TUOÅI GIAØ

Baøi naày ñöôïc vieát döïa theo tình traïng cuûa nhöõng ngöôøi ñònh cö taïi Hueâ Kyø maø thoâi. Do ñoù, phaàn lôùn caùc vaán ñeà neâu ra, nhaát laø caùc vaán ñeà lieân quan ñeán luaät leä, ñeàu chæ aùp duïng cho ngöôøi cö nguï taïi Hueâ Kyø. Öôùc mong caùc baïn ñònh cö taïi caùc quoác gia khaùc, nhaát laø ôû caùc nôi coù ñoâng ngöôøi Vieät cö nguï, goùp baøi theâm ñeå cho vaán ñeà ñöôïc roõ hôn ôû caùc nôi khaùc.

Lôïi töùc coù theå coù khi veà giaø.

1. Tieàn löông laøm vieäc haèng thaùng (neáu coøn tieáp tuïc ñi laøm).
2. Tieàn ASXH traû cho ngöôøi giaø (Social Security Retirement Bebefit).

Muoán ñöôïc laõnh loaïi ASXH naày, phaûi hoäi ñuû ñieàu kieän: thöù nhaát laø ñuû 62 tuoåi; thöù nhì laø ñaõ ñi laøm ñöôïc môït thôøi gian toái thieåu 10 naêm (nghóa laø coù 40 tam caù nguyeät coù löông vaø ñoáng thueá ASXH: ghi trong check löông coù phaàn tröø cuûa FICA laø Federal Insurance Contribution Act). Nhöõng ai laøm vieäc laõnh tieàn maët (work for cash) thì khoâng keå trong soá tín chæ naày vì ñaâu coù ñoáng thueá cho FICA.

Khi ñöôïc 62 tuoåi ñaõ coù theå naïp ñôn xin höôûng tieàn ASXH cho ngöôøi giaø. Tuøy theo tuoåi khi naïp ñôn xin höôûng ASXH maø ngöôøi ta xeùt cho höôûng bao nhieâu. Thí duï, khi naïp ñôn xin höôûng ASXH coù 62 tuoåi thì chæ laõnh 80%, neáu coù 63 tuoåi thì laõnh 86.67%, neáu coù 64 tuoåi thì laõnh 93.33%, vaø coù 65 tuoåi thì höûông troïn 100%. Ñieàu caên baûn caàn ghi nhôù laø, khi xin ôû tuoåi naøo, ñöôïc laõnh bao nhieâu phaàn traêm, thì suoát ñôøi seõ laõnh ôû möùc ñoù, chöù khoâng phaûi seõ ñöôïc laõnh nhieàu hôn khi soá tuoåi taêng daàn. Möùc tuoåi 65 naày ñang ñöôïc gia taêng daàn daàn tuøy theo naêm sinh cuûa ngöôøi xin höôûng thuï cho nhöõng ai sinh töø 1938 trôû veà sau. Thí duï, ai sanh naêm 1940 thì phaûi ñuû 65 tuoåi röôõi môùi ñöôïc höôûng, sanh naêm 1950 thì phaûi ñuû 66 tuoåi, vaø sinh naêm 1960 veà sau thì phaûi ñuû 67 tuoåi môùi ñöôïc höôûng troïn 100%. Ñoàng thôøi, möùc laõnh 80% tieàn ASXH cuõng ñöôïc taêng (höu non)

Tieàn ASXH trôï caáp cho ngöôøi taøn pheá (Social Security Disability Insurance=SSDI) ñöôïc chuyeån sang chöông trìnhASXH cho ngöôøi giaø (Social Security Retirement Benefit) khi ngöôøi naày ñuû 65 tuoåi. Khi ñeàn 62 tuoåi, ngöôøi hoân phoái vaø con vò thaønh nieân cuûa ngöôøi thuï höôûng ASXH cuõng ñöôïc xeùt caáp döõông.

