[Tipo Baskı]

     

       Tipografik Baskı Tekniği

      Tipografik baskı tekniğinde kâğıda aktarılması gereken bütün görsel unsurlar, baskı kalıbında diğer bölümlere göre daha yüksektedir. Kalıp yüzeyine merdane ile mürekkep verildiğinde, yüksekte kalan bölümler mürekkebi alır ve belirli bir basınç uygulayarak kağıda doğrudan aktarır. Tipo baskı, Gutenberg'in 1440 ' ta icat ettiği bir baskı sistemidir.
      Tipo baskı sisteminde; fotoğraf, illüstrasyon, yazı, sembol vb. görsel unsurlar için "klişe" adı verilen ve genellikle çinko, magnezyum ya da bakırdan üretilen kalıplar kullanılır. Çizgisel imgelerde ve düşük yoğunlukta tramlanacak ara tonlu çalışmalarda çinko kalıplar tercih edilir. Tram yoğunluğu yüksek olan çalışmalarda ise magnezyum kalıplardan yararlanılır. Bakır ise pahalı bir metal olduğundan sadece ayrıntılı ve yüksek kalitedeki çizgi çalışmalarda kullanılır.
     Klişe hazırlamak için; görsel imgeden alınan negatif film, yüzeyi ışığa duyarlı bir emülsiyonla kaplanmış olan metal kalıp ile üst üste çakıştırılarak bir ışık kaynağı altında pozlandırılır. Işık, filmin üzerinde görsel imgeyi oluşturan saydam bölümlerden kalıba yansır ve pozlanan bu bölümler kalıp yüzeyinde sertleşir. Kalıp, bir asit küvetine atılır. Pozlandırma sırasında sertleşen bölümler asitten etkilenmez, diğer bölümler ise yavaş yavaş çukurlaşmaya başlar. Baskıda mürekkep alacak bölümlerle mürekkep almayacak bölümler arasında istenilen derinlik sağlandığında, metal kalıp asit küvetinden çıkarılır. Kalıp, daha sonra tahta ya da metalden yapılan altlıklara çift taraflı bantlarla yapıştırılır. Bu altlıklar, klişe ile üst üste getirildiklerinde tipografik baskıda kullanılan metal harflerin standart yüksekliğine eşit bir yüksekliğe ulaşır.
      Ülkemizde, ara tonlu görsel unsurların tramlanması ile hazırlanan klişeler oto tipi; renklerin belirli leke ya da çizgi grupları olarak ayrıldığı, ara ton içermeyen görsel unsurlar için hazırlanan klişeler ise tire klişe olarak bilinir.
      Tipografik baskıda kalıp hazırlama işlemine her zaman gerek duyulmaz. Yazılar, elle ya da makine ile dizildiklerinde basılabilir hale gelir. Dizgi ile klişe ayrı ayrı hazırlandıktan sonra baskı presinde bir araya getirilirler. Yazı ve diğer görsel unsurların konumlan yeni bir kalıp hazırlanmasına gerek duyulmadan kolaylıkla değiştirilebilir.
      Bir zamanlar gazetelerin ve diğer birçok görsel iletişim malzemesinin basımında yaygın olarak kullanılan tipografik baskı, günümüzde yerini ofset baskı tekniğine bırakmıştır. Bu değişimin asıl nedeni; tipografik baskının ofsete göre daha düşük kalitede sonuçlar vermesinden çok, tipografik baskı tekniğindeki hazırlık işlemlerinin daha yavaş ve giderek daha pahalı olmasıdır.

 

      Tipografik Baskı Tekniğinin Özellikleri

1) Baskı sayısına bağlı olmadan standart bir baskı kalitesi elde edilir.
2) Elle ya da makine ile yapılan dizgilerle ve orijinal veya kopya edilerek çoğaltılan baskı kalıpları ile baskı yapmaya elverişlidir.
3) Kalıbın kopyalanarak çoğaltılması pahalıya mal olduğundan, plastik ve kauçuk kalıplardan yada stereotipi tekniğinden yararlanılır.
4) 2. ve 3. hamur kâğıtlarda en iyi baskı sonucunu verir. Yazı ile birlikte yarım-tonlu görsel unsurlar da kullanılacaksa, o zaman kuşe ya da 1. hamur kâğıtlar tercih edilmelidir. Tipografik baskı, değişik kalınlıklardaki her tür kâğıda uygulanabilir. Kâğıt kalınlığını saptamadaki temel kriter; baskıda kullanılan presin teknik özellikleridir.
5) Dizgi ve klişenin kullanıldığı kalıplarda, yeni bir kalıp hazırlanmasına gerek duyulmadan belirli değişiklikler yapılabilir. Fakat tek parça, kopyalanmış ve eğimli kalıplarda bu tür değişiklikler yapılamaz.
6) Numaralandırılması gereken bilet, fatura, vb. basılı malzemelerde; kâğıt ve karton üzerine basılan etiket ve ambalajların bıçakla kesiminde, perfore delikleri açılmasında; alçak ve yüksek kabartma (gofre) baskılarda tipografik baskı preslerinden yararlanılmaktadır. 

