ÖrìÛol× PwJ êDèìÊ éÛßÊ pÊk kDìÜF
qÞp×CpÜç Þ
Äël¤ lØe×

ætëßF ,lÜÜÇì× MÞD©Â íÊlÛq ÚßÊDÛßÊ pçD²× æoDF ok íOÜv PhDÜz DF ÓßØ·× Ökp× pO¡ìF
pF MÞD¿OìF Þ UCÞ Þ UDç íØÆ lÛß¡ì× æqß× Dë Þ ,êpÎDÊ , ízDÃÛ æDË¡ëDØÛ Èë koCÞ éÆ íÛD×q
ÚDzpìËOvk êrìZ ÚßZ ÖDWÛC pv Þ lÛqClÛDì× p²Û ælz éOzCnÊ ¢ëDØÜF D©¾ ÚA ok éaÛA
,lÜÜÇì×pǾ éZ æDË¡ëDØÛ æoDF ok lÜvpKF DèÛA qC pÊC .lÛß¡ì× UoDh éWìOÛ íF D©¾ ÚA qC kß¡ìØÛ
éÛDèF Ý× ÚDØËF jvDJ ÝëC . (ÙØè¾ íØÛ DçoDÆ ´ßÛ ÝëC qC êrìZ Ý× ) PvC ÝëC D×ßص ÚD¡ivDJ
qDF lçlì× êÞo qÞo pç ¢Owëq ¯ìe× ok éÆ íñDèëoÞAßÛ qC íçDÊA Þ PhDÜz qC Co ÞC éÆ PwëC
.koClì×

íÇësßÎßÜÇN Þ êpÜç êDç íËÛßÊ pÊk íËÛßËaF lÛCßOì× ¢çÞtJ , PÂk ,éÂÔµ íØÆ DF xÆpç
éOzCnÊ êC ælÜÜÆ Ýì·N Þ Äìص pRC Þ ækCk go ¢ìÊlÛq ok lçCßiÛ éZÞ lçCßiF éZ éÆ
pìw× DèÛA okÞ ækpF MnÎ MÞD¿O× Þ lëlV êDç ¢ëDØÛ êßOe× qC éWìOÛ ok . kpGF íJ PvC
´ßÛ ÝëC qC êrìZ Ý× ) éÛDèF éÆ PvC ÝëC oDOzßÛ ÝëC ½lç .lÜìGF íÜzÞpF Co kßh íÊlÛq íÏ×DÇN
DèÛBF . koCkpF íOÜv pìº êDç æDË¡ëDØÛ ÚDÊlÜÜìF íÜìF ækpOwÊ æCo pv qC Co (ÙØè¾ íØÛ DçoDÆ
PwJ @ ÖrìÛol× Cp¾ ,, êpÜç oDRA ok éÆ Co í¿ÏOi× êDç æßìz lÜÛCßOF éÆ lçlF pN qDF êlëk
¢ëDØÜF íËÜçp¾ rÆCp× Þ íOÎÞk êDç æqß× ætëßF ,Dç êpÎDÊ ok Þ lÜOwç cp®× ,,ÖrìÛol×
lëDF kß¡ì× koCÞ Dç æDË¡ëDØÛ éÛßËÜëDF éÇÜëC qC ¢ìJ ælÜÜìF pç .lÜÜìGFpN ÝzÞo lÛß¡ì× éOzCnÊ
éëoDVD êDç æoDËÛ Þ oßNDìÜì× ,, êDìÛk lÜÇì× Pwëq ÚA ok ÞC éÆ íñDìÛk éÆ lÜÆ ÍßGÂ
.PwìÛ

Þ lÜçlì× ¢ëDØÛ éOznÊ êDçpÜç ælÛqoC oDRA qC íçDË¡ëDØÛ íËÜçp¾ ÚD×qDv pç ok éOGÎC
æqClÛDF Þ lÛClF Co oDRA ÚA íËÜçp¾ Þ íiëoDN PìØçC ÐÂC Ó íOwëDGì× kÞpì× DèÛA ÚlëlF íwÆpç
PvC éOwëDz éÆ oß®ÛA DèÛA æoDF ok Ùç Þ kpGF MnÎ DèÛA qC ÙçlÛCßOF DN lzDF éOzCk íçDÊA í¾DÆ
íÇësßÎßÜÇN EÔÃÛC ækqDF lÛCßOìØÛ kÞle× êDç oDì·× DF íwÆ bìç ÝëC pF DÜF .lÜÆ MÞD©Â Pvok
êCpF Co kßh í·ìvÞ Þ MÞD¿O× Ô×DÆ æDÊlëk Èë DF pË× , lWÜwF lÜÇì× Pwëq ÚA ok éÆ Co íÛD×q
.lÜÆ ækD×A ÝëßÛ êoClëk Þ yqß×A

ÚCoÞk ok éÆ PvC íñDç Pì·ÂCÞ lO¾Dì× ÁD¿NC íÊlÛq ÀÏOi× êDç éÜì×q ok éÆ í·ëpv MCpì»N
íÛD×q Þ lÜÆ í¡GÜV rìZ éØç éOznÊ ok .PzClÛ kßVÞ êpì»N Pµpv ÝìÜZ éOznÊ êDç
æpèZ éçk Èë ok DèÜN .lÜÇì× pì»N PµpwF rìZ éØç D× ÚD×q ok D×C ,PvßìKì× ´ßÂßF pN íÛÓ߬
ßÛ yqß×A íñDÜzA ÍDW× ÚCwÛDF éÆ ækpÆ pì»N êC éVolF íÇìÛÞpOÇÎC ætëßF íO·Ü¤ MÓߥe×
éçk ok , l×Bì× EDweF êsßÎßÜÇN êDìÛk oDÇçDz kDO¿ç éçk ok éÆ êpNßìKØÆ . lçlìØÛ CoDèëoÞA
.koÞA pF Co kßÛ éçk qDìÛ lÛCßOìØÛ íèVÞ bìèF éÆ PvC í¾p¥ØìF Þ éÜèÆ ÝìzD× kßÛ

.kß¡ì× ælìWÜv íÛCrì× ÝìÜZ ok kDO¿ç éçk ÚDwÛC DF kßÛ éçk ÚDwÛC éÆ PvC ÝëC ok Pì·ÂCÞ
íNl× ok íOd Co DèÛA Pì¿ìÆ êsßÎßÜÇN éÆ íÊlÛq pçD²× qC Èëpç êCpF éOznÊ MCpì»N qÞp×C
Ùç Co pÜç ÚCrì× ÚDØèF lëkpN ÚÞlF Þ ,PvC ækpÆ pì»N PvC ækpÆ ÚßÊ pÊk éçk Èë qC pOØÆ
, ÙëkpÇì× ´ßVo yDÃÛ Èë ÔS× lÜ×pÜç ætëÞ ¦ñD¥iF éOznÊ ok íOÂÞ .PvC ækpÆ §ßµ
Þ kßF yoDÆ ætëÞ éÆ kpGì× oDÇF Co êoCrFC Þ kpÇì× Pwëq êkÞle× oCl× ok ÞC éÆ kßF ÝzÞo
DF éØç lÜ×pÜç pÊoDËÛ Þ ,uDÜ¡ÛCÞo , íØNClÜØ¡ÛCk qÞp×C . ÙëkClì× ¦ìi¡N Co ¢Oëßç íÊkDwF
Co ÚDz êoDÆ ¸FDÜ× PÛpOÜëC Þ pNßìKØÆ æCo qC éØç .lÜÜÇì× ækD¿OvC ÅpO¡× oCrFC Èë qC Ùç
pËëk éOznÊ PhDÜz ÐFD êDç Pëßç Þ lÛpGì× oDÇF ÚDzoDÆ oCrFC ÚCßÜ·F Co pNßìKØÆ Þ lÛpìËì×
.koClÛ kßVÞ