3. Tieàn Höu Boång(pension) do cô quan laøm vieäc traû sau khi nhaân vieân nghæ vieäc, veà höu. Tieàn naày, khoâng nhaát thieát laø ai ñi laøm cuõng coù. Chæ khi ñi laømcho cô sôû naøo maø trong soá caùc khoaûn trôï caáp (benefits) ngoaøi tieàn löông coù ghi ñieàu kieän ñöôïc höôûng chöông trình höu boång cuûa sôû (pension plan) thì khi veà giaø môùi ñöôïc höôûng. Do ñoù, khi baét ñaàu ñi laøm caàn chuù yù ñeán caùc khoaûn trôï caáp khaùc (other benefits) ngoaøi tieàn löông. Tieàn höu naày raát phöùc taïp vì moã cô sôû coù caùch thöùc vaø ñieàu kieän khaùc nhau cho quyõ höu boång cuûa hoï. Coù nôi, tieàn höu naày do cô sôû ñoùng goùp vaøo quyõ cho nhaân vieân, coù nôi, ngoaøi tieàn ñoùng goùp cuûa cô sôû, nhaân vieân cuõng phaûi ñoùng goùp nöõa; vaø cuõng coù nôi, chæ caàn coù 5 naêm thaâm nieân vaø 50 tuoåi laø ñuû ñieàu kieän laõnh; coù nôi phaûi 10 naêm, hay 15 naêm thaâêm nieân, vaø phaûi 60 hoaëc 65 tuoåi môùi ñuû ñieàu kieän.

Lôïi töùc duøng ñeå cöùu xeùt laø tieàn löông (muïc a. ôû treân), ASXH (b. ôû treân), tieàn höu cuûa cô sôû (c. ôû treân), tieàn lôøi ngaân haøng (muïc f. ôû döôùi) neáu coù…Taøi saûn ñöôïc duøng ñeå cöùu xeùt goàm coù:ñoäng saûn vaø baát ñoäng saûn, chöông muïc ngaân haøng, vaø tieàn maët. Tuy nhieân, nhaø ñang ôû vaø caùc vaät rieâng tö, keå caû xe hôi, coù theå khoâng bò keå laø taøi saûn ñeå cöùu xeùt.

Soá tieàn trôï caáp coøn tuøy thuoäc vaøo luaät leä rieâng cuûa tieåu bang nôi sinh soáng. Tieàn SSI cuõng ñöôïc xeùt caáp theâm cho nhöõng ngöôøi laõnh ASXH ít, döôùi möùc SSI, neáu coù ñôn xin.

5. Phieáu thöïc phaåm (food stamps).
6. Tieàn lôøi töø caùc chöông muïc ngaân haøng, tieàn tieát kieäm, ñaàu tö..

Neáu coù chuaån bò tieàn ñeå daønh trong khi coøn ñi laøm vieäc vaøo caùc muïc IRA hay 401Kvv..thì khi veà höu hoaëc khi ñuû 59 tuoåi laø coù theå laáy ra ñeå chi duøng maø khoâng bò phaït (early withdrawal penalty).

7. Tieàn baûo hieåm (nhaân thoï hay baûo hieåm khaùc).

1. Vaán Ñeà Söùc Khoûe Khi Veà Giaø.

Coù hai chöông trình baûo veä söùc khoûe cho ngöôøi giaø: Medicare vaø Medicaid.

Xin ñöøng laàm laãn hai chöông trình naày vôùi nhau.

Medicaid laø moät chöông trình baûo veä söùc khoûe cho nhöõng ngöôøi coù lôïi töùc thaáp vaø ít taøi saûn. Phaàn lôùn, nhöõng ngöôøi ñöôïc höôûng SSI ñeàu ñöôïc höôûng chöông trình Medicaid. Chöông trình naày giuùp traû tieàn baùc só vaø caû tieàn naèm nhaø thöông. Thöôøng thì chöông trình naày ñöôïc quaûn lyù do cô quan xaõ hoäi tieåu bang.

Medicare laø chöông trình caên baûn cuûa lieân bang ñeå baûo veä söùc khoûe cho nhöõng ngöôøi töø 65 tuoåi trôû leân (senior citizen) vaø moät soá ngöôøi tuy döôùi 65 tuoåi nhöng bò khuyeát taät. Medicare coù hai phaàn:

*Phaàn naèm nhaø thöông (hospital insurance), thöôøng ñöôïc goïi laø Phaàn A (part A). Phaàn naày giuùp traû tieàn nhaø thöông khi phaûi naèm nhaø thöông hoaëc khi caàn ñeán caùc dòch vuï cuûa nhaø thöông nhö chuïp quang tuyeán X chaúng haïn.