 

      Tipografik Baskı Tekniğinde Kullanılan Presler

      Tipo baskıda kullanılan presler dört grupta toplanır :

 

1) El Tezgâhları : Matbaacılığın icadıyla kullanılmaya başlanmıştır. Tipo baskı için yaklaşık 450 yıl kadar bir süre, yalnız el tezgâhlan kullanılmıştır. Bunlar başlangıçta tamamen tahtadan imal edilirdi. Ancak silindirli tipo makinelerinin icadından sonra metal el tezgâhları da yapılmıştır. İlk modellerde, baskı prensibi, sonsuz vida esasına dayanıyordu. Demir tezgâhlarda ise mafsal dirsekli sistem uygulanmıştır.
      El tezgâhlarından kalıba elle boya verilir. Kâğıt hafif nemlendirilerek kalıp üzerine yerleştirilir. Baskıyı yapan kazan yukarıdaki kol çevrilerek indirilir ve baskı yapılır. Eski El tezgâhlarında baskıdan sonra kazan kaldırma ve kâğıdı alıp yeni kâğıt koyma el ile yapılırdı.

 

2) Düz kazanlı presler : Bu preste, baskı kalıbı gibi; kalıp üzerine basınç yapan baskı kazanı da düz yüzeylidir. Düz kazanlı preslerin iki ayrı tipi bulunmaktadır. Bunlardan biri; Gutenberg'in de kullanmış olduğu, ama günümüzde kullanılmayan kollu baskı presidir. Kâğıt, mürekkeplenmiş kalıbın üzerine konulduktan sonra baskı kazanı kol yardımıyla kâğıt üzerine indirilerek sıkıştırılmakta, kalıbın üzerindeki mürekkep bu şekilde kâğıda aktarılmaktadır.
      Diğer düz kazanlı presler ise pedallı preslerdir. Bu preslerde merdaneler kalıba mekanik olarak mürekkep vermekte ve baskı kazanının üzerine yerleştirilen kâğıt, pedal yardımıyla dikey konumda bulunan kalıp üzerine bastırılmaktadır. Pedallı preslerin elle veya otomatik olarak çalışan değişik tipleri bulunmaktadır.

 

3) Silindirik kazanlı presler : Kalıp bu preslerde de düzdür. Buna karşın baskı kazanı silindir biçimindedir. Silindir biçimli baskı kazanı kalıp üzerinde belirli basınçla yuvarlanır. Kâğıt her zaman olduğu gibi kalıpla kazan arasındadır. Silindirik kazanlı presler, düz kazanlı preslerden daha büyük olup, baskı hızı yüksektir.

a) Tek turlu veya stop silindirli presler : Bu preslerde baskı yapıldıktan sonra, kalıp taşıyıcı araba, mürekkep ünitesine giderken, baskı kazanı hafifçe yukarı kalkar ve kalıbın mürekkep alıp geri dönmesini bekler.
b) Çift turlu presler : Bu preslerin kalıp arabası, mürekkep ünitesine giderken, baskı kazanı bir tur daha yapar. Kalıp geri dönünce bu tur tamamlanmış olur ve tekrar baskı turu başlar. Bu sistemde baskı kazanı hiç durmadığı için güç kaybı olmaz. Bu sebeple daha büyük baskı süratine ulaşılabilir. Ayrıca çift kazanlı makinelerin kalıp arabası yoktur. Kalıp, silindirik biçimde metal veya fotopolimer klişeler olarak hazırlanarak kalıp kazanına takılır. Çift kazandan biri, bu kalıp kazanıdır, diğeri ise baskı kazanıdır. Bu Kazanların birbirine teması halinde, aradan geçen kâğıda baskı yapılır.