æl×DìÛ kßVßF éOznÊ êDç é¡ëpF íËOwFCÞ ÚÞlF Þ í¾kD¥N pìËØ¡Z MCpì»N ÝëC éÆ PvC íèëlF
ÚBF éÆ êC ækDv MDëp²Û qC éÆ kkpËì×pF íñDç é¡ëpF DçpÜç ok ætëßF íOÆpd pç éÇÏF ,lÛC
lÛkpÆ kDWëC é®FCo êsßÎßÜÇN Þ DçpÜç ÝìF éÆ íñDç éÜì×q .kpìËì× éëD× lÜOzCk kDÃOµC DèOÆpd
oDÆ éOzCk kßVÞ ÚDzkßh ÚD×q ok éÆ êkCß× Þ oCrFC DF é¡ìØç ÚClÜ×pÜç .lÛoCk íÛÓ߬ íiëoDN
ÌÛo) qC ,, ÖDz ÝëphA ,, ¢ëoCßëk ÉorF ízDÃÛ ÝOhDv êCpF ,, íaÜëÞCk Þk koDÛßìÎ ,, .lÛC ækpÆ
.kpÆ ækD¿OvC kßF æl¡Û lìñDN ¢NßGR Þ kßF ÞC ÚD×q ok êC æqDN Þ MÞD¿O× HìÆpN éÆ ( CpK ØN

lëlV íØϵ êsßÎ ßÜÇN Èë éÆ CpKØN êDèËÛo ÝOiëo Þp¾ qC koDÛßòìÎ ízDÃÛ êqDvqDF Þ P²¾De×
ækD× ÈìF koDÛßòìÎ éVßN .lz ÖDWÛC Þ æl×A kßVßF lÜ×pÜç kßh ÚkßF ælÛq ÚD×q ok PzCk ÖqÓ
,,CpZ éÆ l¡Çì× ¢ìJ Co ívDvC ÍCßòv ÝëC ,kßF ækpF oDÇF Èvp¾ êCpF CpÛA íwÆ pOØÆ éÆ lëlV
,, ÚkpF oDÇF éOGÎC ?kpGÛ oDÇF lÛkpGì× oDÇF éØç éÆ Co Èvp¾ íOÜv êDèËÛo ,,lÜØ¡ÛCk @ lÜ×pÜç
kpÆ oCßØç æqDN éÜì×q Èë ÚkpF oDÇF ok ÚCpËëk MDìFpWN êCpF Co æCo Ùç koDÛßòìÎ éÏìvßF ,, CpKØN
.lz CpKØN ÝOiëoCÞ qC P²¾De× ÈìÜÇN Úl×A kßVßF TµDF Ùç Þ

êC é¥ì¥h ÝìÜZ ÚÞlF éÆ PvÞC êpÜç PìÂÔh Þ lÜ×pÜç é¥ì¥h ÝëC ,éÆ PvC ÝëC jvDJ
éÛCqÞo íÊlÛq êkDµ êDç ÚDëpV ok éÆ P¿Ê lëDF íwÇF í·ÂCÞ lÜ×pÜèF lëDz .lÜÆ oDÆ lÛCßOìØÛ
ÞC pF Þ oÞk éÆ Co êkCp¾C íÊlÛq Ùç Þ ykßh íÊlÛq Ùç DèÛA éµßØW× éÆ koCk íñDèëoÞAßÛ
æqDN éF éÆ íñDèëoÞAßÛ .koCnËì× Äìص êpìRDN ÚD¡ìËÜçp¾ êD©¾ ok ÐÆ ok Þ lçlì× pì»N lÜOwç
PvC íñßV ßÛ Þ íçCßh ßÛ é¥ì¥h ÝìÜZ .lÜÇì× êoDë ÚA PìÏÆ ok íÊlÛq ÝOhDv ßÛ Þ ÚkpÆ
éwÛCp¾ EÔÃÛC ok ÚkpÆ êoDë Þ PÆp¡F Co ,,CÞpÆÓk Þ lëßëk ÐS× êßwÛCp¾ ÚDzDÃÛ ,, éÆ
.koClì×CÞ

êDç ÚD×qDv êCpF íÊorF p®h êC é·×DV pç ok ßV ßÛ Þ æCßh ßÛ ÚDzDÃÛ éÛßËÜëC lëkpN ÚÞlF
Co êpì»N éÛßÊ pç ÚD¡Üì¡ìJ êDç lÛÞo é×CkC Þ oCpÃOvC êCpF éÆ lÜOwçCpÊ éÜèÆ ¯Ïw× ívDìv
í¡ÃÛ íñCpÊ éÜèÆ l¨ pF ¯ëCpz ÚA ok éOznÊ ÚDzDÃÛ ætëßF Þ ÚClÜ×oÜç íÏÆ pß®F .lÜÜÇì× ko
ÝëDF éÆ PvC êsßÎ ßÜÇÛ éF DèÛA Úlz rèW× Ùç qÞp×C ÚDzDÃÛ ÚkßF íFÔÃÛC . lÜOzCk ívDvC
êDç éÜì×q ÚkoÞA kßVßF ok ÍD·¾ PÆpz .lÜÜÇì× kDWëC íÛßÊ pÊk ÌÜçp¾ Þ é·×DV ok éÏìvÞ
éÆ êC é·×DV pFCpF ok ¢ìÛCÞo qDìÛ êDÜG× pF lÜ×pÜç éÆ PvC íÏØ·ÎC xǵ DèÛA êpÜç Þ íFÔÃÛC
. lçlì× ÚD¡Û kßh qC PvC ½ß®·× pÜç qC pO¡ìF êsßÎßÜÇN éF ¢èVßN

¢OÆpz DF Úlz íÃÏN PìØçC íF Þ ,Úlz éO¾pÊ ælëk DÛ , íÊkoßhpv qC lçCßiì× éÏìvÞ ÝëDF ÞC
DF Úlz DÜzA ,PìÛߥ×pF æÞÔµ lÛDØF Úß¥× qÞo êDèÛDëpV pF ¯Ïw× êsßÎßÜÇN ÚDëpV ok
ßÜÇN êDìÛk ÚCqDN ¢ìJ éÊpWF lÛCßOì× ÚA DF éÆ koÞBì×kßVßF êC æqDN PìØçC ÞC êCpF êsßÎßÜÇN
PFDR Co kßh êpÜç PìØçC Þ PëkßVß× Þ kßz koCÞ lÜGÏ®ì× ypënJ êCpF DèÛA éÆ íÛCrì× DF êsßÎ
éÇÏF P¾pËÛ Moߤ í¾kD¥N Þ lÜÛD× ærW·× PÎDd ok pÜç Þ êsßÎßÜÇN .¢ÛCk ÝìF êoDÇØç .lÜÆ
ækD×A Co íñDç éÜì×q ÙOwìF æl¤ ÍÞC êDç éçk ok éÆ íÛÓÞCpáìJ êDèOìÎD·¾ ækqDF éF
qC éÆ pÜç DF íÇësßÎßÜÇN Ð×Cßµ ÚkßF «ßFp× éÜì×q ok DèÛA yqß×A Þ Åok .kkpËì×pFlÛkpÆ
éÆ kßF ÝëC PhDÜz ÝëC éWìOÛ .kpìËì× éëD× kßF ælz ÚDzpìËOvk ,,pÜç Þ ¢ÛCk ,, íÏÆ é®FCo
éÆ íçÞpÊ pç Þ ,ÚDìËÜçp¾ , ÚCoDÊqß×A éÇÏF ,,lÜØ¡ÛCk @ lÜ×pÜç ,, DèÜOÛ í¿ÏOi× êDç æÞpÊ
.lÛlz ælì¡Æ ¢ëCpÊ ÝëC HÛDWF lÛkpÇì× PìÎD·¾ éÜì×q ÝëC ok íÃëp®F

,¸ëDܤ , Ößϵ yqß×A Íßòw× Co kßh pO¡ìF éÆ Co ÚDèV ízqß×A ÉorF MDwwñß× íÏëDØN ÝìÜZ
,lÜÜÆ p²Û lëlWN ÚD¡ëpÜç ízqß×A êDç é×DÛpF ok DèÜN éÛ DN kpÆ oCkCÞ lÜOwÛClì× êsßÎßÜÇN Þ
. ÖC ,, .lÛoÞDìF kßVßF lÜØ¡ÛCk Þ lÜ×pÜç êoDÇØç Þ íñCpÊ Ùç ok êCpF í·ìvÞ êDç éÜì×q éÇÏF
yqß×A ækqDF .kßF MDwwñß× ÝëC qC íÇë ,, êsßÎßÜÇN ½C MßOìOwÛC PvßZDvDØ@ íN .êC
Ùç pËëk êDç éOzpF DèÜN éÛ ,lÛkßF lÜ×pÜç éÇìÎDd ok éÆ lÛkßF êkCp¾C , êpÜç æqDN êDèÛD×qDv
kßh qC êoDRA Ùç pËëk êDç éÜì×q ok êC éOwVpF ÚCp²ÜGdD¤ ÚCrìØF éÇÏF lÜOzCk íñDÜzA
.lÛkoÞA kßVßF