*Baûo hieåm y teá (medical insurance) hay Phaàn B (Part B). Phaàn naày giuùp traû tieàn baùc só, tieàn saên soùc beänh nhaân khi vaøo khaùm beänh ôû beänh vieän nhöng khoâng naèm laïi beänh vieän (outpatient hospital care), vaø dòch vuï y teá khaùc.

Nhöõng ai ñaõ laõnh tieàn ASXH vaø ñuû 65 tuoåi thì ñöônhieân ñöôïc höôûng Phaàn A. Neân nhôù laø khi leân 62 tuoåi laø ñaõ ñöôïc laõnh tieàn ASXH giaûm thieåu roài (Reduced Social Security Retirement), nhöng phaûi chôø cho ñeán 65 tuoåi troøn thì môùi ñöôïc höôûng Medicare Phaàn A. Coøn khi ñaõ ñöôïc höôûng Phaàn A thì ñöông nhieân ñöôïc höôûng Phaàn B, nhöng vôùi ñieàu kieän phaûi ñoùng goùp haèng thaùng moät soá tieàn vaøo quyõ baûo hieåm Medicare. Soá tieàn ñoùng goùp naày gia taêng theo tyû leä gia taêng tieàn ASXH moãi naêm. Hieän nay, ña soá ngöôøi laõnh ASXH ñeàu gia nhaäp Phaàn B. Tuy nhieân, ta coù theå töø choái khoâng gia nhaäp Phaàn B naày.

Moät ñieåm caàn löu yù laø, nhöõng ngöôøi ñaõ tieáp tuïc laøm vieäc khi ñaõ leân quaù 65 tuoåi vaø chöa muoán laõnh ASXH voäi, neân goïi sôû ASXH xin giuùp yù kieán coi coù neân chæ ghi teân rieâng cho phaàn Medicare khoâng thoâi.

Coù raát nhieàu luaät leä lieân quan ñeán vieäc ghi teân vaøo chöông trình Medicare, keå caû vieäc bò phaït (penalties) neáu laàn ñaàu ñöôïc cöùu xeùt ñuû ñieàu kieän maø khoâng ghi teân gia nhaäp Phaàn B.

Chuùng ta cuõng caàn bieát theâm laø Medicare chæ traû 80% caùc chi phí yù teá, vaø nhö theá, ngöôøi thuï höôûng phaûi traû 20% coøn laïi. Ngoaøi ra, naèm nhaø thöông, ngöôøi beänh coù Medicare coøn phaûi ñoùng moät soá tieàn tröôùc (deductible) tröôùc khi Medicare traû. Veà tieàn khaùm baùc só cuõng vaäy. Do ñoù, neáu khoâng coù baûo hieåm naøo ñeå phuï vaøo khieám khuyeát cuûa Medicare thì haõy tìm mua theâm baûo hieåm phuï (Medicare Supplemental), thí duï nhö Medigap. Caùc chöông trình naày raát phöùc taïp. Noùi chung, neân bieát caùi gì sôû xaõ hoäi lo cho ta roài, coøn caùi gì khaùc ta phaûi töï lo theâm ñeå kòp öùng phoù vôùi tình huoáng.

Ñôõ lo nhaát laø nhöõng ai laõnh ASXH vaø ñöôïc xeùt cho theâm SSI thì coù theå xin Medicaid nöõa ñöôïc (höôûng caû hai Medicare vaø Medicaid laø toát nhaát). Ñaây laø lôïi ñieåm cho nhöõng ai coù lôïi töùc thaáp vaø ít taøi saûn. Coù Medicaid thì khoûi caàn mua theâm Baûo Hieåm Phuï (Medicare Supplemental).