 

4) Rotatifler : Rotatif preslerde ise hem baskı kazanı, hem de baskı kalıbı silindir biçimindedir. Daha küçük merdanelerden mürekkep alan kalıp silindiri ile baskı kazanı arasına sıkıştırılan rulo kâğıt, büyük bir hızla basılarak akıp gider. Bu presler, özellikle çok yüksek hızda ve sürekli baskı yapmaya uygun biçimde üretilmişlerdir. Bu nedenle gazete ve dergi basımına elverişlidirler. Rotatif preslerle hem tabaka halinde kesilmiş, hem de rulo kâğıtlara kesintisiz baskı yapma olanağı bulunmaktadır. Rotatif preslerin kâğıdın her iki yüzüne aynı anda baskı yapabilen daha gelişmiş tipleri de üretilmektedir.             

      Rotatiflerde kullanılan baskı kalıbı yarım silindir biçimindedir. Düz bir yüzey üzerinde hazırlanan baskı kalıbını eğimli hale getirmek için "stereotipi" tekniğinde yararlanılır. İnce lifli bir karton nemlendirilerek kalıbın üzerine konur ve presten geçirilir. Üzerine kalıbın negatif imgesi (alçak rölyef) geçen karton, kurumaya bırakılır. Rölyef içerde kalacak biçimde kıvrılan kartonun üzerine erimiş kurşun alaşımı dökülür. Alaşım soğuduktan sonra kartondan ayrılır. Kalıbın pozitif kopyası daha sonra rotatif baskı presinin kalıp silindirine bağlanır.

 

      MİZANTREN
      Basan kısımların daha iyi çıkması ve basılacak işten daha iyi netice alabilmek için kalıp arkasında veya kazan kağıdında yapılan işlemlere "Mizantren" denir. Ofset ve tifdrukta çok kaba olarak uygulanan mizantren, esas olarak tipo baskı sistemi içindir.
      Mizantren kelime olarak "düzenleme" anlamına gelir. Baskıdan önce yapılması gereken bir ön hazırlık çalışması niteliğindedir. Mizantren yapmanın amacı, sert hurufat ve çinko klişe ile yumuşak kağıt arasında uyum sağlamaktır.

1) Kazan Mizantreni : Kazan mizantreni için kalıptan bir prova çekilir. Prova henüz baskı kazanı üzerindeyken kuvvetli ve zayıf basılan yerleri, bir biz ile delinerek işaretlenir. Biz ile açılan delik alttaki kazan kağıdına da geçmek zorundadır. Sonra işaretlenen yerlere ince pelür kağıtlar yapıştırılarak iyi baskı için gerektiği kadar yükseklik farkı elde edilmiş olur. Pelür kağıdı ile mizantren daha çok kaba işler için uygundur.
2) Kalıp Mizantreni : Hurufat ve çinko klişelerin yükseklikleri farklı ise, bunların aynı yüksekliğe getirilmeleri yine mizantren yaparak sağlanır. Kalıp mizantreni için de bir prova çekilir. Bozuk kısımların altlarına kağıt yapıştırılır. Baskı sanayii çok gelişmiş olan ülkelerde "Pirimaton" "MKZ", ve "3M" isimli modern mizantren metotları uygulanmaktadır.

 

 

      Tipo Baskıda Kullanılan Klişeler

      Tipo baskı sistemi için gerekli olan resim kalıplarına klişe adı verilir. Klişeler için önce tramlı negatif olarak hazırlanır ve çinko veya fotopolimer plakalara kopya edilir. Kullanılan plakalar ortalama 1,5 mm kalınlıktadır. Çinko plakalar nitrik asit çözeltisi ile, fotopolimer plakalar ise cins ve farklarına göre potasyum hidroksit veya alkol çözeltisi ile indirilir.

      Fotopolimer klişe : Sentetik esaslı ve fabrikasyon olarak ışığa duyarlı imal edilmiş tabakaya fotopolimer ismi verilir.
     Fotopolimer klişe için kullanılan tramlı negatif filmler, yüzeyleri mat özel Lith filmlerdir. Bunların densitometrik yoğunlukları (Siyahlıkları) bir hayli yüksek olmak zorundadır. Aksi halde ultraviyole ışıkla pozlandırılırken ışık görmemesi gereken bölgeler ışık görür ve bu kısımlar yeterince derinlik almaz.

- Plastik yüzeyli oldukları için boya alma ve basma kabiliyetleri yüksektir.
- Kalıp ışığa duyarlı olduğundan kopya için emülsiyon yapmaya gerek yoktur.
- Tiraj gücü yüksektir.
- Rulo kalıp halinde rahatlıkla kullanılır.
- Çok büyük ebatta yapılabilir.

