"In ’n gat in die grond het ’n Hobbit gewoon. Nie ’n nare, vuil, nat gat vol dooie wurms en met ’n slykerige reuk nie, ook nie ’n droë, leë, sanderige gat sonder enige sitplek of eetgoed nie; dit was ’n Hobbit-gat, en dit beteken gerief."

-  uit The Hobbit, 1937, deur John Ronald Reuel Tolkien

HY WAS die eerbiedwaardige professor met die super-verbeelding van ’n kind. Wanneer hy nie besig was om sy studente gedigte en goeie taalgebruik te leer nie  -  en sodra hy enigsins ’n tydjie daarvoor kon afknyp  -  was hy self vasgevang in ’n epiese droomwêreld vol van die fabelagtigste wesens en hul lotgevalle.

Dit was sy eie, selfgemaakte sprokiesland waar die goeie altyd sou seëvier. En dit was natuurlik ligjare verwyder van sy saai verpligtinge as ’n dosent.

En tog ook nie. Eintlik behoort ’n mens nie so ’n onderskeid tussen Tolkien die geleerde en Tolkien die storieverteller te tref nie.

Want dié hoogleraar aan die Universiteit van Oxford, eers van Angel-Saksies en later van die Engelse taal en letterkunde, het juis sy liefde vir die taal en lettere gebruik om die vryste teuels aan sy merkwaardige fantasieë te gee.

Gefassineer deur byvoorbeeld die verhale van Robin Hood en die oud-Engelse gedig Beowulf, het sy wonderlike lugkastele gestalte gekry in prosa met die ritme en krag van Noorse sagas en Angel-Saksiese poësie.

Boonop het hy alles in verstommende oortuigende detail neergeskryf. Sy reeks romans oor ’n goedige groep wesens wat hy Hobbits genoem het, wat saam met elwe, kabouters, towenaars en mense in ’n wêreld genaamd Middle-earth woon, word in der waarheid deur baie mense as die heel beste fantasie-literatuur van die twintigste eeu gereken.

Tragiese jeugjare en
’n blywende kalwerliefde

JOHN RONALD REUEL TOLKIEN het feitlik presies 110 jaar gelede, op 3 Januarie 1892, die eerste lewenslig nogal in Suid-Afrika, in Bloemfontein, aanskou. Sy familie en kindervriende het hom Ronald genoem.

Sy pa, Arthur, was ’n Engelsman in die egte Rooinekkige sin van die woord, hoewel die Tolkien-stamvader (ene Toll-kühn, wat iets soos dom-slim beteken) vermoedelik in die 1700’s uit Sakse in Duitsland na Engeland verhuis het.

Arthur Tolkien was ’n bankklerk. Hy het in die 1890’s na Suid-Afrika gekom omdat hy gereken het dat dit sy kanse sou verbeter om bevorder te word. Hy het hom in die Vrystaatse hoofstad gevestig, waar sy bruid, self ’n Engelandse nooi Mabel Suffield, haar by hom aangesluit het.

J.R.R. Tolkien het as volwassene min herinneringe aan sy Bloemfonteinse kinderdae gehad, maar die bietjie wat daar was, kon hy hom tog helder voor die gees roep -- soseer dat dit sy latere geskrifte ook in ’n sekere mate beïnvloed het. Een daarvan was ’n ondervinding met ’n harige spinnekop, moontlik ’n bobbejaanspinnekop, soos volbloed-Vrystaters hierdie paaiboelie van ’n gogga ken.

Tolkien se verblyf in sy geboorteland was kortstondig. Hy was skaars vier toe sy pa sterf en hy, sy ma en boetie Hilary noodgedwonge na Engeland moes terugkeer. Hulle bevind hulle mettertyd in Birmingham.

Die vaderlose Tolkien-gesin moes maar spartel om kop bo water te hou, veral toe ma Mabel ’n Katoliek word en hierdie ommeswaai haar totaal van haar familie vervreem. Nog ’n gevolg van dié stap was dat Ronald en Hilary in die Roomse geloof geskool is en hul lewe deur stoere Katolieke gebly het.