2. Ñôøi Soáng Khi Veà Giaø. Veà giaø, soáng vôùi ai vaø ôû ñaâu?

c.Ñoái vôùi con caùi, neân xeùt xem ñöùa naøo coù theå thích hôïp vôùi mình, coù theå chaáp nhaän vaø thöông mình thì ôû vôùi noù. Khoâng caàn phaûi ôû vôùi con trai tröôûng nhö ôû Vieät Nam tröôùc ñaây.

d.Neáu lôïi töùc keùm maø thích soáng ñoäc laäp (independent) cuõng ñöôïc. Caùc ñòa phöông ñeàu coù chöông trình giuùp traû tieàn nhaø (rental assistance program) cho nhöõng ngöôøi coù lôïi töùc thaáp (thí duï Assistance Under Section 8 Certificate Program, Demonstration Voucher Program, hoaëc The Family Public Housing Program), Moãi ñòa phöông coù chöông trình giuùp ñôõ khaùc nhau vaø coù teân goïi cuõng khaùc nhau.

e.Ngoaøi nhaø döôõng laõo coøn nhieàu loaïi nhaø daønh cho ngöôøi giaø tuøy theo möùc ñoä töï tuùc cuûa moãi ngöôøi. Coù chung cö (apartment complex) cho ngöôøi coù theå soáng töï tuùc, töï lo laáy moïi thöù cho mình. Coù loaïi nhaø chæ nuoâi aên, nuoâi ôû, hay coù ngöôøi canh, chaêm soùc, giuùp ñôõ moïi chuyeän (Domiciliary Care, Housing Supported Service, Personal Care Boarding Home…). Caùc loaïi nhaø naày thöôøng ñöôïc xeáp ñeå caáp tuøy theo thôøi gian naïp ñôn , tuøy gia caûnh hay tính caùch khaån caáp cuûa ñöông ñôn.

f.Veà nhaø döôõng laõo, coù loaïi coâng (County Nursing Home) vaø loaïi tö(Profit or Non-Profit organization). Cuoäc soáng ôû vieän döôõng laõo gioáng nhö ôû moät beânh vieân thu heïp, coù y taù thöôøng tröïc vaø coù baùc só ñeán thaêm haèng ngaøy. Coù chöông trình phuïc hoài giuùp ngöôøi beänh sôùp hoäi nhaäp laïi cuoäc soáng bình thöôøng, hoaëc neáu caàn, chuyeån qua loaïi gia cö khaùc ñeå saên soùc chu ñaùo theo nhu caàu beänh taät. Vieän döôõng laõo tö thì xin vaøo töông ñoái deã hôn. Thöôøng vieän döôõng laõo tö khoâng nhaän ngöôøi coù Medicaid nhö vieän döôõng laõo coâng coäng, nhöng ñoâi khi, vì luaät leä chi phoái, neân cuõng coù daønh moät soá choã cho ngöôøi ngheøo coù Medicaid.

g.Nhu caàu di chuyeån ñeán moät cñoàng khaùc, neân nghieân cöùu kyõ tröôùc khi quyeát ñònh. Thöôøng thì, tieåu bang naøo, ñòa phöông naøo cuõng coù chöông trình xaõ hoäi, chöông trình cho ngöôøi giaø. Khi quyyeát ñònh di chuyeån ñeán moät ñòa phöông khaùc, caàn xeùt xem nôi mình muoán ñeán coù ñuû söï hoã trôï veà tinh thaàn cuûa hoï haøng,baïn beø hay khoâng. Nhieàu khi nôi ñoù coù trôï caáp cao hôn, nhöng ñoù chöa phaûi laø taát caû.Phaûi phaân taùch lôïi haïi thaät kyõ caøng tröôùc khi quyeát ñònh ñoãi choã, vì ñaõ lôõ di chuyeån nôi khaùc roài thì khoâng theå naøo trôû veà choã cuû ñöôïc nöõa.

h.Khi coù beänh, ñi baùc só naøo, toång quaùt hay chuyeân moân, vaø traû tieàn ra sao? Vaán ñeà naày tuøy thuoäc cheá ñoä baûo hieåm cuûa töøng ngöôøi. Thöôøng laø ñeán nôi naøo chaáp nhaän theû baûo hieåm söùc khoûe cuûa mình(Medicare, Medicaid, hay cuûa baûo hieåm tö). Soá tieàn phaûi traû phuï theâm (copay) cuõng tuøy thuoäc loaïi baûo hieåm. Ñieàu quan troïng neân nhôù laø, ai coù baûo hieåm loaïi HMO (Health Management Organization) thì thöôøng phaûi choïn baùc só trong danh saùch haõng baûo hieåm cung caáp ñeå laøm baùc só chính (Primary Physician) cuûa mình(coøn goïi laø baùc só gia ñình). Khi caàn khaùm baùc só chuyeân moân, phaûi ñöôïc baùc só chính ñoàng yù vaø giôùi thieäu (refer). Neáu ñi baùc só chuyeân moân maø queân khoâng xin giôùi thieäu la 2 töï mình phaûi taû taát caû caùc chi phí. Vì theá, caàn ñoïc vaø hieåu roõ caùc ñieàu kieän cuûa haõng baõo hieåm (Policy, agreement,..)cuûa mình.