 

      Tipo Baskıda Kullanılan Merdaneler

      Lastik merdaneler : Lastik merdanelerin çalışma esasları :

1) Yazı veya çizgilerin yapabileceği tahribattan kaçınmak için merdaneler tam ayarlanmış olmalıdır.
2) Merdanelerin yıkanmasında gaz-benzin birlikte kullanılmalıdır.
3) Boya veya vernik merdane üzerinde kuruduğunda, merdaneler "Rollo-past" ile ovulmalı ve ertesi gün ılık su ile yıkanmalıdır.

      Sentetik kauçuk merdaneler : En fazla kullanılan merdane türüdür. Tabii kauçuğa nazaran zehirli maddeler ihtiva ettiğinden segatiflerden etkilenmezler. Bu tip merdaneler tamamen silindir şeklindedir. Zedelenmeleri durumunda tornaya verilerek çapında değişiklik yapılabilir.
      Sentetik Kauçuk Merdaneler çok kolay yıkanırlar, çünkü yüzeyleri düzdür. Fakat çabuk kuruyan parlak mürekkepler, sentetik kauçuklara çabuk yapışırlar ve hassasiyetlerini kaybederler.
      Makinelerde sabit çelik merdanelere temas eden çeşitli merdane grupları vardır. Bunlar :

a) Hazneden boya alıcı merdane (Hazne merdanesi)
b) Boya ezici merdaneler
c) Kalıba boya veren merdanelerdir.

      Çelik merdaneye temas eden kauçuk veya plastik merdane ayarlarını doğru yapabilmek için iki merdane arasına kağıt konur. Kağıt çekildiği zaman gergin durumda geliyorsa merdane ayarı tamam demektir. Boya verici merdane ayarlarında merdanenin alt tarafı yazı yüksekliğine getirilmelidir. Alçak merdane ayarında baskı bozuk olduğu gibi, yazı ve çizgiler merdaneyi yıpratır ve keser. Bunun yanı sıra yüksek bir merdane ayarı yapılır ise kalıp boya almaz.

 

      El Dizgi ve Klişe Kalıplarının Çembere Bağlanması

      Dizgi atölyelerinde dizilen el dizgi kalıpları hurufat denilen tek tek harflerle dizilir. Bu kalıpların dizgi atölyesinden baskı atölyesine taşınması özel dikkat ister.
      Kalıplar baskı makinesinin çemberine bağlanırken kalıbın dağılmaması için büyük garnitürlerle destek yapmak faydalıdır. Daha sonra kalıbın ipi yavaşça çözülerek kalıp istenen şekilde makinenin çemberine yerleştirilerek garnitürlerden sonra vizo ile sıkıştırılır.
      Klişe kalıplarını çembere almak için de klişenin ebadına göre, alüminyum veya demirden oluşan klişe, altlığı hazırlanarak çembere bağlanır. Altlık ve klişe altı temizlenir. Klişeye tesaprint gibi iki tarafı yapışkan malzeme vasıtasıyla daha önce hazırlanan altlığa yapıştırılır. Yazı yüksekliğine getirilmesi için klişenin altına karton yada kağıt, oynamalara sebep olmamak için mümkün olduğunca tek parça konularak "besleme" yapılır.
      Tesaprintin benzinden, sıcaktan veya fazla forsadan kayma ihtimali olduğundan, makine benzinle yıkanırken kalıp çıkartılmalıdır. Ayrıca tahta klişe altlığı konur ve çiviyle çakılarak sabitleştirilir.

 

      Numaratör Baskısı
      Özellikle fatura, makbuz, bilet gibi işlerde numaratör baskısı gereklidir. Bunun için üç çeşit numaratör kullanılır :

1) El ile Basma Mücellit Numaratörü : Bu tip numaratörlerle baskı işi tamamlanan ve mücellithaneye getirilen işlerin cilt işleri yapıldıktan sonra sayfalarına el ile numaratör baskısı yapılır.

2) Üstten Basma Yıldız ve No.lu Numaratörler : Tipo baskı makinesinin çemberlerine yerleştirilen bu numaratörlerin rakamları, plungerlerin üstten basması neticesinde döner. Süratli baskıya gelmez. İleri ve geri çalışanları vardır. Yüksek tirajlı işlerde plungerler merdaneleri bozar. Bunun için eski merdane kullanmak gerekir.

3) Bir Merkezden Çalıştırılan Grup Numaratörleri : Eğer çembere çok numaratör konur ve basılacak işler de çek, tahvil ve hisse senedi gibi kıymetli kağıtlar ise grup numaratörleri kullanmak gerekir. Merkezi sistem ile çalışan numaratörler çembere yerleştirilir. Bunlar itici çubuklar vasıtasıyla döner. Esas baskı yapılmadığı sürece numaratörler de çalışmaz.