,, ÖDÜF ¢¾Þp·× pRC ok xKìÆ . kßF ,, lÜØ¡ÛCk @ lÜ×pÜç ,, ÝëC qC éÛßØÛ Èë ,,xKìÆ íÆoßìÊ,,
ßÜÇN Þ DèÛDwÛC ÝìF ¯FCÞo êDç é¡ëo qC êC æqDN êDØÛoÞk ,, Ús êÞ ½C XëÞ ßËÛÓ êk @ ¢ÜìF ÚDFq
pO¡ìF éZpç êsßÎßÜÇN Þ ,¢ÛCk , pÜç xKìÆ p²Û PeN ,, íN .êC .ÖC,, ok .koÞA kßVßF Co êsßÎ
oCkCÞ Co ¢ÛCkpÊDz ÞC .lÛl¡ì× ælìÛD¡Æ êlëlVÞ MÞD¿O× êpÜç oDRA ÚkoÞA kßVßF ok êoDÇØèF
xKìÆ .lÛpF oDÇF ÚD¡ëpÜç oDRA ok íÇìOOvC êDèOì¿ìÆ lël¡N êCpF Co êsßÎ ßÜÇN éÆ kpÇì×
Þ koÞA kßVßF Co Pwëq ¯ìe× íÇësßÎßÜÇN ,êpÜç íGìÆpN êDç æsÞpJ Úl×A kßVßF êDç éÜì×q
MDÛDÇ×C DF éÆ êpÜç íGìÆpN êDç æsÞpJ Þ kCqA êDçD©¾ êCpF éØwW× ÄÏh , íVoDh MDÜëñrN
ÚDëpV ok xKìÆ éaÛA .lÛkpÆ ClìJ é·vßN ÞC êDç é×DÛpF pRC ok lÛl×A í× kßVßF íÇësßÎßÜÇN
Þ êsßÎßÜÇN ok DèÜN éÆ kßF íÜìÏKìwëk kpF oDÇF , kpÇì× lìÇ DN êpÜç êDç æsÞpJ Úl×A kßVßF
.kßGÛ ÍÞClO× pÜç okÞ l¡ì× ækpF oDÇF ¢ÛCk

kßh DëÞ lÜ×pÜç DF lÜØ¡ÛCk êoDÇØç pRC ok éÆ Dç ÝìÏKìwëk ÝëC kpF oDÇF Þ éFpWN , yqß×A
Co êpÜç oDRA ÄÏh lÛÞo Þ æßìz PvC éO¾Dë íØϵ êDç ÚìÎKìwëk ok í¾DÆ ízqß×A éÆ êlÜ×pÜç
éOznÊ ok éaÛA DF éÆ kßF íÎߥe× lëlV lÜ×pÜç PìÂÔh ækqDF .kpÇì× ÚßÊ pÊk íÏÆ oß®F
íOÎDd ,, lÜØ¡ÛCk @ lÜ×pÜç ,, ælëC pÜç yqß×A ÚDëpV ok .kßF MÞD¿O× Ô×DÆ PzCk kßVÞ
êsßÎßÜÇN kpF oDÇF DF éVßN DF Co ÚDzoDRA éÆ íÛDëßV pÜç éÆ íÛCrì× DN , P¾pÊ kßiF êlV
,, Þ ,, PëÓ ÈìOÜìÆ ,, ÐS× íñDç ÝìÏKìwëk Èì×kDÆA yqß×A ok lÛoÞDìF kßVßF íOwëDGì×
.lÛkCk oCp éVßN koß× Co ,,Dël× pOÜëC ,, Þ ,,Dëlì× xÇì×

Co ¢ëpÜç oDÆ Þ kßF éO¾pÊ éëD× íÇì×kDÆA yqß×A ÝìÜZ qC éÆ kßF êlÜ×pÜç ,,kp¾ ÐëÞ uD×ßN ,,
ælì×DÛ ,, oßÛ pÜç íÜ·ØF Dì×ßÎ ,, ÚCßÜ·F éÆ ,, ÈìOÜìÆ ,, êpÜç PÆpd .kpÆ ´Þpz oßÛ kpF oDÇF qC
Co DèÛA lÛCßOF éÆ kpÇì× Ùì²ÜN íÃëp®F Co Dç oßÛ ,, kp¾ ÐëÞ ,, .l×A kßVßF ÞC éÏìvßF l¡ì×
ÌÛo , oßÛ ÍÞpOÜÆ Þ HìÆpN ,ÖDWÛC .kpÆ é¾D¨C Co DèOÆpd Þ íËÛo êDç oßÛ DèÛBF Þ ækpÆ ÍÞpOÜÆ
oßÛ ælÜÜÆ ÍÞpOÜÆ íÜ·ë ,,xÇëÞÔÆ ,, ÖDÜF P¾pËì× Moߤ íÜìzD× éÏìvßF ÞC oDRA ok PÆpd Þ
íOÜv lÛÞo ÐS× ÞC oDÆ ok oßÛ kpF oDÇF æßìz .kßF ækpÆ ´CpOhC ÞC kßh éÆ , £ß¥i× êDç lìÏÆ DF
éÆ koÞBì× kßVßF Co êC ækpOwÊ Þ ÀÏOi× êDç éÜì×q éÇÏF .kßGÛ DØÜìv Þ ívDǵ ok oßÛ kpF oDÇF
.PzCk PçDGz ´ßÜO× Þ ¸ìvÞ ¢ëDØÛ ÈìF

êDèOÆpd Þ , oßÛ ÌÛo , oßÛ æDËOvk ælÜÜÆ Ðص PvCßh DF éÆ kpÆ é¾D¨C íñDç pOÏì¾ xÇëÞÔÇF
éÆ íÛCrì× pç éF ÞC éÃìÏv Þ ÁÞm DF PwÛCßOì× éÇÏF lÛkßF ÍÞpOÜÆ ÐFD DèÜN éÛ ælz kDWëC
Cpëq .lÜÜÇì× éwëDÃ× íÃìvß× DF Co ,, Dì×ßÎ ,, Dë oßÛ pÜç .lÜÆ pì»N Þ ælz §ßµ PvCßiì×
ClìJ Ð×DÇN Dç Cl¤ Þ DèÛßN oßè± ½p®F ælz ´Þpz MßÇv qC yC éëDJ íÃìvß× éÆ oß®ÛDØç
íÏ×DÇN ÐdCp× ok .lÜÇì× pì»N íñDÜzÞo ½p®F ælz qDºA íÇëoDN qC yC éëDJ Ùç oßÛ pÜç . lÜÇì×
éÆ êo߬DØç DèÛA DF PwÛCßN éÆ kpÆ ´CpOhC êpN ÐìØÇN êDç æDËOvk kp¾ ÐëÞ , oßÛ pÜç
ok Co yoDRA ¢ëDØÛ êDç é×DÛpF Ùç ÞC , kpÇì× Ùì²OÛ Co ¢ìÃìvß× êDèÛßìwëqßKØÆ qDv ÌÜçA
éWìOÛ ok Þ kßF í·ìvÞ ´ßÜN êCoCk kp¿ÏëÞ oßÛ MD¡ëDØÛ éìÏÆ ækqDF .lÜÆ Ùì²ÜN oßÛ pÜç éÜì×q
.lÜzDF éOzCk ÞC MD¡ëDØÛ qC íÛßÊDÛßÊ êDç ÚDØVpN lÜOwÛCßOì× ÚDÊlÜÜìF

kpF oDÇF êCpF . PzCnÊ ,, PÆpd ,, êÞo Co yC éìÇN éÆ kßF êlÜÏëq ßìÛ êlÜ×pÜç ,, íÎ ÝÎ ,,
ok íçDËOvk éÆ lìzßÇì× PhDwì× ÚßÊDÛßÊ MCrϾ qC pO¡ìF éÆ íñDç éØwW× ok PÆpd
íñDWF ælëC ÝëC Ð×DÇN .lÜÆ kDWëC PÆpd DOwëC éØwW× ok íÃëp®F éÆ koCnËF oDÇF Dç éØwW×
ok PÆpd TµDF Þ ækpÆ PÆpz êpÜç pRC ok íÆpeO× Ð×Dµ ÚCßÜ·F , pRC ælÜÜìF kßh éÆ lìv o
,,kßF ækoÞA kßVßF ælÜÜìF HÏV Þ ¢ëDØÛ êCpF íGvDÜ× oDìwF éÜì×q oßÛ pÜç éÆ DWÛA qC .l¡ì× ÚA
ok ælÜÜìF ÚkpÆ PÆpz DF pOÏ×DÆ íGìÆpN ok Co oßÛ Þ PÆpd lÛCßOF éÆ kpÆ ÄÏh Co êoDRA ,, íÎ ÝÎ
Þ Dç æÞpÊ ,, íÎ ÝÎ ,, qC xJ éÆ kpÆ ClìJ Ð×DÇN Þ é·vßN êC éVok DN ælëC ÝëC .koÞDìF kßVßF ÚA
kßVßF ælÛqoC êoDRA ÚßÊDÛßÊ êDç D©¾ ÚkoÞA kßVßF ok êpN ¸ìvÞ MoߥF êpËëk ÚClÜ×pÜç
.lÛkoÞA