i.Vieát chuùc thö ñeå quyeát ñònh cho ñôøi soáng cuûa mình trong tröôøng hôïp mình khoâng coøn töï quyeát ñònh ñöôïc nöõa(living will). Ñaây laø moät vaán ñeà töông ñoái môùi ñoái vôùi ngöôøi Vieät chuùng ta. Do ñoù, beänh vieân naøocuõng coù noùi veà vaán ñeà naày. Nhöõng tieán boä veà ngaønh y coù theå keùo daøi cuoäc soáng theå xaùc maëc duø tinh thaàn keå nhö ñaõ cheát roài. Neáu khoâng coù living will, , baùc sæ khoâng coù quyeàn chaám döùt maïng soáng cuûa ngöôøi beänh chæ coøn laø moät caùi xaùc khoâng hoàn. Ngöôøi beïnh hoân meâ, khoâng töï quyeát ñònh cho mình, ai seõ laø ngöôøi quyeát ñònh cho mình ñaây. Con caùi, hoaëc vì khoâng daùm nhaát trí vôùi nhau veà vieäc keát thuùc maïng soáng cuûa cha meï mình, neân khoâng ai daùm quyeát ñònh duøm mình.

J. Ñaïi dieän thöôøng xuyeân tröôùc phaùp luaät (Durable Powerof Attorney). Ñaây laø vaán ñeà uûy quyeàn, choïn ai cuõng ñöôïc, khoâng cöù laø con caùi. Mieãn laø coù ai thöïc söï lo cho mình, chöù khoâng chæ lo veà taøi saûn cuûa mình, duø raèng caùi taøi saûn ñoù ñoâi khi chæ coøn laø caùi theû ñi laõnh SSI.

11. Khi beänh hoaïn, neáu khoâng coù thaân nhaân hay ngöôøi thaân, nhöng töï mình khoâng theå töï chaâm soùc ñöôïc, thì coù theå xin ngöôøi ñeán nhaø (home care) giuùp trong thôøi gian caàn thieát (y taù tôùi chích thuoác, xin ngöôøi tôùi taám goäi, giuùp laët vaët, vv…Ñôn xin ñöôïc xeùt tuøy thuoäc möùc ñoä caàn thieát, lôïi töùc caù nhaân, hay loaïi baûm hieåm ñang coù.
12. Vaán ñeà chuyeân chôû. Ñòa phöông naøo cuõng coù cô quan lo vaán ñeà chuyeân chôû (county transportation). Ñoái vôùi ngöôøi giaø coù theå hoûi cô quan lo veà ngöôøi giaø (Area Agency on Aging), cô quan trôï giuùp y teá(Medical assistance) hay cô quan ñöôïc trôï caáp tieàn ñeå lo vieäc chuyeân chôû cho ngöôøi giaø keùm lôïi töùc (Adult Service Block Grant)vv…chæ daån. Caùc phöông tieän chuyeân chôû coâng coäng (Public Transportation Bus Service). ÔÛ caùc thaønh phoá lôùn, thöôøng coù chöông trình chuyeân chôû mieån phí hoaëc giaûm phí cho ngöôøi giaø. Tuøy thuoäc nhu caàu vaø ngaân saùch cuûa töøng ñòa phöông, vieäc mieãn phí coù theå bò haïn cheá vaøo nhöõng giôø vaéng khaùch, ngoaøi giôø ñi laøm vaø giôø tan sôû maø thoâi.
13. Vaán ñeà dinh döôõng. Ngoaøi chöông trình Phieáu Thöïc Phaåm (Food Stamps) coøn coù chöông trình Thöïc Phaåm Dinh Döôõng cho ngöôøi giaø (Nutrition Program for The Elderly NPE) ñöôïc taøi trôï töø Boä Y Teá Xaõ Hoäi Lieân Bang vaø quaûn lyù bôæ caùc dòch vuï cho ngöôøi giaø cuûa Tieåu Bang. Chæ caàn 60 tuoåi trôû leân (ngöôøi phoái ngaãu döôùi 60 tuoåi cuõng ñöôïc höôûng) laø ñuû ñieàu kieän. Chöông trình naày ñaëc bieåt khoâng xeùt veà lôïi töùc. Chöông trình naày cuõng cho thöùc aên (noùng hoaëc nguïoâi), toái thieåu moãi ngaøy moät böõa, 5 ngaøy moät tuaàn. Ngoaøi ra coøn chöông trình mang ñoà aên taän nhaø (Meals on wheels) cho nhöõng ngöôøi giaø khoâng ñi ra ngoaøi ñöôïc.. Muoán ñöôïc khoûe maïnh caàn aên uoáng ñuùng caùch vaø ñuû dinh döôõng, chöù khoâng phaûi chæ aên cho no. Toát nhaát laø neân hoûi baùc só, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi coù beänh nhö huyeát aùp, tieåu ñöôøng,…Moãi töôøng hôïp caàn aên uoáng khaùc nhau. Noùi chung thì neân duøng thöïc phaåm coù ñuû chaát caàn thieát cho cô theå chia ra boán moùn thöïc phaåm nhö sau:

