| |
Bahasa
Melayu Mangkin Kemajuan Negara
Oleh Nik Safiah Karim
(Pelita
Bahasa Januari 2003)
DALAM konteks pergolakan bahasa yang sedang berlaku pada masa
ini, banyak orang tertanya-tanya tentang kedudukan bahasa Melayu
kini dan pada masa yang akan datang. Hakikatnya, persoalan pokok
ialah tentang peranan bahasa Melayu pada abad ke-21 kerana abad
ke-21 ialah abad globalisasi, abad kemajuan sains dan teknologi,
dan abad kejayaan teknologi maklumat.
Seperti yang dimaklumi, abad globalisasi bermaksud zaman dunia
menjadi semakin kecil dan perhubungan dengan dunia antarabangsa
menjadi lebih kerap. Bidang perniagaan tidak lagi terhad kepada
sempadan sesebuah negara, tetapi menjangkau jauh ke dunia yang
lebih luas. Hubungan diplomatik luas tersebar dan kita, sebagai
warga dunia, dihormati dan disegani. Sarjana kita membentangkan
kertas kerja dan hasil penyelidikan dalam persidangan antarabangsa
dan wakil kita menduduki pelbagai sidang Pertubuhan Bangsa-bangsa
Bersatu (PBB). Dalam semua perhubungan ini, bahasa antarabangsa
perlu. Di dunia ini, ada pelbagai bahasa antarabangsa, seperti
bahasa Inggeris, bahasa Arab, bahasa Perancis, dan bahasa Jerman.
Oleh sebab faktor sejarah, kita lebih biasa menggunakan bahasa
Inggeris sebagai bahasa perhubungan antarabangsa.
Sejak abad ke-20, bidang sains dan teknologi telah mendasari
kemajuan semua bangsa. Demikianlah juga negara kita. Melalui
ilmu sains, kita berjaya dalam proses pembangunan negara. Wawasan
2020, resepi kita untuk mencapai taraf kejayaan, digagaskan
atas kejayaan proses perindustrian yang berdasarkan kemajuan
sains dan teknologi. Semua perkara ini tercapai kerana kita
mempunyai taraf ilmu yang baik, dan ilmu ini diperoleh melalui
sumber yang ditulis dalam bahasa antarabangsa. Kesannya, untuk
menimba ilmu pengetahuan dari luar, kita mesti menggunakan bahasa
antarabangsa. Dalam konteks Malaysia, bahasa antarabangsa itu
ialah bahasa Inggeris.
Pada masa ini, gejala yang amat mempengaruhi dunia ialah teknologi
maklumat. Dalam mencari ilmu, dalam dunia perniagaan, malah
dalam apa-apa jua bidang sekalipun, pengetahuan tentang teknologi
maklumat amat penting. Sesiapa yang di bawah umur 30 tahun yang
tidak tahu untuk menggunakan dan mengambil manfaat daripada
teknologi maklumat dianggap sudah ketinggalan zaman.
Gejala teknologi maklumat dicipta oleh dunia Barat, khususnya
Amerika Syarikat. Oleh sebab itu, bahasanya ialah bahasa Inggeris.
Segala alat dan perkakasan menggunakan bahasa itu. Kita yang
ingin memasuki dunia itu terpaksalah menguasai bahasa tersebut,
sama ada untuk membaca bahan yang disediakan, melayari laman
web, ataupun mengambil bahagian dalam dunia internet dan e-mel.
Oleh sebab itu, kelihatan bahawa peranan bahasa Inggeris amat
penting pada abad ke-21. Bahasa Inggeris merupakan bahasa antarabangsa
dan bahasa sains dan teknologi, terutama dalam bidang teknologi
maklumat.
Persoalannya, dengan peranan yang begitu penting yang dimainkan
oleh bahasa Inggeris pada abad ke-21, masih adakah ruang untuk
bahasa Melayu memainkan peranan? Adakah, setelah berjuang bermati-matian
pada waktu mula-mula memperoleh kemerdekaan, bagi meyakinkan
rakyat jelata bahawa bahasa Melayu mampu untuk menjadi bahasa
kebangsaan negara kita yang berdaulat, dan seterusnya sepanjang
lebih kurang 30 tahun berusaha untuk menjadikannya bahasa ilmu
melalui penggunaannya sebagai bahasa pengantar di institusi
pengajian, abad ke-21 menjadi abad untuk mengebumikan bahasa
tersebut?
Jawapannya sudah tentu tidak kerana masih ada peranan penting
yang perlu dimainkan oleh bahasa Melayu. Sesiapa yang menyatakan
bahawa bahasa Melayu tidak mempunyai tempat di negara ini pada
abad ke-21, sebenarnya, tidak mencintai Malaysia dan tidak mempunyai
jati diri kemalaysiaan.
Hakikat yang tidak dinafikan oleh sesiapa pun ialah bahawa bahasa
Inggeris itu penting. Kepentingan itu terbit daripada gejala
globalisasi dan hakikat bahawa kemajuan sains dan teknologi
yang mendasari segala kemajuan pada masa ini dapat dicapai melalui
bahasa Inggeris. Jika negara kita tidak mahu ketinggalan dari
segi kemajuan kebendaan, kita hendaklah menguasai bahasa Inggeris
kerana bahasa itu ialah bahasa bagi menimba ilmu.
Itulah perspektif yang perlu dipegang terhadap kedudukan bahasa
Inggeris di negara ini. Bahasa itu perlu dipelajari kerana fungsinya
sebagai wahana ilmu pengetahuan dan kerana perhubungan dengan
dunia luar. Bahasa Inggeris sekali-kali tidak akan menjadi bahasa
kebangsaan Malaysia kerana bahasa itu bukan bahasa kebangsaan
kita, dan bahasa itu telah pun menjadi bahasa kebangsaan di
negara yang penutur utamanya penutur asli bahasa Inggeris, seperti
United Kingdom, Amerika Syarikat, Kanada, Australia dan New
Zealand.
Sememangnya, bahasa Melayu mempunyai peranan pada abad ke-21
berdasarkan tiga faktor. Yang pertama, bahasa Melayu ialah bahasa
kebangsaan negara. Kecuali kita meminda Perlembagaan, kedudukan
bahasa kebangsaan amat teguh. Sewaktu memperoleh kemerdekaan
pada tahun 1957, kita telah membuat plilihan yang amat bijak,
iaitu menjadikan bahasa Melayu bahasa kebangsaan dan bahasa
rasmi.
Apakah yang dimaksudkan oleh bahasa kebangsaan dan bahasa rasmi?
Bahasa kebangsaan ialah bahasa yang diangkat menjadi bahasa
utama sesebuah negara yang berdaulat dan lazimnya digunakan
sebagai bahasa rasmi negara tersebut. Semua negara yang berdaulat
mempunyai bahasa kebangsaan sendiri. Misalnya, bahasa Melayu
di Malaysia, bahasa Inggeris di United Kingdom, bahasa Perancis
di Perancis, bahasa Jepun di Jepun, dan bahasa Jerman di Jerman.
Lazimnya, terutama di negara yang baru memperoleh kemerdekaan
daripada penjajah, hakikat ini, yakni status dan kedudukan bahasa
kebangsaan, termaktub dalam Perlembangaan negara berkenaan.
Bahasa rasmi pula ialah bahasa yang digunakan dalam perhubungan
rasmi, seperti dalam ucapan rasmi dan surat-menyurat. Biasanya,
bahasa kebangsaan sesebuah negara turut berfungsi sebagai bahasa
rasmi. Tetapi, ada kalanya juga keadaannya tidak demikian. Di
Singapura, misalnya, walaupun bahasa kebangsaannya bahasa Melayu,
tiga bahasa lain turut diisytiharkan sebagai bahasa rasmi, menjadikan
jumlah bahasa rasminya empat, iaitu Melayu, Inggeris, Mandarin
dan Tamil.
Dalam konteks Malaysia, peranan penting yang dimainkan oleh
bahasa Melayu ialah sebagai bahasa kebangsaan. Dengan adanya
bahasa kebangsaan sendiri, Malaysia berdiri megah sebagai negara
yang berdaulat dan bermaruah. Bahasa Melayu dipilih sebagai
bahasa kebangsaan berasaskan fakta sejarah dan hal ini tidak
dapat disangkal oleh sesiapa pun. Pada zaman lalu, terutama
pada zaman kegemilangan kerajaan Melayu Melaka, bahasa Melayu
tersebar luas dan menjadi lingua franca bagi wilayah Asia Tenggara,
bahasa pentadbiran kerajaan, bahasa sastera, bahasa perniagaan,
dan bahasa undang-undang. Oleh sebab itu, walau bagaimana pentingnya
bahasa Inggeris, peranan bahasa kebangsaan di negara ini pada
abad ke-21 tetap dipikul oleh bahasa Melayu. Kecuali pucuk pimpinan
kita meminda Perlembagaan supaya bahasa Melayu digantikan oleh
bahasa Inggeris sebagai bahasa kebangsaan, maka kekallah bahasa
Melayu dengan kedudukan yang penting ini.
Sesebuah negara itu perlu mempunyai bahasa kebangsaan sendiri.
Hal ini demikian kerana bahasa kebangsaan ialah lambang jati
diri negara dan kewarganegaraan, bukti tentang kedaulatannya
yang membolehkan sesebuah negara berdiri sama tinggi dan duduk
sama rendah dengan negara berdaulat yang lain. Kemerdekaan tidak
mempunyai erti jika kita masih mendaulatkan bahasa penjajah.
Di manakah maruah bangsa jika kita masih dijajah dari segi bahasa?
Itulah kesan mempunyai bahasa kebangsaan sendiri.
Yang kedua, bahasa Melayu sekian lama telah menjadi bahasa pengantar
di sekolah, maktab, politeknik dan universiti. Penubuhan Universiti
Kebangsaan Malaysia merupakan kemuncak bagi menentukan bahasa
Melayu digunakan sepenuhnya sebagai bahasa pengantar ilmu pengetahuan.
Sehingga kini, universiti itu telah melahirkan ratusan ribu
siswazah yang menerima pendidikan dalam bahasa Melayu. Ratusan
tesis dan disertasi pada peringkat ijazah sarjana dan kedoktoran
ditulis dalam bahasa Melayu, dan puluhan, malahan ratusan, profesor
telah menyampaikan syarahan perdana tentang pelbagai ilmu dalam
bahasa Melayu. Semua perkara ini tidak terhad kepada orang Melayu
sahaja, tetapi melibatkan semua kaum yang menjadi warganegara
Malaysia. Tidak syak lagi bahawa bahasa Melayu telah membuktikan
kejayaan dan keupayaan sebagai bahasa ilmu, bahasa bagi wahana
ilmu pengetahuan dalam pelbagai bidang.
Dalam konteks ini juga, kita telah melahirkan ribuan pelajar,
pensyarah, dan penyelidik yang fasih berbahasa Melayu, yang
dapat mengungkap ilmu yang tinggi-tinggi dalam bahasa Melayu,
di samping petah pula berbahasa Inggeris. Kita turut melahirkan
siswazah yang menerima pendidikan melalui bahasa Melayu, yang
telah memasuki dunia pekerjaan dan memegang pelbagai jenis jawatan,
daripada guru dan pentadbir kepada eksekutif, usahawan, peguam
dan ahli politik. Bahkan, begitu berjaya sistem pendidikan kita
dari segi penguasaan bahasa Melayu sehingga jika kita mendengar
seseorang bercakap tanpa melihat mukanya, kita tidak dapat memastikan
asal-usul keturunannya. Kadangkala penguasaan bahasa Melayu
pelajar bukan Melayu lebih baik daripada pelajar Melayu sendiri,
yang dipengaruhi oleh ciri dialek dan bahasa basahan.
Oleh sebab itu, peranan bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu pengetahuan
moden akan tetap kekal walaupun tidak dinafikan bahawa di negara
ini, bahasa Inggeris turut berfungsi sebagai bahasa untuk menimba
ilmu. Keadaan ini tidak bercanggah kerana sudah menjadi dasar
pendidikan negara untuk menghasilkan pelajar yang dwibahasa
sifatnya. Itulah sebabnya bahasa Inggeris diperkenalkan sebagai
mata pelajaran sejak tahun satu sekolah rendah. Seseorang pelajar
yang telah mengikuti sekolah rendah dan sekolah menengah melalui
sistem pendidikan kebangsaan dijangka telah menerima pendidikan
bahasa Inggeris selama 11 tahun dan sepatutnya telah menguasai
bahasa tersebut dengan baik.
Tetapi, jika seseorang ketua mekanik, misalnya, ingin menyampaikan
ilmu membaiki jentera kepada pekerja di bengkelnya, ilmu itu
tidak mungkin disampaikan dalam bahasa Inggeris, melainkan dalam
bahasa yang lazimnya digunakan dalam perhubungan sehari-hari.
Demikian juga, seseorang pegawai pertanian, yang ingin menyampaikan
taklimat tentang sistem perairan yang terkini yang baru dipelajarinya
melalui kursus yang dianjurkan oleh PBB di Manila, yang dikendalikan
dalam bahasa Inggeris, akan tetap menggunakan bahasa Melayu
dalam taklimat itu kerana pendengarnya, yang merupakan petani
biasa, lebih selesa berbahasa Melayu. Sesungguhnya, itulah bahasa
yang paling sesuai untuk digunakan dalam konteks ini.
Dalam konteks ini juga, kita mengandaikan bahawa pegawai pertanian
yang berkelulusan ijazah itu dapat mengikuti kursus dalam bahasa
Inggeris di Manila dan menggunakan bahasa itu dalam perbincangan
dengan penyelidik atau golongan intelek. Untuk menyampaikan
taklimat kepada petani, kita mengandaikan bahawa dia mempunyai
senarai istilah yang relevan.
Jelaslah bahawa bahasa Melayu tetap mempunyai peranan sebagai
bahasa ilmu dalam dunia abad ke-21. Namun, kejayaan bahasa Melayu
dalam tugas ini amat bergantung pada kesediaan pengamal bahasa
Melayu untuk menggunakan bahasa tersebut sebagai bahasa ilmu.
Jika rasa megah terhadap bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu tidak
ada dan jika semua pihak lebih selesa menggunakan bahasa Inggeris,
lama-kelamaan fungsi bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu akan
berkurangan. Tetapi, kerana orang Melayu memang optimistik sifatnya,
berdasarkan kejayaan bahasa Melayu dalam 30 tahun yang lalu,
potensi yang ada bagi bahasa Melayu untuk kekal sebagai bahasa
ilmu amat cerah.
Yang ketiga, bahasa Melayu telah menjadi bahasa perhubungan
antara rakyat jelata kerana bahasa itu dapat dipelajari dengan
senang dan telah sekian lama menjadi lingua franca penduduk
kawasan ini. Rakyat jelata yang dimaksudkan ialah masyarakat
biasa, bukan golongan elit yang, oleh sebab sifat dwibahasa
mereka, lebih selesa menggunakan bahasa campuran (Melayu-Inggeris).
Selain golongan ini, dalam perbualan sehari-hari, perhubungan
antara rakyat pelbagai kaum dan antara orang Melayu biasanya
dijalankan dalam bahasa Melayu. Oleh sebab itu, tidak mungkin
Pak Abu di kampung berbahasa Inggeris dengan isterinya, atau
dengan jirannya yang sama-sama turun ke ladang, atau dengan
Ah Chong penjual ikan, atau Kandasamy penjual putu mayam. Demikian
juga, ahli politik Melayu yang berkempen dalam pilihan raya
akan tetap menggunakan bahasa Melayu, walaupun dia fasih berbahasa
Inggeris.
Dengan kata lain, pada abad ke-21, bahasa Melayu kekal sebagai
bahasa perhubungan masyarakat biasa, yang jauh lebih besar jumlahnya
berbanding dengan jumlah masyarakat yang menggunakan bahasa
Inggeris atau bahasa campuran Inggeris-Melayu dalam perhubungan
harian. Akhbar dan majalah dalam bahasa Melayu akan tetap laris.
Siaran radio dan televisyen tetap ada dalam bahasa Melayu walaupun
siaran dalam bahasa Inggeris dapat juga bertahan.
Hakikatnya ialah bahawa walaupun usaha untuk mendesak rakyat
Malaysia menguasai bahasa Inggeris amat pesat, termasuk menjadikan
bahasa itu bahasa pengantar bagi mata pelajaran Sains dan Matematik,
hal ini tidak bererti bahawa bahasa Melayu tidak lagi mempunyai
peranan pada abad ini. Bahasa Melayu ialah bahasa kebangsaan
dan bahasa perhubungan rakyat jelata. Maka, fungsi pembinaan
jati diri akan tetap dimainkan oleh bahasa itu kerana pembinaan
jati diri mempunyai ikatan yang erat dengan emosi.
Bahasa Inggeris dipelajari dalam suasana bilik darjah atas kepentingan
tertentu, khususnya untuk menimba maklumat dan mengungkap ilmu
pengetahuan. Maka, hubungan emosi tidak begitu ketara, kecuali
tiba suatu ketika rakyat Malaysia tidak menggunakan bahasa lain
selain bahasa Inggeris dalam semua aspek kehidupan mereka, termasuklah
berkarya kreatif dan bermimpi. Sehingga tiba saat itu, bahasa
Inggeris, bagi sebilangan besar rakyat Malaysia, dilihat dalam
konteks utilitinya, iaitu dalam konteks kegunaannya dalam dunia
sehari-hari.
Yang menjadi penyalur budaya tempatan, terutama dalam kegiatan
kreatif seperti bersastera dan berdrama, ialah bahasa Melayu.
Dalam penggunaan bahasa sebegini, hubungan bahasa dengan emosi
amat erat. Wujud ikatan yang berasaskan kemesraan yang dijalinkan
dengan pengalaman yang amat bererti dalam konteks persekitaran
tempatan.
Sehubungan dengan hal itu, jika kita, yang sangat cinta akan
bahasa Melayu, ingin menentukan pengekalan bahasa ini sebagai
bahasa asas pembinaan jati diri bangsa, kita harus memainkan
peranan sebagai penggerak bahasa. Rakyat Malaysia harus terus-menerus
menggunakan bahasa Melayu dalam kehidupan sehari-hari, tetapi
lebih-lebih lagi, sebagai saluran untuk mengungkap unsur budaya
dan segala yang dekat dengan hati dan emosi. Dengan hal demikian,
jalinan emosi kita dengan bahasa kita akan menjadi amat erat.
Yang dimaksudkan ialah kita hendaklah menggunakan bahasa kebangsaan
kita dalam situasi pembinaan keperibadian diri dan keperibadian
bangsa. Bahasa kebangsaan kita hendaklah menjadi saluran pengucapan
yang indah-indah, seperti dalam sastera, dan dalam pengungkapan
buah fikiran yang tinggi-tinggi juga, seperti dalam pengungkapan
ilmu pengetahuan. Kita hendaklah mengeksploitasi sebanyak mungkin
kecanggihan bahasa kita untuk menjadikannya bahasa yang sesuai
digunakan pada abad ke-21, dalam semua situasi.
Tidak ada masyarakat yang statik. Semua masyarakat bersifat
dinamik. Salah satu aspek kedinamikan ini dicapai melalui perkembangan
bahasa yang mencerminkan perkembangan yang berlaku dalam masyarakat.
Oleh sebab itu, satu lagi peranan yang dapat dimainkan oleh
bahasa Melayu pada abad ke-21 ialah sebagai mangkin proses pembinaan
tamadun masyarakat Malaysia. Tanpa menafikan peranan bahasa
Inggeris, pembinaan bentuk masyarakat Malaysia abad ke-21 dapat
dicorakkan oleh bahasa Melayu, iaitu berdasarkan pendapat yang
mengatakan bahawa kita hendaklah maju dan berkembang mengikut
acuan sendiri.
|
|