Pvk ÚBF íOwëDGìØÛ ælÜÜìF éÆ PvC êrìZ êpÜç pRC éÆ kßF ÝëC pF é¡ìØç í×ßص íOÜv ÚDØÊ
íñDç éÜì×q ,êpÜç oDRA æoDF ok ÚDØÊ ÝëC ÝOiëo Ùç ok êCpF íÎ ÝÎ .lÜÆ xØÎ CpÛA íOd Þ ækq
PÆpz Ùç DèÛA pì»N Dë Þ ÚkoÞA kßVßF ok éÇÏF lÜÆ xØÎ Co oDRA DèÜOÛ ælÜÜìF éÆ koÞBì× kßVßF
ÅpeO× pëÞD¥N êDç éÜì×q ok pO¡ìF éÆ êC éOwVpF êDèÛD×qDv DF íÎ ÝÎ êoDÇØç .lzDF éOzCk
ypOwÊ ÝëC .kCk ÞC êpÜç êDç éÜì×rF êpO¡ìF Ð×DÇN CkDÛDÆ Þ ,ÚlÜÎ ,lÜÏëq ßìÛ qC lÛkpÇì× oDÆ
D©¾ ÞC ÚCÞpìJ Þ ÞC éÆ lìvo íñDWF DN lì¡iGì× Ð×DÇN pO¡ìF éZpç Co íÎ ÝÎ æÞpÊ éÂÔh êÞpìÛ
.kpÇì× uDwdC kßh ok íܺ Þ MÞD¿O× Ô×DÆ íNDvDwdC ælÜÜìF DèÛA ok éÆ lÛkoÞA kßVßF íñDç
.kpÆ ClìJ é·vßN Þ éO¾Dë æCo í×pÊpv rÆCp× , í×ßص êDèÆoDKF éO¾o éO¾o íOd ypOwÊ ÝëC

Þ ÚlF lëlz êDèìÛßÊ pÊk @ Dç é× oß¾k ,, êCpF Co íOwìÎAo oßv æßìz Èë ,,xìÎßÇìÛ ÝëßÎC ,,
oDÆ æßìz ,,kCk oCp kßh oDÆ uDvC kpÇì× kDWëC íÛßÊ pÊk DèÛA ok oßÛ éÆ ÷DìzC Þ DèÛDwÛC Moߤ
,lçlì× pì»N Co ¢ÛkßF éZoDJ í¡ëDØÛ é¥ì¥h éZoDJ ¢¡Æ éÆ oß®ÛDØç éÆ kßF ФC ÝëC pF ÞC
DèÛBF , lO¾C í× íÛßÊDÛßÊ ¯ëCpz ok ÷DìzC Þ ,DèNoߤ ,DèÛlF êÞo éÆ íñDç éëDv Þ oßÛ ÚkpF oDÇF
éëDv ok Co ælz éOhDÜzíòìz Èë pÊC éÆ ,kßF ÝëC ÞC éëp²Û uDvC .lçlì× í¿ÏOi× êDç pOÆCoDÆ
ÝëDF ÙìÜÇì× kDWëC íÛßÊDÛßÊ Þ ÀÏOi× êpëߥN ¦ñD¥h ÙìçlF ÚD¡Û íÛßÊDÛßÊ êDç oßÛ Þ Dç
ÚÞpìF éO¾pÊ ßh ÚBF ylÎßN êClOFC qC Úlëk êCpF DOÜv éÆ êl× DV ¢ÜìF qC Co ælÜÜìF éÏìvÞ
.lÜìGì× Co íÊlÛq pçD²× pN MÞD¿O× Þ pO·ìvÞ êlëk DF ÞC Þ ÙëoÞBì×

ÚkpÆ é×oß¾k æoDF ok , kCk ÖDWÛC oßÛ Þ éë Dv éÏìvßF pëߥN ÚkpÆ é×oß¾k ok éÆ Co ÍߤC ÝìØç
UoDh ÚßN qC ,ÚkpÆ lÜÏF ,ÚkpÆ ¸®Â ,êlص êDç ¢¡Æ , ÞC êDç íÃìvß× .kpF oDÇF íÃìvß×
é×oß¾k pëߥN ¢ëDØÛ DF éÆ kpÇì× ÄÏh Co íÇëqß× éØç éÆ í¾kD¥N Þ ÀÏOi× êDç Cl¤ ÚkpÆ
,, êDç pÜç ok xìÎßÇìÛ êDèOìÎD·¾ ækqDF .kßF HvDÜO× Þ «ßFp× Ô×DÆ ÞC íOwìÎAo oßv ælz
D× qÞp×DF DN éÆ , kpÆ ClìJ íÃìص Þ ¸ìvÞ kpF oDÇF DØÜìv Þ pNBN êqDv éÜe¤ pÜç Dë ,, ÈìN éÜìv
. ÙìÜìF í× pNBN Þ íñDØÜìv oDRA qC íÏìh ok CpÛA MDvDÇ·ÛC

éÂÔµ pRC ok koCk ,, orìÎ ,, ÚßÊDÛßÊ êDç éÜì×q ok íÛDèV Mpèz éÆ ,, oÞßÏÆ íÏìF pOÆk ,,
,, P¥z éçk lÜ×pÛç éOwVpF oDRA .lz PìÎD·¾ Íß»¡× éÜì×q ÝëC ok PzCk pÜèF éÆ êlëlz
. PzCnÊ íÃìص pRC ÞC ok kpGì× oDÇF yoDRA ok íÛßÊDÛßÊ kCß× Þ oCrFC éÆ ,, ÉpF ÝzÞo MpFÞo ,,
.kpÆ ækD×A ÞlÛC ÝìF êlV êoDÇØç Èë êCpF Co éÜì×q ,, lÜØ¡ÛCk @ lÜ×pÜç ,, Þk ÝëC íñDÜzC
êC é¾pdoCpÃOvC Þ MDìFpWN êCoCk kßh êoDÆ éÜì×q ok Èë pç éÆ p¿ÛÞk ,, ÉpF ÝzÞo @ oßßÏÆ,,
ÍDv ok éÆ kßF í¡ëDØÛ ÞlÜëC oDÆ ækqDF Þ .lÛlìÛD¡Æ ÈësßÎßÜÇN ækpOwÊ êDìÛlF Co pÜç ,lÛkßF
. lz oCnÊpF Hz éÛ Dë Þ ,, ÌÜìÛßëC ÝëDÛ ,, ÖDÜF 69 ÚDFDìh ok ,, Åoßë ßìÛ êp×oA ,, ok 1966

Þ ,lÛkßF ælëk ÙìÏ·N ÉpF ÝzÞo éÏìvßF éÆ íÛClÜ×pÜç ÝëpN éOwVpF qC p¿Û æk æsÞpJ ÝëC éìèN ok
æDË¡ëDØÛ ÝëC ½lç .lÜOzCk PÆpzlÛkpÇì× oDÆ oÞßÏÆ pOÆk DF éÆ íÛCk oDÆ ÝìvlÜè× qC p¿Û ív
æDË¡ëDØÛ éÆ kßF íÛCkpÆ oDÆ éVßN HÏV êCpF éÇÏF , kßGÛ êpÜç ¢ëDØÛ Èë kDWëC DèÜN ¸ìvÞ
íÛClÜ×pÜç ¸ìvÞ ÚkCk PÆp¡F DèÛA ÚkpÆ oCkCÞ Þ lÛlëlì× ÅoClN 1966 éëßÛCs ok Co ÙÎßèÇOvC
éÆ kßF ÝëC æDË¡ëDØÛ ÝëC pËëk ½lç .lÛkoÞBì× kßVßF êoDRA pÜç Þ @ êsßÎ ßÜÇN ,, éÜì×q ok éÆ
êpÜç êoDRA Þ lÜÜÆ oDÆ Ùç DF lÜ×pÜç p¿Û æk Þ ulÜè× p¿Ü ív kß¡ì× DëC , éÆ lÜÆ PFDR
?lÛoÞDìF kßVßF ælÛqoCÞ

æÞpÊ ÝëC éÏìvßF êC éOwVpF oDRA æD× æk Ml× êCpF éÆ lz TµDF ,, Hz éÛ ,, æDË¡ëDØÛ éOGÎC
pÜç Þ ¢ÛCk ÝìF pënJ DÛ EDÜOVC MoߥF éÆ kßF íÆDÇOvC éÏòw× Ðd pËëk ½lç .lëA kßVßF
kpÇì× ÍDËzC Þ é¿ÂÞ kDWëC ,êpÜç oDRA Úl×A kßVßF ÚDëpV ok ÅDÇOvC ÝëC ClOFC ok .lçlì× êÞo
D×C , lÛpìËF ßh pËëlÇë oDÆ lÛÞo Þ æßì¡F , lÜØ¡ÛCk Þ lÜ×pÜç , Þkpç éÆ kßF ÖqÓ ÚD×q Cpëq
,,Hz éÛ ,, æDË¡ëDØÛ oDÆ Ð¤Dd .l¡ì× pOÇëkrÛ ÙèF ÞlÜëC ¯FCÞo P¾pì× pN ¢ìJ ÚDëpV éZpç
, ÚClÜ×pÜç ÐìiN ækqDF éÆ êC ælz ÄÏh oDRA qC kßF íGìÆpN éÇÏF , kßGÛ ÈëpNBN æDË¡ëDØÛÈë
Dë Þ ,Dël× êDOÎß× ,Dël× pOÜëC ,, êDç éÜì×q ok éØç Þ kßF ÚClÜØ¡ÛCk ¢ÛCk Þ kCl·OvC kpF oDÇFÞ
.lÛkßF MoA ÈìOÜìÆ

qC íÛDGìO¡J Þ PëDØd êCpF éÆ kßF íwÆ ÝìOwiÛ oCk êpÎDÊ Èë ÚCßÜ·F ,, xëCÞ koCÞßç ,,
DWÛA qC éÇÏF PzCnÊ DèÛA oDìOhC ok Co ¢ëpÎDÊ DèÜN éÛ .kpÆ êkDëq êDèëoDÆ Cl¾ lëlV êDèOÆpd
Co PìÎßòw× ÝëC ½CrÊ íVoDi× ÐØeN DF kßF êC ætëÞ ÅoClN ÖrÏOw× lëlV êDçpÜç ¢ëDØÛ éÆ
éÜì×q ,, D©¾ ok oßÛ @ ,, PF o ÞC ÝëC PëÓ ,, ÖDÜF 1967 ÍDv ok ÞC ½Þp·× æDË¡ëDØÛ . P¾pÊ ælè·F
ælì¡Æ Þp¡ìJ pÜç íϤC êDèOÆpd ½p®F éÆ êoDØ¡ìF ÚClÜ×pÜç PëDØd êCpF Co êC ækpOwÊ
.kpÆ ækD×A DèÛA Äëß¡N Þ í¾p·× Þ lÛkßF ælz