 

Tipo Baskıda Oluşan Sorunlar

 

1) Aşırı forma basıncı : Görüntünün bozulması, kazan kağıdının ayarsız olması, forma yüzeyinin deforme olmasına sebep olur.

2) Yetersiz Forma Basıncı : Baskıda zayıf zeminler ve görüntünün silikliği ile belli olur.

3) Kayma : Merdane ayarlarının bozulması, klişenin kayması, mürekkebin ve kağıt yüzeyinin değişmesi kaymalara sebep olur.

4) Renk Değişiklikleri : Baskı işlemi en son durumda eldeki orijinal baskı ile karşılaştırılarak kontrol edilmelidir. Göz ile kontrol genellikle yeterlidir. Fakat çok ufak renk (Nüans) farklarının önemli olduğu hallerde "Densitometre" kullanılmalıdır. Renk farkları, hız ve ısı değişmesi sonucu ortaya çıkabilir.

5) Bulaşma : Baskı kalıbının hatalı beslenmesi sonucu baskının net çıkmaması halinde görülür. Klişenin, kazanın ve silindirin ayarsız durumları veya hatalı besleme, klişe ve merdanelerin aşınmasına da yol açar.

6) Silme : Görüntünün kenarlarında mürekkep birikmesi ve baskı yüzeyinde renk zayıflığı ile kendini belli eder. Merdanelerin uyumsuz hareketleri ve iyi çalışmaması, gevşek merdane yatakları, baskı sırasında ısı değişikliği gibi sebeplerden oluşabilir.

7) Arka Verme : Çok mürekkep verilmesi gereken işlerde ve parlak satıhlı kağıtlarda, basılan kağıdın arkasını, bir evvel basılan kağıdın kirletmesi sorunudur. Çabuk kuruyan mürekkeplerin veya püskürtme tozlarının kullanılması teması biraz olsun önleyebilir.

8) Doldurma : Tramlı baskılarda, mürekkebin tramları doldurması şeklinde ortaya çıkar. Nedeni iyi ezilmemiş, tramlar arasında akacak kadar inceltilmiş veya çok yapışkan bir mürekkebe karışan toz veya elyaf parçaları olabilir.

9) Toz Toplama : Özellikle zemin baskılarda, baskı yüzeyinin düzgün görüntüsünün kağıt elyaflarının birikmesi sonucu bozulması veya tramların dolması olarak belirlenir. Gevşek yüzeyli baskı kağıdı veya mürekkebin çok yapışkan olmasından ileri gelir.

10) Yolma : Çok yapışkan mürekkeplerin kağıdı yolması olayıdır. Sert elyaflı kağıt kullanılması veya mürekkebin incelticilerle yumuşatılması gerekir.

11) Benekleme : Baskının benekli, dalgalı ve hoş olmayan bir görüntü vermesi halidir. Kağıt yüzeyinin hatalı olması ve bazı yerlerde mürekkebi fazla alması bu duruma yol açabilir. Yumuşak mürekkepler de ve transparan renklerde daha belirgin görülürler. 

12) Tozlama : Mürekkebin taşıyıcı kısmının arzu edilmeyen derecede kağıt tarafından ezilmesi ile yüzeyde bağlayıcısız pigment tabakasının kalması sonucu ortaya çıkar. Kağıtta baskı kuruduğu zaman mürekkep toz halinde dağılır.

 

Kalitesi Yüksek Bir Baskı İçin Gerekenler

 

1) Kağıt
      a) Sathının düzgünlüğü.
      b) Düzgün kesilmesi.
      c) Havalandırılması.
      d) Verici asansöre doğru yüklenmesi.

 

2) Mürekkep
      a) Basılacak işe göre mürekkebin seçimi.
      b) Mürekkebin hazırlanması ve karıştırılması.
      c) Mürekkebin makine ve merdanedeki ayarı.

 

3) Kalıp
      a) Dizgi veya klişe kalıbı hatasız olmalı. Basılacak kağıda göre klişe tramı seçilmeli ve buna göre klişe kalıbı yapılmalı.
      b) Dizgi kalıbı, el dizgi ise kalıp oynamamalı ve baskıda harfler mürekkebin yapışması sebebiyle çıkıp kırılmamalı.

 

4) Makine
      a) Kağıdın özeliliklerine göre makinenin ayarları yapılmalı.
      b) Kalıp konmadan, ayar için boş baskı yapılmalı.
      c) Ayarlı baskı için itici ve çekici poza ayarı yapılmalı.
      d) Makas, poza ayarları düzgün hale getirilmeli.
      e) Kağıt emicisi ve istifleyicisi ayarlanmalıdır.