REGS: Vaderloos op 'n jong ouderdom en uiteindelik heeltemal wees... JRR en kleinboet Hilary.

In 1904 tref ’n ramp die gesin toe diabetes by Mabel gediagnoseer word. Die siekte kon destyds nog nie met middels beheer word nie en was inderdaad ’n doodsvonnis. Mabel sterf. Haar twee jong seuns bevind hulle in die uiterste armoede. Hul priester, die half-Spaanse, half-Walliese vader Francis Morgan, ontferm hom oor die kinders en sorg vir hul verdere opvoeding.

Teen hierdie tyd toon Ronald reeds dat hy ’n merkwaardige taalkundige talent het. Hy bemeester Latyn en Grieks en raak meer as vaardig met ’n aantal ander tale. Hy is ook besig om sy eie tale op te maak  -  sommer vir die lekkerte.

Maar nou ontstaan ’n nuwe komplikasie, alles veroorsaak deur ’n jonge dametjie genaamd Edith Brad. Ronald is slegs 16 en sy 19, maar die twee is erg danig met mekaar en hul verhouding verdiep geleidelik. Eindelik gryp vader Francis in en verbied hy Ronald om Edith te sien of aan haar te skryf, totdat hy 21 is. Stoïsyns gee Ronald ten volle gehoor aan sy instaan-pa se bevel.

LINKS: Tolkien se vrou, Edith.
Die foto is in 1916 geneem.

Hy gaan na Exeter College, Oxford, waar hy hom tot in 1913 in die klassieke tale verdiep, waarna hy vinnig  -  maar nie so maklik nie  -  die ou bande met Edith probeer hernuwe.

Oplaas verower hy haar hart ten volle en word sy self ’n Katoliek. Maar terwyl die liefde tussen hulle blom, neem die haat tussen volkere toe en die Eerste Wêreldoorlog breek in Augustus 1914 uit.

Oorlog en ’n dansery
in die bos

ANDERS as so baie van sy tydgenote, sluit Tolkien hom nie dadelik by die leër aan nie, maar gaan studeer hy verder aan Oxford, waar hy in 1915 ’n graad in die eerste klas verwerf.

Uiteindelik word hy gestuur om aktiewe diens aan die Westelike Front te verrig. Ná vier maande in en uit die loopgrawe, word hy ’n slagoffer van ``loopgraaf-koors'', ’n tifus-agtige infeksie wat volop voorkom in onhigiëniese toestande. Hy word na Engeland teruggestuur, waar hy ’n maand lank in die hospitaal in Birmingham deurbring. Daar herstel hy darem sodanig dat hy hom by Edith in Great Haywood, Staffordshire, kan aansluit.

Maar regdeur 1917 en 1918 pak die koors hom telkens weer. Gelukkig is hy tussendeur gesond genoeg om tuisdiens in verskillende kampe te verrig en daardeur tot luitenant bevorder te word.

Dis wanneer hy by Hull gestasioneer is, dat hy en Edith by die nabygeleë Roos in die woude gaan stap en sy in ’n bos vir hom dans. Dit word die inspirasie van die verhaal van Beren en Lúthien, ’n herhalende tema in sy werk Legendarium. Hy het aan Edith begin dink as ``Lúthien'' en aan homself as ``Beren''. Hul eerste seun, John (wat later ’n priester sou word), is reeds op 16 November 1917 gebore.

Toe die wapenstilstand op 11 November 1918 onderteken word, was Tolkien reeds aan die soek na akademiese werk. Hy werk ’n tyd lank vir die Oxford English Dictionary, wat destyds nog in wording was, en word in die somer van 1920 as adjunk-professor in Engels aan die Universiteit van Leeds aangestel. Hier word nog twee seuns tot sy en Edith se gesin toegevoeg. In die 1925 kry hy die pos as professor aan Oxford.

Edith skenk in 1929 die lewe aan hul laaste kind, ’n dogter, wat net soos die seuns ’n groot rol sou speel om Tolkien se vrugbare verbeelding te stimuleer. Hy het talle slaaptyd-stories vir sy kinders vertel, wat later in boeke verewig sou word.