, íÃìvß× íñCpËØç ,, CpND×ßv Þ íÎDJ ,, CÞDV ,, ok íÊlÛq ÍDv XÜJ Ml× qC xJ ,, ÚßO×DÆ lëßF ,,
éÆ lìvo éWìOÜF ÚßO×DÆ . kpÆ éFpWN ÈëkrÛ qC Co ídCßÛ ÚA Ökp× íµDØOVC éÛCqÞo ÍDصC Þ ¦Âo
, CÞDV Ökp× íµDØOVC íÊlÛq ok , koCk ¯ÏwN DèÛA íÊlÛq pF íñDèÜN éÆ íFpº ¸×CßV ½Ôh pF
ÚD¡OëkßVß× DF Þ ækßF DèÛA íÊlÛq ívDvC Ð×Cßµ ÐìiN êÞpìÛ Þ ,¦Âo ,pÜç CpND×ßv Þ ,íÎDF
ßìÛ æDË¡ÛCk ok éÆ ÚßO×DÆ .kß¡ì× DèÛA íÇëkrÛ Þ ,íËOwGØç TµDF Ð×Cßµ ÝìØç Þ ælz ÝìVC
oCp ¢ÛCkpÊDz yqß×A êCpF íGvDÜ× éÜì×q Co kßh Mp¾Dw× qC êpìÊ éWìOÛ kClì× uok Åoßë
,CÞDV ,, ¸×CßV pìRDN ÚDØç éÆ lÜÜÆ ÄÏh íñDç D©¾ DN kCk yqß×A Þ ækpÆ Äëß¡N Co DèÛA Þ kCk
¯ìe× pÜç @ MoA PÜ× ÚÞpëCÞ ÝëC ,, éëp²Û ÝëC qC .lÜÜÆ kDWëC ælÜÜìF ok Co ,, CpND×ßv Þ íÎDF
.l×A kßVßF ,, Pwëq

Þ ,DçkClëÞo ,DçD©¾ éÆ PvC í®ëCpz êqDv qDF Þ lìÏÃN í·ìvÞ æpOwÊ ok Pwëq ¯ìe× pÜç
ælz êqDv qDF êDçD©¾ ÝëC .lçlì× ælÜÜìGF Co êC ætëÞ MDvDwdC , íÊlÛq ÚßÊDÛßÊ êDç kClho
Þ ,, ÚßO×DÆ lëßF ,, qC êÞpìJ éF éÆ lÜëßËì× ,, ÚkpÆ Ùçpv Dë Þ êrì×A ÙèF @ Ýz íÎDOwÜëC ,, Co
kßVßF íÛßÊDÛßÊ oD RA lÛkpÇì× oDÆ ÞC DF Dë Þ lÛkßF ÞC êDç ælëC pìRDN PeN éÜì×q ÝëC ok éÆ íçÞpÊ
.lÛkoÞA

PwJ @ ÖrìÛol× Cp¾ ,, êDç pÜç êDèìÊ éÛßÊ pÊk êCpF Co Dç éÜì×q ÝëpOØè× éÆ êkDìÜF êDèOÆpd
,ízDÃÛ ok éÆ êpÜç êDç lÛÞo Þ Dç æßìz éìÏÆ DGëpÃN éÆ PwìñDç éëDJ lÛkoÞA kßVßF,, ÖrìÛol×
éO¾pÊ éëD× DèÛA qC éOznÊ æk ¢z Ml× ok éÆ ÙìÜìGì× íñDØÜìv Þ ÈìN éÜìv êDç pÜç Þ ,Dël×
ærìËÛC éÆ PwëC ækpOwÊ êoDÇØç éëDJ pF Dç pÜç íËÛßÊ pÊk Þ ¢ÛCk Þ êsßÎ ßÜÇN pìRDN . PvC
. kClì× êÞo ¢ÛCk Þ ,êsßÎ ßÜÇN ,pÜç íñCpËØç êD©¾ ok DèÛA ívDvC

êlÛÞpF é·VCp× Ð¤C ok ælz éO¾pÊ ,, DësßÎ ßÜÇN ,, íÛDÛßë é¡ëoqC éÆ êsßÎ ßÜÇN éØÏÆ
qC í·ìvÞ Þ ÉorF éµßØWØF . kß¡ì× ækpF oDÇF DçpÜç Þ Dç é¾pd lìÎßN ok éÆ PvC ÈìNDØOwìv
xÇ·Ü× ,, Dël× ,, ok MDìFpWN ÝëC éµßØW× uDÇ·ÛC .kß¡ì× éO¿Ê ÚDwÛC ÈìNDØOwìv MDìFpWN
qC íçÞpÊ .PvC í×ßص éÃìÏwF ÚkCk ÐÇz ívDvC ærìËÛC Þ Ð×Dµ ,, Dël× ,, ÝëC pF DÜF . kß¡ì×
êqDv qDF Co ÚDwÛC oDǾC PvC okD éÆ PwìñÞpìÛ PëDèÛ ok ,,Dël× ,, éÆ lÜÛDØÊ ÝëCpF ÝëlÃÜ×
ÝëC pF Þ lÜÜÇì× ko Co éëp²Û ÝëC êC ælµ .lÜÆ UoDh ¢ì·ìG¬ Þ kCqA lzo oCl× qC CpÛA Þ ækpÆ
bìç ok éÆ PvC ækpÆ kDWëC ÚDwÛC DèÛßìÏ× êCpF êC ækpOwÊ yqß×A ÚDÇ×C ,, Dël× ,, éÆ lÜÛDØÊ
. éOzClÛ éÃFDv íÛDÇ×C ÝìÜZ p¡F jëoDN qC êC æoÞk

PìÜìµ êsßÎßÜÇN Þ ,Dè¡ÛCk ,DçpÜç íñCpËØç ok éµßØW× qC éÆ PwëoDOhDv ,,Dël× ,, íÏÆ oß®F
Ùç Þ , PìÛDwÛC êqÞpèF PèV ok lÛCßOì× Ùç éÆ PwëC éÏìvÞ ÝëpN pRßò× qC íÇë .PvC éO¾Dë
.lzDF DèÛDwÛC íçCpØÊ êCpF oCrFC ÝëpOÆDÛ p®h lÛCßOì×

Cp¾ pÜç íÏÆ êDçoDOhDv ok lÜOwÛCßN êsßÎßÜÇN Þ ,¢ÛCk , pÜç íñCpÊ Ùç ok DF êC éOwVpF kCp¾C
MD¿ëp·N DF éÆ kßF íñDç æßìz DèÛA oDÆ ækqDF .lÛoÞDìF kßVßF íÊorF êDç íËÛßÊ pÊk ÖrìÛ ol×
, DèÛA êDèëoÞA ßÛ Ð¤Dd .kßGÛ éOznÊ ÐS× Ùç DèÛA kpF oDÇF Þ , l×A íØÛ ok oßV pÜç éOznÊ
ßÛ ÝëC ækqDF éÆ lÜOwÛCßN íñDÛCßN Þ ælërÊpF kCp¾C éÜì×q ÝëC ok éÆ koÞA kßVßF êC æqDN éÜì×q
,, ÖDÜF qÞp×C éÆ .lÛoÞA ok íñDèÛD×qDv MoߥF íNol pJ Þ ,lëlV ,MÞD¿O× oDOhDv ok Co DèëoÞA
. ÙìvDÜ¡ì× Co DèÛA ,, Dël× Ùì²µ êDç Ý¡ëo ßJ oßÆ