*chaát ñaïm (protein) nhö thòt, caù,…

*Chaát voâi (calcium) nhö söûa

*Sinh toá, ñaëc bieät laø sinh toá C nhö rau, traùi caây…

*Chaát ñöôøng vaø tinh boät (starch) cuøng chaát sôïi (fiber), nhö côm, baùnh mì,, oat meal, cereal,caàn cho sinh hoaït haèng ngaøy (calories).

14. Ñôøi soáng thaêng baèng. Moät cô theå khoûe maïnh laø ñieàu ai cuõng mong caàu. Aên uoáng cho ñaày ñuû vaø ñuùng caùch chæ laø ñeå cung caáp cho theå chaát. Muoán coù moät ñôøi soáng thoaûi maùi, ta coøn caàn boài boå theâm veà maët tinh thaàn. Veà giaø, coù thì giôø raønh, ña soá chuùng ta thöôøng hay lo nghó nhieàu. Ngöôøi giaøu coù caùi lo cuûa ngöôøi giaøu, ngöôøi ngheøo coù caùi lo cuûa ngöôøi ngheøo. Phieàn naõo laø nguooàn goác cuûa moïi ñau khoå, trong ñoù coù beänh taät, nhaát laø beänh taâm thaàn. Do ñoù, chuùng ta caàn hoaêch ñònh moät ñôøi soáng khi veà höu thaät caân baèng, neáu caàn, neân thieát laäp moät tjôøi khoùa bieåu. Ñöøng ñeû khi veà höu chæ coøn laø "ngoài treân caùi gheá ñoâng ñöa tröôùc maøn aûnh voâ tuyeán vôùi goùi chips treân tay"(on a rocking chair in front of the TV with a bag of chip)maø ngöôøi Myõ hay duøng ñeå choïc queâ nhöõng ngöôøi khi veà höu chaúng bieát laøm gì caû.

• Tìm caùch giaûi trí, ñi du lòch, tuøy theo tuùi tieàn vaø tuøy sôû thích.
• Ghi danh hoïc mieãn phí. Moät soá tröôøng ñaïi hoïc, nhö caùc ñaïi hoïc coäng ñoàng, thöôøng coù chöông trình cho hoïc mieãn phí vôùi tính caùch cho döï thính, hoaëc neáu chæ hoïc ñeå hieåu bieát vaø khoâng laáy chöùng chæ…(non certificate program).
• Ñeán tham döï caùc sinh hoaït cuûa nhöõng trung taâm ngöôøi giaø (senior center) thöôøng ôû ñaâu cuõng coù. Neáu coù nhu caàu, chuùng ta coù theå thaønh laäp hoäi ngöôøi giaø Vieät Nam nôi ta truù nguï.

1. Toùm laïi: