu zaman hastaneler, rehabilitasyon merkezleri, sürücü kursları ve eyalet sürücü belgelendirme daireleri ile ilişki halindedir. Sürücü rehabilitasyon uzmanları bazen, üniversitelerde ve eğitim birimlerinde de bulunabilir.

Canada

DriveLab: engelliler için sürüş değerlendirilmesi ve sürücü eğitimi konularındaki  ihtiyaçlara cevap verir. Kurum personelleri: sürücü rehabilitasyon uzmanı, terapistler, sertifikalı sürücü eğitmeni ve psikologlar.

Sürücü değerlendirilmesi ve eğitimi programı

Klinik Değerlendirmeye Sürücünün Hazırlanması

1. Görme testi
2. Algı testi
3. Kavrama testi
4. Tepki testi

Direksiyon Başı Değerlendirmesi

1. Manevra tekniğinin değerlendirmesi
2. Şehirde ve otoyolda sürme
3. Teçhizat değerlendirmesi
4. Araç değerlendirmesi

Öğretim ve Talim

1. Direksiyon başı dersleri (Behind-the-wheel lessons)
2. Temel yol güvenliği
3. Mudafaaya yönelik sürüş teknikleri

Sürücü Hassasiyeti

1.      Psikolojik danışmanlık

2.      Sürüş korkusuna karşı tedavi

3.      Stresle başa çıkma

SÜRÜŞE UYGUNLUK DEĞERLENDİRMESİ

ONTARIO ULAŞTIRMA BAKANLIĞI

Tıbbi Durumlar

Adayın tıbbi durumu motorlu aracı yeterli bir şekilde kullanmasındaki kabiliyetine olumsuz etki yapabilir. Tıbbi durumlar şunlardır:

1. Görme sorunları
2. İlaçla tedavi konuları
3. Sinirsel hastalıklar

Beyin hastalıkları

            Parkinson hastalıkları

            Kore hastalığı

            Alzheimer hastalığı

            Dementia

            Celebral Vascular Accident

            Multiple Sclerosis

            Selebral Palsi

1. Ortopedik rahatsızlıklar

Arterit

Uzuv eksikliği

2. Metabolik rahatsızlıklar

Diabetes Mellitus

3. Psikolojik rahatsızlıklar

Kuruntu

Depresyon

Kişilik rahatsızlığı (Bipolar Disorder)

Şizofeni

Ehliyetin Askıya Alınması

Sürücü adayı Ontario Ulaştırma Bakanlığı’ndan, bir rehabilitasyon merkeziden onay alana kadar, G tipi ehliyetin askıya alınmış olduğuna dair bir belge alır.

Sürüşe Uygunluk Değerlendirmesi

Sürüşe uygunluk programı normal olarak 2 haftalık periodu kapsar. Bir kere adayın geçerli tıbbi durumu onaylandı mı, aday bir sürücü eğitmeni ve bir terapist ile 3 saatlik

değerlendirmeye katılır. 

Klinik değerlendirme (terapist tarafından idare edilir) fiziksel, kavrayış, yol/işaret bilgisi ve güvenlik konularını kapsar. Araç değerlendirmesi (terapist tarafından atanan sürücü eğitmeni idare eder), sürüş ve emniyetli sürüş tekniklerini kapsar. Değerlendirme boyunca, donanım adaptasyonu ihtiyacı veya araç uyarlamaları hakkında gözlem yapılabilir.

Avusturalya ve Yeni Zerlanda

Austroads: Avusturalya ve Yeni Zerlanda ulaştırma ve trafik kurumudur.

Güvenli Sürüşe Etki Eden Sağlık Durumları

Motorlu bir taşıt sürmek karışık bir olaydır: algı, iyi karar verebilme, sorumluluk sahibi olmayı ve bir ölçüde fiziki kapasite gerektirir. Tıbbi durumlar ile birlikte tedaviler güvenli sürüş yeteneğini azaltabilir. Bilinen örnekler:

1. Şuur kayıpları ve bayılma
2. Uyku bozuklukları
3. Görüş problemleri
4. Şeker hastalığı
5. Sara
6. Psikolojik bozukluklar
7. Epilepsi
8. Kalp hastalıkları
9. Yaşa bağlı hastalıklar

Sürüşe eki eden durumlar veya hastalıklar hiçbir zaman otomobil kullanılamayacağı anlamına gelmez. Sağlığın yerinde olduğunu görebilmek için sık sık doktor tarafından görünülmesi ve gerekirse otomobil kullanımında bazı kısıtlamalara gidilebileceği anlamına gelir. 

Sürüş için sağlığınızın iyi olup olmadığı hakkında kuralları kim koyar?

Sağlık ve sürüş konusundaki yetki, sağlık uzmanlarındadır ve bütün sürüş ehliyeti otoriteleri tarafından kabul edilir. Sağlık uzmanı bu konudaki kuralları koymaz fakat sağlık durumunuzun sürüş yeteneklerinizi nasıl etkileceği ve bu durumun nasıl kontrol altına alınabileceği hakkında tavsiyede bulunur. Ehliyet alma durumunuz hakkında son kararı her zaman sürücü otoriteleri verir bununla birlikte sağlık uzmanının tavsiyesini de dikkate alır.      

Sağlık uzmanı otomobil sürüp süremeyeceğinizi nasıl değerlendirir?

Sağlık uzmanı sürüşü değerlendirirken fiziksel ve psikolojik sağlığınızı dikkate alacaktır. Sağlık uzmanı Avusturalya’daki tüm sağlık uzmanlarının kullandıkları içerisinde farklı sağlık hastalıkları ve durumlarını tanımlayan sağlık standartları kitabına başvurucaktır.

Bazen sağlık uzmanının değerlendirme yapması güç olabilir ve pratik bir değerlendirme için hastaya danışır.

Kişisel araç ve ticari araç kullanımı için farklı sağlık şartları var mıdır?

Kişisel araç ve ticari araç kullanımı olmak üzere ortada 2 tane sağlık standardı vardır. Ticari araç kullanımı için standartlar kişisel araç kullanımından daha sıkıdır. Kamyon sürücüleri, kamu araçları sürücüleri ve tehlikeli madde taşıyan araç sürücüleri gibi profesonel sürücüler yapacakları işlerden dolayı üst düzey sağlık standartlarını karşılamak zorundadırlar.

Şarta bağlı lisans nedir?

Çoğu durumda bireyin tıbbi durumlara sahip olması, sürücü kursunun şartlı ehliyeti çıkarabilmesi ile, otomobil sürüşünü durdurmayacaktır. Bu, belirli durumlar veya kısıtlamalar karşılandığı sürece bireyin otomobil sürmeye devam edebileceği anlamına gelir. Gün ışığı süresince otomobil sürme, otomobil sürerken gözlük veya numaralı lens takma ya da sağlık uzmanının bireyi periodik muayene etmesi şartlı lisans dahilindedir. Sağlık uzmanı, sürücü kursuna şartlı ehliyet hakkında tavsiyelerde bulunur ama son kararı sürücü kursu verir.

Eğer şartlı ehliyet ilan edilmişse şartlı ehliyette yer alan konulara itaat etmek bireyin sorumluluğudur.

Sağlık uzmanı bireyin otomobil sürmek için yeterli olmadığını sürücü kursuna bildirir mi?

Sürücü adayı ile sağlık uzmanı arasındaki ilişki özeldir, sağlık uzmanı sürücü kursuyla doğrudan bağlantı kurmaz. Sağlık uzmanı, sürücü adayına sürüş kabiliyeti hakkında sürücü kursuna dilekçe veya bir rapor vermesini tavsiye eder.

Sağlık uzmanları (doktorlar) aynı zamanda kamu güvenliğinde de sorumludur bu yüzden bireyin durumunu kamu güvenliği için önemli bir tehdit gibi göründüğünü hissederse sürücü kursunu doğrudan ikaz edebilir.

Sağlık uzmanının tavsiyesine uyulmazsa ne olur?

Birey, sağlık uzmanının tavsiyesine rağmen otomobil kullanmaya devam edilirse ve sürücü kursuna rapor verilmez ise kanuni sorumluluğunu yerine getirmiyordur. Bu durumlar altında kaza yapıldığında ve bireyin sağlık durumu kazaya sebebiyet veren faktör olduğu anlaşılır ise birey aleyhinde dava açılabilir ve ehliyeti geri alınabilir.

Sağlık uzmanı bireyin otomobil kullanmaya devam ettiğinin farkındaysa ve bu durumun hem kendisine hem de diğer kullanıcılar için önemli bir risk olduğunu hissediyorsa sürücü kursunu doğrudan ikaz etme hakkına sahiptir.

Austroads kurumu yasasında selebral palsi ye sahip olan bireyler için şart koştuğu maddeler:

“Informat ion for Private Vehicle Drivers”,  Austroads [Çevrimiçi] Elektronik adres:

http://www.austroads.com.au/aftd/priv.html

İsveç

İsveç Ulusal Karayolları ve Ulaşım Araştırma Enstitüsünün (VTI) yapmış olduğu araştırmasının amacı: selebral palsi’ye sahip insanların ehliyet sahibi olabilmeleri için daha uygun yöntemler saptamaktır.