éÏØV qC êpËëk æÞpÊ DF kßF ,,uC .íF .ív ,, oCnÊ éëDJ Þ Íßòw× éÆ ,, ÚßOÛDOvC ÈÛCp¾ pOÆk ,,
ÚkoÞA kßVßF êCpF íñDç æsÞpJ , kpÇì× êpGço Co æÞpÊ ÚA éÆ ,, ÝÜëoC DvÞoC .êC ,, ½Þp·× oDØ·×
êDÜF éµßØW× ok .lz lÛkDèÛ ÖDÛ ,, æDìv æoDÜ× Dë Þ ÅCo lìÎDv ,, ÚBF éÆ íÊorF ÚDØOhDv
ok .lÛoÞDìF kßVßF Co Pwëq Þ ¢×CoA ¯ìe× HvDÜ× Þ Ùè× MDÇÛ éÆ lÛlìzßÆ, ÅCo lìÎßv
lzpGÏGO× ,, Dël× ,, ok ÚA ФDd Þ Piì×A ok pÜç DF êsßÎ ßÜÇN éÆ oß®ÛDØç éÆ ÙìÜìGì× DWÜëC
êpN ¸ìvÞ êDç ÚD×qDv MoߥF êpN Ð×DÆ oDOhDv Èë ok êoDØ·× DF Dël× Þ pÜç íÏÆ ækqDF
.koÞA kßVßF Co êpN MÞD¿O× Þ pN êlV ælëlJ

lÛkpÇì× oDÆ DèÛA ÅpO¡× ÚD×qDv ok éÆ êkDëq ælµ Þ ,, ÝÜëoC Dv @ ÚßOÛDOvC ,, ÈëkrÛ êoDÇØç
.koÞDìF kßVßF lìzßÇì× ,,íÎ ÝÎ ,, éÆ PvC ,,Dël× pOÜëC @Owëq ¯ìe× ,, é×DÛpF ÚDØç ¸ÂCÞ ok
êDç éÜì×q ok éÆ DèÛA éZ Þ lÜÜÇì× oDÆ Dël× éÜì×q ok éÆ DèÛA éZ , ÉorF Ý¡ëoßJoßÆ pç æqÞp×C
pOÜëC ,, ÚCßÜ·F lÛlìzßÇì× ÚCpËëk Þ íÎ ÝÎ éÆ lÜOwç êoDOhDv ÚDØç êCoCk ¢ìFÞ ÙÆ , pËëk
.lÛoÞDìF kßVßF CpÛA íñCpÊ Ùç ok HvDÜ× ¯ìe× Dë ,, PÜØÛÞpëCßÜëC @ Dël×

kßF kÞle× êkpF êCoCk ÖrìÛol× Þ ÖrìÛol× qC ¢ìJ ÚCoÞk ok ÚDwÛC íÊlÛq ok pÜç ¢ÃÛ Þ pìRDN
Ùç ÚDzpìRDN éWìOÛ ok ,lÛkßF kÞle× íOëßç êCoCk íÊlÛq pËëk pçD²× pëDv ÐS× DçpÜç Cpëq ,
ok éaÛA éÆ ÙìÜìF í× ÙìÜÇì× éwëDÃ× éOznÊ êpÜç Ð×Cßµ DF Co ÚßërëßÏN éÆ íOÂÞ .kßF kÞle×
ÚD×qDv Èë éÇÏF ,PwìÛ lÜ×pÜç Èë oDÆ ækqDF DèÜN kß¡ì× xÇ·Ü× ,, UDØëC ,, MoߥF ÚßërëßÏN
UDØëC ÚA ¢ëDØÛ Þ ÅoClN ok yDÃÛ ,ÚCkpÊ oDÆ ,ælÜwëßÛ , PwësßÎßÜÇN ,lÜØ¡ÛCk qC ÐÇ¡O×
êCpF ÅoClN pËëk ½p¬ qC .lëDìF kßVßF UDØëC ÚA DN lÜzDF éOzCk êlV Þ ÍD·¾ PÆpz íOwëDGì×
PëDèÛ ok éÆ PvC íÊorF êDç éëD×pv ÖrÏOw× ,, Dç UDØëC ,, í¡ëDØÛ éÜì×q ÝìÜZ ÚkoÞA kßVßF
éÛßËÜëC ÝO¾Dë PìÜìµ ok éÆlÛoCk CpÛA íÎD× ÚCßN DèOÎÞk Dë Þ ÉorF êDç Ý¡ëo ßJ oßÆ DèÜN
.lÜÜÆ êqDF Co ívDvC ¢ÃÛ DèÛD×qDv

æl×A kßVßF pÜçÞ ,¢ÛCk , êsßÎßÜÇN íñCpÊ ÙèF qC éÆ MÓßeN ÝëC éØç ækqDF lëkpN ÚÞlF
pÜèF D× éÆ ,, Dç ÖrëC ,, éìÏÆ éÆ l×DWÛC í× êC éWìOÜF PvC là O·× ,, ÚßOÛDOvC ,, éÆ oß®ÛDØç
ÝëC .PvD× íØϵ pÇ¿N pËÛDìF ÓDd , lÛDvDÜzí× DØF Co êpÜç íOëßçÞ ÙëkpÇì× ÁÔNC Úol×
ÝÇØ× D× ÚD×q ok .lÜOwç Ùç D× oߥN Þ pÇ¿N ælÜëDØÛ ,DèìÛlëk ÚlÛDëDØÛ êDWF ÓDd DçPëßç
rìZ éØç éÆ lÛClì× lëkpN ÚÞlF D×C ,lÛClÛ Ð×DÆ Co ÝëDO¡ÛC íØϵ êDèëoßòN lÜ×pÜç PvC
PvCækD× êspÛC Þ PwëspÛC ækD× ,, éÆ PvC êpǾ oDOhDv ÝìÜZ ok . PwìÛ PFDRÞ DOwëC é¡ìØç
¢ÛCk Þ pÜç éÆ PwìÛ oÞA HW·N ÝëC pF DÜF æDÊlëk ÝëC DF Þ D©¾ ÝëC ok.lÛrì×Bì× Ùç ok éØç Þ
Èë PëDèÛ ok ¢ÛCk Þ pÜç ,, kpìËì× éWìOÛ ÉorF qDv xëlÜN Èë éÆ oß®ÛDØç .lÛrì×Bì× ÙèF
,, PvC Pì·ÂCßF Úlìvo Ùç ÚAÞ ,lÜçlì× ÖDWÛC Co é¿ì±Þ

MDì·ÂCÞ ÚDìF êCpF pÊC D×C .lvpF MDì·ÂCßF lÛCßOF DN ,PvC êkCqBF Úlìvo lÜ×pÜç ívDvC ½lç
íñD©¾ ok qÞp×C lÜ×pÜç .lÜÆ ÚDìF Co êrìZ lÛCßOìØÛ lzDF kÞle× kß¡ì× ÞpF Þo DèÛA DF éÆ
oDÇF Þ ÐñDw× Ðd æßìz .PvC éO¾pÊ pF ok Co DèÛA ÀÏOi× êDç éÜì×q Þ MDÛDÇ×C éÆ lÜÇì× Pwëq
kßVßF ¢ëCpF êsßÎßÜÇN éÆ lÜOwç íÏ×Cßµ ¢NDvDwdC ÚDìF Þ lìÎßN êCpF oDÆ oCrFC Þ lÛÞo kpF
éÆ êoCrFC DF lÛCßOF éÆ lvpì× p²ÜF lì·F êC éÜì×q ÝìÜZ ok .PvC éOzCnÊ yoDìOhC ok Þ ækoÞA
DF lçCßiF êlÜ×pÜç Ùç pÊC . lÛpGF oDÇFlÛkpGì× oDÇF ÚD¡ëpÜç oDRA lìÎßN êCpF lÛCpG×Co Þ ÐñD¾o
Ð×DÇN DèÛp éÆ íÊlÛq êD©¾ qC êkÞrF lëkpN ÚÞlF koÞA kßVßF Co yoDRA éOznÊ êDç æßìz
ælÜÜÆ xÇ·Ü× éÛ Þ lëBì× ok oßV ÚD×q DF éÛ yoDÆ ækqDF .kß¡ì× kpN PvC ækpÆ pì»N Þ éO¾Dë
éÆ êpÜç pRC Èë éVolF rÊ pç éÆ PvC fëp¿N Þ í×pÊpv Èë éÇÏF ,PvD× ÚD×q íÊlÛq ¢ëßJ
.kß¡ìØÛ íFDëqoC lÜÆ êqDF íÊlÛq ¢ëßJ ok Co ykßh ¢ÃÛ

¢ÛCk Þ êsßÎßÜÇN éÆ PvC íNDÛDÇ×C ÚDØç lÜÆ oDÆ DèÛA DF íOwëDGì× qÞp×C lÜ×pÜç éÆ oCrFC ÚAD×C
êpËÛDìF jëoDN ok éÆ PvC MDÛDÇ×C ÝëC qC íÇë ÈìOÜìÆ Dë oßÛ pÜç . PvC ækoÞA kßVßF ¢ëCpF
ÚDìF êCpF CpÛA éÆ êlÜ×pÜç .kpÆ qDF Co êlëlV Ð¥¾ Èë , Þo ¢ìJ êDç lÛÞo pëDv ÐS× ÚDwÛC
Þ , éÂÔh êÞpìÛ ÝëC Þ konËì× íiëoDN ælz PìGSN êDè×pÛ êßvCp¾ qC kpGì× oDÇF ¢NDvDwdC
ÚkoÞA kßVßF êßwF éÛCkCqA CoÞC éÆ PvC ÈìOÜìÆ êsßÎßÜÇN Þ Ð×Cßµ kpF oDÇF ¢ÛCk ok ÞC ¯ÏwN
ßÛ ÝëC éØç ækqDF . koÞBì× kßVßF Co kßh êDè×oßÛ kCqA íñD©¾ ok ÞC .lÛD¡Çì× lëlV ælëlJ Èë
yqß×A Þ ypënJ êCpF Co éÜì×q Þ ælz í×ßص íÊlÛq koCÞ êpNlëlV êDèGÎD ok ÖDWÛCpv DèëoÞA
.PvC oCnÊ ÝëC kDWëC êCpF éÜì×q ÝìOwiÛ ÚßërëßÏN .lÜÇì× ækD×A Ökp×

DèÛDwÛC ¯FCÞo ok Co êC ætëÞ êkCqA ´ßÜÇë ÚßërëßÏN éÆ PvC ÚDØÊ ÝëC pF ,, MoDv uk UoßV ,,
éOzClÛ Ùç Co éØÏÆ lÜZ ÚDìF PµpV oßNDOÇëk Èë pFCpF ok lëDz êkDµ Ökp× . PvC ækoÞA kßVßF
DF ÚßërëßÏN ok éÆ íOÂÞ D×C ,lëßËF lçCßiì× éZpç lÛCßOF lëDz oßNDOÇëk ÚA ÝìÜaØç Þ , lÜzDF
kß¡ì× ¯G± rìZ éØç Þ lÜOwç ÞC oCkpÆ Þ oDO¾o éVßO× éØç lÛClì× éÆ DWÛA qC lÜÜÇì× ßËO¿Ê ÞC
ok ÚßërëßÏN ælÜÜìF íOÂÞ pËëk ½p¬ qC .lçlì× ÚD¡Û Co kßh êpO¡ìF «DìOdC DF Þ kqDGì× Co kßh
¢çCßiÎk éÆ êoßV pç lÜÇìØÛ ÍÞpOÜÆ Co ÞC íñÞpìÛ bìç Þ PvC kCqA Ô×DÆ ykßh éÛDh
HNCpØF Þo ok Þo koßhpF ok Pì·ÂCÞ ÅokÞ ÚDìF pËëk MoDG·F .lÜÇì× kDÃOÛC oßNDOÇëk ÚA qC lzDF
. PwìÛßërëßÏN koßhpF qC pN kÞle×

ÝìOwiÛ .PvC ækCk pì»N íÏÇF Pì·ÂCÞ qC Co ÚDwÛC oߥN êsßÎßÜÇN oCrçÞk qC ¢ìJ æl¤ ok
D©¾ , lÜÆ ÚßÊ pÊk Þ ækCk ÚD×qDv CpÛA lÛCßOì× Þ lçlì× êÞo Pì·ÂCÞ oߥN qC pì»N ÝëC éÆ íñD©¾
Þ pÜç ,¢ÛCk ÚA ok éÆ PvC êC éÜì×q êoDØ·× ok .PvC ækpÆ kDWëC lëlV êoDØ·× éÆ PwìñDç
¯FCÞo , êoDOhDv ÝìÜZ ok .lÛoCk ívDvC Þ ælÛqDv ¢ÃÛÞ éOiì×A Ùç ok pËëlØçDF êsßÎßÜÇN
ÝëC ok .kß¡ì× ÖCßN ÚA ÚkpÆ ÝìñrN íÛÞok êÞqoA DF æDÊ æDÜJ ÚkoÞA kßVßF êCpF qDìÛ íÏص
.lÜÇì× ækD×A DèìñDGëq ¢ëDØÛ êCpF Co éÜì×q ,, ¢ÛCk Þ ívlÜè× ,, Àëp·N

ÝOwëq ¯ìe× êCpF ÅoClN ÝëC ækqDF PëDèÛ ok éÆ íñDGëq Þ ¢ÛCk yrì×A éÜì×q P¿Ê kß¡ì×
pÇ¿N uDÇ·ÛC ,kß¡ì× ÄÏh êoDØ·× pRC Èë ÚCßÜ·F éÆ êC éµßØW× ÝìÜZ ok . koÞBì× kßVßF PvC
¢ëCo ,, lÜzDF pÏOìç ÚCoClGÛDV pÊC lÜçlì× Co ÚD×qDv ÅoClN éÆ DèÛA Dë Þ ÚA ÚDÊlÛqDv í¿wϾ
.lÛqDwì× Co ÚDzkßh íGçn× êDçpëk , lÜzDF íÜìZ êDç ÈÛD× pÊC Þ lÛoÞBì× kßVßF Co ,, Ößv
êkDGÜF ¢ÃÛ ÝëC .lÜÇì× ClìJ íNÞD¿O× Ô×DÆ êDèìÛßÊ pÊk ælÜÜìF ,MÞD¿O× Ô×DÆ êD©¾ Þk ÝëC ok
ok éÆ íñDçpÜç pO¡ìF . kß¡ì× kDWëC ¢ÛCk Þ pÜç íñCpËØç ok éÆ PwëpìRDN Ùè× PëDèÜìF Þ
,¢ÛCk íñCpËØç ok qC lÜëBì× kßVßF ÚCßܵ ÝëC PeN Þ ,, Pwëq ¯ìe× @ PÜ× ÚÞoCßÜëC ,, éÜì×q
. lÛpìËì × ÖDèÎC Þ éëD× koCk kßVÞ êoDØ·× ok éÆ pÜç Þ .êsßÎßÜÇN

,kpÇì× êoDÇØç ÞC DF Þ kßF PvÞk ÚßOÛDOvC ÈÛCp¾ pOÆk DF éÆ íOÇOìzoC ,, ÚDؾoÞk xìñßÎ ,,
êDÜ·ØF Co Pwëq ¯ìe× pÜç Ð×DÆ Ößè¿× Þ PiëoCo ,,uC .íF .ív ,, êrÆp× ÚDØOhDv é¡ÃÛ
Ð×Cßµ éìÏÆ ok kßF lÜ×pÜç @lÜØ¡ÛCk Èë éÆ ÚDؾoÞk .kpÆ ækDìJ ÚDØOhDv ÝëC ok ÚA í·ÂCÞ
HvDÜN .kpÇì× íÇìOOvC éZ Þ íÇësßÎßÜÇN Þ íØϵ éZ Co ÍߤC PëDµo DÜF ÝëC ok ælz ækpF oDÇF
DN Dçok п qC éÆ íÃëp®F pËëk ÷DìzC éÆ lìzßÇì× íOd Þ DèìÎlܤ ,Dç ækpJ ,DèËÛo
pìSñDN ælÜÜìFo k Þ lÜzDF éOzCk íËÜçDØç Ùç DF l¡ì× ækpF oDÇF DÜF ÝëC ok éÆ íñDèëoDËìvDV
Þ DÇëp×A ok ætëßF ÚDèV éìÏÆ ok éOznÊ ÍDv l¤ ok éÆ Dç éÛßØÛ ÝëC Úl×A kßVßF ok .lÛoCnËF
pËÛDìF .lÜÇì× lìñDN íFßiF Co ¢ÛCkÞ pÜç íñCpËØçok kßVÞ ,ælz éOhDv oDØ¡ìF êkCl·OF DJÞoC
PvD× MCkDµÞ ,oDO¾o ,DèOÜv êpìÊ ÐÇz uDvC Þ éëDJ éÆ Pwëq ¯ìe× éÆ PvC Pì·ÂCÞ ÝëC
éÜì×q lìÎßN Þ Úl×A PvlF êCpF íOd .kßz ÄÏh êC ælz EDwd êDç é×DÛpF ÄG¬ pF lÛCßOì×
éÆ íñDç æßìz .lÛpìËì× ÈØÆ ívDvC ФC ÝëC qC í×ßص êDç æDËzÞp¾ ok íGvDÜ× êpǾ êDç
,Pwëq ¯ìe× pÜç ¢ëDØÛ Dë @ ,, Ý¡ìÎDOwÜëC ,,ÚCßܵ PeN êpÜç êDèëpÎDÊ ok Dç æDË¡ëDØÛ ok
.PvC ¢ëCpÊ ´ßÛ ÝëC qC ívDÇ·ÛC kß¡ì× ækCk HìNpN

