Ganaca

Misan a aldo, e pa binang malambat, karungut kong mag-apunan deng kapatad ko ampo reng pamilya ra.  Dakal kami.  Atna ke kasigla.  Biglang bigla, mipagulisak ko, "Aray!"  Aket ke ing dila ku... mesugat ya.

"Ating mekaganaka keka," anang Ima ku.

Dakal la sigurong mengaket a dila  aniyang Disyembre 30, 2000, lalu na kareng kaklase tamung e mekatagun king reyunyon a megawa San Fernando.  Ketang ditac a oras a miyabe-abe la reng maigit dinalan kekatamung meyari Pampanga High School niyang 1965, belikan tamu ing milabas, binalak taya ing kasalukuyan at pigselebran taya ing pangatatag na ning Class ’65 Foundation.


Aganaka mo aniyang...?

Canitang cayanacan ta, alang mipara quecata;
Emuna balo?  Mulang ta!
   --- Don Andres kang Don Monico
     ibat king sarsuwelang "Alang Dios!"
     nang JuanCrisostomo Soto

Kasigla na ning reyunyon!  Balang metung kareng atiyu karin, kaklase o mestro o mestra ating istorya tungkol keng milabas... aniyang high school ta pa.   Apat a banua mu rin (kareng aliwa, maigit pa siguro) ing piyabe tamu aniyang high school.  Siguro naman keng panahun a ita, dakal a milyaring e tamu akalingwan.  Ing aliwa, anggiang buri mung kalingwan, babalik kusa  king kekang isip at pilubluban.  At kabud na ka mipapakayli o mipapakiyak.  

Apat a banua!  Kayanak-anakan tamu.  At king idad ta kanita, mangalalam ginulis ing biye king mura tamung pami-isip.  Nanung daralan keng isip mo patse agaganaka mu ing high school? Dakal a klaseng aldo ing delanan tamu kilub ning apat a banua king Pampanga High School. Ating makatula, ating makapakiyak.  Ating masaya.  Ating malungkut.  Magulo. Tahimik. Maka-inip.  Makapagal.  Amu nang mika-crush.  Amu nang maglolo o paglolon.  Ma-in-love. Amu nang mipasar.  Amu nang mibagsak. Keng pamalak tamu kanita, balamu delanan ta ngan ing adalanan na ning metung a tau keni king yatu,

Ating mipate karen mung artista.  Amalia Fuentes o Susan Roces?  Divina Valencia o Stella Suarez?  Ating mipaglolo.  Ating mebasted.  Deng mipalad a mikaburi, siyempre, atin lang theme song. Dakal a dakal kanita, Cliff Richard, Beatles, o Johnny Mathis. Unchained Melody, Young Love, All My Lovin’ o kaya That’s All.  Deng mebasted naman, End of the World … nung e la guguleong Mr. Moonlight o Bachelor Boy.

Belikan ta ngan ita aniyang reyunyon.  

Ating matanda kareng kaklase tamu.  Ilang dakal a istorya.  Deng aliwa, apangalingwan da na pero ditak mung paganaka, mibabalik naman ing memorya ra.  Lalu na reng mamulang... sangkan da nang e balu ing pinyapat da aniyang high school.   Mayap na mu dakal la reng pepaganaka karela.  Mulang ning anak; tula na namu ning
metua.  "Tutu? Gewa ku ita?  E ku na atatandanan tagana!"  Mete la malisya, ara pin.

Masaya ing reyunyon uling dakal tamung miyayambula keng pamag-ganaka keng bie tamung delanan. Agnan-agnan tamung melikid.  Balamu meging anak tamung pasibayu. At karen mung kaklase tamung e mu akilala king reyunyon - a kilala mu naman aniyang high school - lumapo na ing tula mu potang apagsinu mu la.  Keraklan, agnan ko pang mipangutang, "Nanu na ka kasi lagyo? Pangataba mo!"   

Dakal a bage a makapagpaganaka kekatamu king high school.  Lumang letrato. Laun a kopya na ning Pampangan. Slum Book a misalba keng lahar ning Pinatubo.  Pero ala nang muna king akit mong pasibayu at akarungut deng akaklase mo at akaluguran. Salamat na mu at atin tang kaklaseng migpursiging mitatag keng Reunion 2000.  

At ngeni, ining souvenir program a ini, magsilbi ya namang tagapagpaganaka e mu ning tauling reyunyon a milabas, e mu  reng aliwang reyunyon a mengalabas, nune pati na ing biye tamu aniyang high school.  Mangalating istorya.  Laun a letrato.  Aniya inaus tayang GANACA.

Pakamalan ye sana.


Nanung pigaganakan tamu ngeni?

 ...wa, ikeng maluka,
ikeng dakal lelanga’Na ning malugud a bathala;
 ... ikeng galudgud ning bansa,
At nung miyukyat kaming ditak, makwalta mildis lang bagya,
ating lunto a "middle class" a maragul at matula,
at pablasang kekaldan la ring marandam a siwala,
keta pa ing demokrasya tumibe ampon mipala.
    - ibat king "Ing Ortelano"
     nang Amado M. Yuzon


Atlumpulo’t limang banua na ing milabas manibat aniyang meyari tamung high school.. E ta na anak ngeni.  Keraklan, atin ta nang anak at apu.  Mangabiyayan at manintunan ta na uling atin ta nang sari-sariling pamilya.  Keng idad tamu ngeni, isipan ta na naman ing malilyari, e mu kekatamu nune pati na keng bansa tamu... at keng yatu. Pigaganakan tamu aliwa mu ing biye tamu nune pati na ing paintungulan da reng anak tamu.

Memakbung aniyang Disyembre 30, 2000.  Rizal Day bombings, ara reng diyaryo. Reunion Day bombings para kareng Class ’65.  Dakal a menasakit kareng miyaliwang bombang pepasabugan da Menila.  Nung ninung maki-dapat kanita, e ra pa balu reng hustisya.  Atin tang kaklaseng manungkulan keng militar a e mekatagun king reyunyon darala na ning obra da, e la milako Menila.  Red alert kanu.

Migaganaka tamung lakwas, aniyang aldo na ning reyunyon.  Munang-muna, pigaganakan ta la reng kaklase tamung e miratang at detang mengatauli uli na ning abalang dela na ning sitwasyon Menila.    

Base keng pamipag-istorya da reng kaklase tamu king reyunyon, dakal la namang migaganaka keng malilyari king bansa tamu pauli na ning gobyerno nang Estrada. Makalunus ya ing Pilipinas manibat aniyang linukluk ya ing Presidente Estrada.  Mesugal la reng tau.  Mibagsak ya ing ekonomiya.  Megisan ya kuwalta at bandi ing bansa...gisan dang penako at kirakot deng manungkulan at deng karelang kamag-anak at kaluguran. Milalako no pag-asa reng memalen: deng kekaldan da reng memalen, kalulu ampong makwalta.

Atin tamung kaklaseng makwaltang-makwalta.  Ating manawa.  Ating kalulu.  Ating istu mung milalabas, ara pin.  Pero ila ngan pare-pareho ing pigaganakan da.  Angga pa kapilan ing kasakitan na ning biye lalam na ning administrasyon ng Estrada?   E kanu numawa ing bansa anggang makalukluk ya I Estrada, arang sasabi.

Ita mung iskuwela tamu, iskuwela yang gobyerno pero nung akit me mipakirut ka... malunus, magtaka, at mimwa.  Melahar yapin aniyang mamakbung ya ing Pinatubo... pero bakit mengapaburen ya?   E makapanwala!.  Dakal la sira reng building -m bubungan, lande, kisame, dalig.  At makalbug palibot da reng aliwang classrooms.  Pitak-pitak.  Alang puntalan ing danum.  Kelat ing basura at sira-sirang kasangkapan palibot ning iskuwela.  Makananu la reng magaral karin ngeni?   At iti kanu malilyari mabilug a Pilipinas!

E na na yata gaganakan ning gubyerno ing edukasyon da reng kayanakan!  Nung magkasakit la reng tau ngeni, lalu nong magkasakit deng anak a sapni tamu nung e la pa makapagaral at mabiyasa.  Pati pin deng megaral na, magkasakit la pa mu ring manintun obra king Pilipinas.  Lalu na abroad.  E na na apangara ning Pilipinas a magaling la reng tagapagobrang parala na abroad.  Migbaba ing kalidad da reng graduates ngeni.  Mararaig na la kareng taga aliwang bansa king Asiya a mag-export mu namang talapagobra.  Ya kabud pag-asa da reng taung pakakalulu ing makapagaral la sa reng anak da bang kanita minawa la biye keng harapan.  Pati ita, pagkasakitan da pa.

Keng bili na ning bansang Pilipinas ngeni, pigaganakan da reng tau - kayabe no karin deng kaklase tamu - ing pamanatras ning kabiyayan, ing gulo Mindanao a miras na Luzon, ing laganap a krimen, ing trapik Menila, ing talamak a polusyon ning gabun, danum at hangin, ing pangababa na ning kalidad ning edukasyon, ing marinat a pulitika, at aliwa pang problema a karikil ning kakaluluan... kakaluluan da reng tau, kakaluluan da reng kaladwa ra, kakaluluan na ning balen.  Seryoso la reng problema na ning bansang Pilipinas.  Makananu no reng anak tamu at deng anak da pa?

Dakal la reng miyembro na ning Class ’65 a aktibo keng kilusang  "Erap Resign."   At migtagumpe no man uling pilan mung dominggo kaybat na ning reyunyon, apakuldasan de ing Presidente Estrada.  (Ing bayung presidente ngeni anak ne pa ning dating Presidente Macapagal a graduate mu naman Pampanga High School.)  Luwid ya ing bansang Pilipinas uling libutad na ning lungkut at kasakitan, pagmasakit de reng kekaldan a tune nang anak a mipnung tepangan at lulugud kaya.

Dakal la reng Class ’65 a aktibong migmasakit at mekitalamitam king milabas a People Power 2 a kebagsak nang Estrada.  Anggiang malyaring kapanasakit o kamate ra, sinulong la pa mu rin.

Pigaganakan ta la naman at karela, iyain taya ining GANACA.


Ganaka at Kayapan

Nu ya man katibe ing piling abaka,
Ala yang puersa nung dili-dili ya.
    -Matuang Kesabian da reng Kapampangan

Tinagun ya ing prinsipal at deng aliwang mestra king reyunyon at abanggit da ing karelang problema king eskuwela ngeni.  Ganakan ta no man kanu.  Manyad lang saup kareng kaklase tamung manawa at malyaring sumaup.  Para keng iskuwela, ing Pampanga High School.  Maganaka no man deng kaklase tamu.  Nung agyu ra mu rin, sumaup la at sumaup.  

Mayap na mu at linapit ya ing prinsipal karela, ilang apanaligan tang sukat.  Minuna pa keti, kaybat dang abalu a sinira ne ning Pinatubo ing water system na ning iskuwela niyang 1995,  kaklase ta la reng pepagawa at pepatalakad king  bayung tangke, at bomba.

Ing Class ’65 atin yang layun a pepasiwala da reng mapilan tamung kaklase, bayu pa meplanu ing Reunion 2000.  Uling likas kareng puso tamu ing ganaka at kayapan, kaburiyan tamu ing makasaup kareng mangailangan saup.  Dapot ing yatu dakal ya problema at e ta la ngan adinan kalutasan balang metung kareta.  E ta na pa pakalaut. Karing yuta yutang tau, magmula tamu keng klase tamu, metung at metung kekatamu.

Tinatag taya ing Class’65 Foundation, munang muna, para itamu ngang miyembro na ning Class ’65 mipapaniyaup tamu.  King kapamilatan na ning Foundation, apakit tamu a gaganakan tala naman deng kaklase tamu at deng karelang pamilya.  Pagmasakit tamu ing kabilyan at paintungulan da, ila ampo pa reng anak da.  Pati na reng pamilya da reng kaklase tamung mengayangu na bie.  Pakibaluan tala kabilyan at nung malyari, saupan tala ba lang minawa, agyang bagya mu.

Ala pa namang tiyak nung makananu ta yang palakad ing Foundation.  Kasalunsungan tala pang isipan deng kayang palatuntunan at patakaran.  Pero metung a bage ing masala at tiyak.  Ing tagumpe na ning Foundation ketang layun na makasalale ya kakatamung miyembro na ning Class ’65.  Maganaka ta ngan, eh.  Ing lugud tamu para kareng kaklase tamu ya naman ing lugud da kekatamu.  Misasanmetung tamu sana bang kanita matibe ya at matatag ing kekatamung Foundation.

E naman pera mu ing kailangan na ning Foundation.  Maulaga mu naman ing pamanatad
impormasyon tungkol kareng kaklase tamu at tungkol keng Foundation.  Nung atin kayung ababalitan, lalu na tungkol kareng kaklase tamung malyari nang saupan ning Foundation o malyaring makasaup king Foundation, pitagmo tala.  Nung mas dakal la reng kikimot para matupad ing kekatamung layun, mas maligwa ing obra para kekatamu ngan.

Aniya ining GANACA, magsilbi ya sanang kapaniausan para maluwalas keng lub yung ibiye ing saup yu keng Foundation.  Ganakan ta la reng kaklase tamu at deng pamilya da.

Matula kami at aparas mi ya kekayu ining GANACA.    Ibuklat  na ko sana kapanandaman. Nung pauli na ning souvenir program ayni, aganaka yu ing milabas, adinan yong kapigaganakan ing malilyari king balen tamu, at aisip yong ganakan at saupan deng kayabe tamu ban miganap ing pamaniyulong ning karelang kabiyayan, sulit ing puhunan ming pagal, puyat at pera… ikaming mitaguyod kaniting GANACA.

Dakal a salamat kekayu ngan.

Kabyasnan ning tau, ‘ting sukad mu naman;
ing santing, ing legwan, tune lilipas ngan;
bandi mung tinipun keti king Sikluban
e mu man adala king kekang kutkutan.
    - Zoilo Hilario (1891-1963)
     Ibat king poesiyang "Ilako Ing Pamagmaragul’  
     a inain na "king maki kapakumbaban agyang matalino ya, G. Ciriaco Toledano"

Dan Galang, 1 February 2001