Selebral palsi’ye sahip insanlar ile VTI kurumunun yapmış olduğu çalışma sonucunda 24 öğrencinin 17 tanesi ehliyet almıştır.

Basit Bir Testin Büyük Faydası Olur

Bir kişiye ehliyet verilip verilemeyeceğine test yapılarak karar verilir. Bu selebral palsi’ye sahip adayların yararınadır. Bu araştırmada kazanılan en önemli unsur, sonucun kaynaklarının İz-Oluşturma(Trail-Making Test) testinde toplanmış olmasıdır. İz-Oluşturma testi: rakamlar bir tire ile doğru sırada bağlanmalıdır. Bu test ile, ehliyet almadaki zorlukları önceden görmek mümkündür.

Bilgi Teknolojileri Sürmeyi Kolaylaştırıyor

Selebral palsi’ye sahip insanların ehliyet alabilmelerini kolaylaştırmak için yapılan çalışmada, bu kişiler için sürüşü kolaylaştırmanın mümkün olup olmadığı araştırılmıştır. Örnek olarak, hız kontrol aleti trafik hareketini ve hız sınırlarını denetler. Böylelikle sürücü, uygun hızda olup olmadığını denetlemek yerine yola odaklanır. Kullanıcılar için yarar sağlayabilecek diğer sistemler: elektronik yol rehberi, ses ile yönetilebilen radyo ve ısı sistemleri, motor faaliyetleri hasara uğramış insanlara yardımcı olması için alternatif sistemler...

Avrupa Resmi Muhtırası’nda şu şekilde bir ifade vardır:

Avrupa yasasında selebral palsi’ye sahip kimselerin ehliyet sahibi olmalarını engelleyecek bir madde yoktur. 

Eğer bir aday, otomatik vites otomobilde beceri testine tabi tutulursa bu durum sürücü belgesine kaydedilmelidir. Bu sürücü belgelerine sahip bireyler, sadece otomatik vites araç kullanmalıdırlar.

Sonuç:

Test sürüşünün olmaması: Çalışma boyunca belirtildiği gibi engellilerin durumu, onları basit bir teste sokarak daha iyi ölçülebilir. Engellilerin uygun testen geçirilmemesi, fırsat eşitliğini zedeliyor; sürücü belgesi alma sürecinde pratik bir test yapılması karar vermede karşılaşılan sorunların çözümünü kolaylaştırır.

Önyargıların aşılması: Selebral palsi’ye sahip insanlara birçok konuda olduğu gibi böyle hasas konularda biraz zaman tanınırsa ve kendilerini göstermeleri için şans verilirse bu tip insanların ehliyet sahibi olmamaları için herhangi bir sebep yoktur. Bu insanlar kendilerinin farkındadır dolayısıyla onlara bu hak tanınmalıdır.

Kıvanç CANTİMUR

Kaynakça:

Nordic Road & Transport Research. (2001). Celebral palsy and driving licence. 2.1.2005, http://www.vti.se/nordic/1-01mapp/vti1.htm

Information for private vehicle drivers. Austroads. 5.1.2005, http://www.austroads.com.au/aftd/priv.html

The association for driver rehabilitation specialists. 19.2.2005, http://www.aded.net/i4a/pages/index.cfm?pageid=1

Driving and cerebral palsy. 24.2.2005, http://www.driver-ed.org/i4a/pages/index.cfm?pageid=112

Driver rehabilitation services: Driver evaluation overview: Driver evaluation & training program. 10.3.2005, http://www.drivelab.ca/content/serviceDriverEval.html

Driver rehabilitation services: Driver evaluation overview: Vehicle equipment prescription evaluations. 10.3.2005, http://www.drivelab.ca/content/equipPrescription.html

New york state: Department of motor vehicles internet office. (2005). Application for driver license or non-driver id card 21.3.2005, http://www.nydmv.state.ny.us/forms/mv44.pdf

Mobility advice and information service: Mobility assessment, research and education. 25.5.2005, http://www.dft.gov.uk/stellent/groups/dft_mobility/documents/divisionhomepage/029581.hcsp

Driver and vehicle licencing association: Chapter 1 neurological disorders. 25.5.2005, http://www.dvla.gov.uk/at_a_glance/ch1_neurological.htm

Driver and vehicle licencing association: Appendix 1 disabled drivers. 26.5.2005, http://www.dvla.gov.uk/at_a_glance/annex1.htm