Tog was dit, interessant genoeg, nie presies waar sy beheptheid met Middle-earth begin het nie. Na wat hy self vertel het, was hy eendag met die sieldodende taak besig om studente se eksamenskrifte te merk, toe hy opmerk dat 'n student een bladsy van sy antwoordeboek blanko gelaat het.

Op hierdie bladsy, aangespoor deur wie weet wat se onhebbelike duiweltjie, skryf hy toe: `` In a hole in the ground there lived a Hobbit.''

Tipies Tolkien besluit hy daarna hy moet uitvind wat ’n Hobbit is, in watter soort gat hy woon, hoekom hy hom juis in ’n gat gaan tuismaak het, ensovoorts. Uit hierdie fassinasie groei ’n storie wat hy wel vir sy kinders begin vertel en waarvan ’n onvoltooide getikte manuskrip in 1936 in die hande van ’n uitgewer beland.

Tolkien word gevra om die manuskrip te voltooi en die uitgewersfirma se voorsitter, Stanley Unwin, lê die voltooide werk aan sy tienjarige seun, Rayner, voor. Die kind skryf ’n verslag van goedkeuring en dit word in 1937 as The Hobbit uitgegee.

Die boek was ’n onmiddellike sukses en kinders het nog nooit opgehou om dit aan te beveel nie. Dit is so geslaag dat Stanley sr. vir Tolkien vra of hy nie soortgelyke geskrifte het wat uitgegee kan word nie.

Uiteindelik ontwikkel dit tot iets veel groters as ’n blote kinderverhaal  -  die hoogs komplekse sestienjare geskiedenis van dit wat The Lord of the Rings sou word. Rayner Unwin raak as volwassene diep betrokke in die latere stadiums van hierdie opus. Hy werk op ’n uitmuntende manier saam met ’n talmende en temperamentele skrywer wat, in een stadium, die hele werk aan ’n mededinger van die betrokke uitgewer aanbied. (Hierdie konkurrent raak egter gou knypstert toe hy die presiese aard en omvang van die pakket besef.)

Dis danksy Rayner Unwin se voorspraak dat The Lord of the Rings hoegenaamd gepubliseer is. Sy pa se firma het besluit om die waarskynlike verlies van duisend Britse pond vir die prestige-werk te dra en dit in 1954 en 1955 in drie dele uit te gee. Dit raak gou duidelik dat sowel die skrywer as die uitgewer die gewildheid, om die minste te sê, totaal onderskat het.

Die kultus en ’n
enkelgraf vir twee

TOLKIEN het sy roem met gemengde gevoelens ervaar. Enersyds het hy uiters gevlei gevoel en, tot sy groot verbasing, nogal ryk geword. Andersyds kon hy maar net ’n walging voel vir die feit dat sekere van die destydse dwelmslawe dit as ’n ``great trip'' beskou het om The Lord of the Rings saam met LSD te verteer.

The Lord of the Rings was sy beroemdste, maar natuurlik nie sy enigste werk nie. Tussen 1925 en sy dood het hy ’n aantal ander werke, waaronder ’n reeks akademiese essays gepubliseer.

Wat dit des te merkwaardiger maak, is dat die stroom publikasies met sy dood net tydelik tot stilstand gekom het. So was daar onder meer die heel geslaagde History of Middle-earth, onder die redakteurskap van sy een seun Christopher.

Ná sy aftrede in 1969 het Edith en Ronald in Bournemouth gaan woon. In November 1971 is Edith oorlede en Ronald het kort daarna na Oxford teruggekeer, waar hy tot sy dood op 2 September 1973 gewoon het.

Maar die roem leef voort. In 1997 was hy bo-aan drie groot meningsopnames waarin mense gevra is om vir die grootste boek van die twintigste eeu te stem.

Hy en Edith lê saam begrawe in ’n enkelgraf in die Katolieke deel van die Wolvercote-begraafplaas in die noordelike voorstede van Oxford. Die inskripsie op die grafsteen lui:

Edith Mary Tolkien, Lúthien, 1889-1971

John Ronald Reuel Tolkien, Beren, 1892-1973