Þ ÖrìñCkCk ÐS× íFÔÃÛC êDèOÆpd éÆ kßF íñDç ælëC ækqDF ФC ok ÚDØÎA ok ,, uÞDçßF ,, xìvDN
ÙçkqßÛ æl¤ ¯vCÞC ok .lÛkßF ækoÞA kßVßF íO·Ü¤ éO¾p¡ìJ êDìÛk Þ ,,xëoß× ÖDìÏëÞ ,, MDëp²Û
íÊlÛq ok íO·Ü¤ EÔÃÛC éÆ íNCpì»N DF HvDÜO× íOwëDGì× éÆ lÛlz éVßO× ÝëlÃÜ×Þ ÚClÜ×pÜç
,,uÞDçßF ,, ÚCoCnÊ ÚDìÜF qC íÇë éÆ oDØ·× ,, ußììJ ÞpÊ ,, .kßz §ßµ Ùç pÜç , ækoÞA kßVßF
.lÜÆ êqDF Co ¢ÃÛ ÝëC lÛCßOF éÆ kDO¾C íO·Ü¤ @ êpÜç æDËzqß×A xìwñDN pÇ¿F kßF ÚDØÎA

ok ætëßF Þ éÜì×q ÝìØç ok êkDìÜF íNCpì»N xëoß× ÖDìÏëÞ ÞC qC xJ Þ ÝìÇvCo ÚDV ÚDOwÏËÛC ok
éZoDJ êDèdp¬ íOd Þ íO·Ü¤ MClìÎßN cp¬ Þ ,íÏhCk êDèÛßìvCoßÆk , êoDØ·× êDèdp¬
ækpÆ uDGOÂC éOznÊ íOÜv êDç éëD× qC éÆ kßF êlëlz ¢èV , ÐëDØN ÝëC .lÛkßF ækoÞA kßVßF
, íÛol× ¢èV ÝìÜZ ÚCoCnËÛDìÜF .lÜvpF íO·Ü¤ êDìÛk qDìÛ êCpF íGvDÜ× ækqDF éF DN lÛkßF
,¯h Mol ,¯h ,, ÝìF MldßF ¸VCo éÆ lÛkßF 1882 ÍDv ok lÏëCÞ oDÇvC ,, ÚßZ íÛClÜØ¡ëlÛC
,, êDç kDìÜF ÝëpN éOwVpF qC íÇìF l·F Úp ÙìÛ éVßN ÝëC kßh ,lÛkpÇì× PGe¤ ,,íñDGëq Þ
.lz ÐëlGN ÚDØÎA ußçßF

ÖDìÏëÞ ,, ÐS× xìÏËÛC ÚCpËO·Ü¤ Þ ÚClÜ×pÜç DF ÚDOwÏËÛC ok ÚDØÎA pì¿v ,, ußìv éNß× ,,
qC Þ kpÆ oCp pF íOvÞk ,lÛkßF ÚDOwÏËÛC íO·Ü¤ Þ êpÜç , íËÜçp¾ ÚCpGço éÆ xëoß×
ußìw éND× éaÛA .kpF ÚDØÎBF Co ¢NDÃìÃeN ækqDF Þ lz ¸Ï®× DèÛA êCé¾pd êDèO¾p¡ìJ íËÛßËZ
Èë Þ íO·Ü¤ MÓߥe× éëDJ pF íÜìzD× lìÎßN Èë kDìÜF Úl×A kßVßF ,kßF ækpÆ kDèÜ¡ìJ
.lÛl¡ì× ækpF oDÇF éÛCqÞo íÊlÛq okéÆ kßF íñDìzC lìÎßN PëDèÛ ok éÆ .kßF íO·Ü¤ ÈìOOvC
kpÆ ÖÔµC 1907 pGOÆC ok . lì×DWÛC lëlV íÛDØÎA pÜç Èë Úl×A kßVßF éF DOëDèÛ ælëC ÝëC Ð×DÇN
Ùì²µ éF PëDèÛ ok pËëlÇë DF éÆ íÂÔhCêDçÞpìÛ Þ íOhDÜz DGëq Ð×Cßµ qC PwëoDOhDvpÜç ,, éÆ
lëlV ÈìOOvC ÝëC .lÜÇì× ClìJ ´DÃNoC ,,êkD¥OÂC Mol ,, íÜ·F ,rìZ éØç êCoÞ D× Mol ÝëpN
éÆ lz ÖÔµC ÚDØÎA íÏ× kD¥OÂC PvDìv ÚCßÜ·F ÚDØÎA Ù²µC ol¤ orëDÆ éÏìvßF ,, íÜìzD×
ÚA qC lÜ×pÜç PìFpN .lÛlz ÐñDÛ êpO¡ìF lìÎßN Þ ¸¾DÜØF ÚA qC êÞpìJ DF ÚDØÎA íO·Ü¤ ÚCÞp¡ìJ
.lzDF ækD¿OvC koß× êkDµ íÊlÛq ÚDëpV okÞ Ðص ok yoDÆ ækqDF éÆ kßF êlÜ×pÜèF æoDzC l·GF

pìG·N ÝëC ÚDèV éO¾p¡ìJ êDç oß¡Æ pëDv Þ DJÞoC ok éZ Þ DÇëp×A ok éZ í·ìvÞ æpOwÊ ok qÞp×C
éÃìÂk pç íÜìzD× ¸ëDܤ ok éÆ êoDØ¡ìF ÚDdCp¬ pF æÞÔµ .ækDO¾C DV lÜ×pÜç êCpF lëlV
kßh oDOhDv qC ÈìÛÞpOÇÎC ¸ìvÞêDìÛk ok .lÜÜÇì× é¨pµ DìÛlF êC æqDN Þ MÞD¿O× êDèdp¬
oDÇF íÇìÛÞpOÇÎC êDç ÚDëpV ok kpF oDÇF êCpF éÆ êoDØ¡ìF êDç êrëo é×DÛpF DN Dç pN ßìKØÆ
éÆ êpÜç oDRA Úl×A kßVßF ok éZ íÊlÛq pçD²× éìÏÆ ok . lëBì× kßVßF êCælÛqoCoDRA lÛpGì×
ÉorF êDèëoDØ·× oDOhDv éZ Þ Pwëq ¯ìe× êDç oDÆ æk qDF éZ , ÈìOÜìÆ ÚClÜ×pÜç éÏìvßF
lÛß¡ì× ækpF oDÇF æp× qÞo ÚDëpV ok éÆ íÇìÛÞpOÇÎCÞ íÇësßÎßÜÇN , íO·Ü¤ MÓߥe× éZÞ
CoD× qÞp×C íÊlÛq êD©¾ ÚDØç éÆ PvC êsßÎßÜÇN Þ ¢ÛCk ,pÜç pënJ DÛ lëkpN yrì×A ækqDF éØç
PvC f¨CÞ ÝëC pF DÜF , íiëoDN êkDìÜF êDç kClho ÝëC qC íçDÊAÞ ÝO¾pÊ p²Û ok DF . kpìËì× pF ok
DèÛA qC ÙìÛCßOì× íOdCpF lzDF DçkClho ÝëC ælÜÜÆ xÇ·Ü× éÆ Ùëßz koCÞ íçDË¡ëDØÜF D× pÊC éÆ
Þ Dç ¢èV éÆ Ùëß¡ì× íØÊokpv oDZk íÛD×q DèÜN . ÙìÜÆ Åok Co DèÛA ½lç Þ ækpF M nÎ
, ÙìzDF éOzClÛ íçDÊA ækpÆ §ßµ Co D× íÊlÛq Þ ÚDèV éOznÊ æl¤ ok éÆ íNCpì»N
Ð×DÇN qÞo ê DèO¾p¡ìJ Þ DèOÆpd DF D× PhDÜzÞ ,oDO¾o éÆ DWÛA qC MoߥÜëC ok PvC íèëlF
oDØ¡ìF koCß× ok éÇÏF lëlVêpÜç êDç æDË¡ëDØÛ koß× ok DèÜN éÛ .PvC ækpÇÛ pì»N Þ éO¾DìÛ
. Ùìçlì× ÚD¡Û kßh qC MÞD¿N íF ÐØ·ÎC xǵ Ùç êpËëk

Äël¤ lØe×
2000 ÍDv PvßÊC Åoßë ßìÛ
.lz p¡OÜ× lÛÞpèz é×DÛ éO¿ç ok 2000 ÙOwìF jëoDN ok oDOzßÛ ÝëC

oDOzßÛ ÝëC ¸FDÜ×

SCIENCE & TECHNOLOGY IN THE ARTS
A TOUR TROUGH THE REALM OF SCIENCE/ ARTS
STEWART KRANZ

VAN NOSTRAND REINHOLD COMPANEY
NEW YORK , 1974 (PP.33-38,66-67)

AMERICAN HERITAGE DICTIONARY- DELUXE EDITION 1999

BEYOND MODERN ART
CARLA GOTTLIEL
E. P. DUTTON& CO. INC. NEW YORK, 1976

THE AGE OF THE AVANT-GARDE
HILTON KRAMER
FARRAR , STRAUS AND GROUX, NEW YORK, 1973

THE DE-DEFINITION OF ART
HAROLD ROSENBERG
COLLIER BOOKS DIVISION OF MACMILAN
PUBLISHING CO. INC. NEW YORK, 1972

HIGH TECHNE
ART AND TECHNOLOGY
FROM THE MACHINE AESTHETIC TO THE
POSTHUMAN R. L. RUTSKY
UNIVERSITY OF MINNESOTA PRESS
MINNEAPOLIS. LONDON , 1999