Sundin ang utos Mo
dito sa lupa!
Samantalang natutulog pa o nag-aalmusal ang ating mga tauhan, ay ikukuwento
namin si Kapitan Tiyago. Kailanman ay hindi niya kami naging panauhin,
kaya hindi namin marapat pawalan siya ng
kabuluhan[1]
at hindi namin siya mapuna sa mga lalong mahahalagang pagkakataon. Siya ay
pandak, maputi ang kulay ng balat, bilog ang katawan at mukha dahil sa
katabaan, na ayon sa kaniyang mga tagahanga ay biyaya ng langit; at
galing sa dugo ng mga maralita ayon
naman sa kaniyang mga kalaban;[2]
si Kapitan Tiyago ay mukhang bata kaysa sa tunay niyang edad: iisipin na
siya ay tatlumpu o tatlumpu’t limang taon lamang. Ang ekpresyon ng
pagmumukha ay laging anyong banal sa panahong ng aming pagsasalaysay. Ang
kanyang bungong bilog, maliit at natatakpan ng buhok na kasing-itim ng
kamagong, na mahaba sa harap at maikling-maikli sa likuran, ay naglalaman ng
maraming bagay sa loob ayon sa sabi-sabi; ang kanyang maliliit na mata na hindi
naman singkit ay hindi nagbabago ng kilos magpakailanman, ang ilong ay maliit
ngunit hindi pango, at kung ang
kanyang bibig ay hindi nawala sa ayos, dahil sa labis na pananabako at
kanganganga ng hitso, na ang sapa na iniipon sa isang bahagi ng pisngi ay
sumisira sa ayos ng kanyang pagmumukha, ay masasabing siya ay isang magandang
lalaki.[3]
Kahit na sa nasabing bisyo, ay naiingatan naman na pamaligiing maputi ang
kanyang mga sariling ngipin at
ang dalawang ipinagkaloob sa kanya ng dentista
sa halagang labindalawang piso ang bawat isa.
Ipinalalagay
siyang isa sa mga mayayaman sa Binondo at isa sa malalaking hacendero dahilan sa may mga lupain sa
Pampanga at Laguna, lalo na sa bayan ng San Diego, na ang upa ay tumataas
taon-taon[4]. Ang San Diego
ang siyang pinakapaborito dahil sa maiinam na paliguan, sikat na sabungan at
mga alaala niya: doon ay palaging manirahan siya ng hindi iiksi sa
dalawang buwan sa isang taon. Si Kapitan Tiyago ay maraming ari-arian sa daang
Santo Cristo, Anloague at sa Rosario. Ang kontrata sa
pagbebenta ng opyo ay kinakalakal nila ng isang kasosyong Insik, hindi na
kailangang sabihin na malaki ang kanilang pakinabang[5].
Hawak niya ang kontrata ng pagpapakain sa mga bilanggo sa Bilibid[6]
at nagdadala ng damo sa maraming pangunahing bahay sa Maynila, na dapat
malaman na ito ay sa dahilan sa kontrata.[7]
Kasundo niya ang lahat ng maykapangyarihan, matalino, masunurin at mapangahas
sa pagsapantaha ng kalakal kakailanganin ng iba,[8]
Isang nagngangalang Perez ang kanyang mahigpit na karibal sa mga pangungupahan
at mga subasta ng mga katungkulang kailanman at inilalagay ng pamahalaan
sa Pilipinas sa kamay ng ibang tao.[9]
Kaya sa kapanahunang nagaganap ang mga isinasalaysay na ito, si Kapitan Tiyago
ay isang taong labis na maligaya, isang kapalaran na mangyari ang gayon sa
isang taong may maliit na ulo sa mga lupaing iyon: siya ay mayaman,
kasundo ng Diyos, ng Pamahalaan at ng mga tao.
Kasundo
siya ng Diyos, bagay na hindi mapag-aalinlanganan: Walang dahilan para
magkaroon ng masamang relasyon sa Diyos ang isang taong pinagpapala sa lupa, lalo na at kapag ang taong ito ay hindi
nakikipag-ugnayan sa Kanya kailan pa man, ni hindi man niya pinautang ang Diyos
kailanman ng salapi. Kailanman ay hindi nag-ukol sa Kanya ng mga
pananalangin, kahit na sa higit na kagipitan;[10]
si Kapitan Tiyago ay mayaman at ang kanyang salapi ay siyang nananalangin
para sa kanya.[11]
Para sa pagmimisa at pananalangin ay gumawa ang Diyos ng mga makapangyarihan
at mapagmataas na pari;[12]
at para magnobena at magrosaryo, ang kalakihan ng awa ng Diyos ay gumawa naman
ng mga maralita para sa kabanalan ng mayayaman, mga maralitang sa halagang piso
ay nakahandang magdasal ng labing anim na misteryo at bumasa ng lahat ng banal
na aklat, at kung tutumbasan ng kabayaran ay babasahin pati na Bibliyang Hebreo[13].
Kung minsan sa isang malaking kagipitan ay kailangan niya ng saklolo ng
kalangitan at walang makuha kahit isang kandilang pula ng Insik, ay
tumatawag sa mga Santo at Santa na kanyang pinaniniwalaan, at
pangangakuan ng maraming bagay upang mapilit at kumbinsihin sa kabutihan ng
kanyang mga hangarin.[14]
Ngunit ang lalo niyang pinapangakuan at tinutupad naman ay ang Birhen sa
Antipolo na Nuestra Señora dela Paz y de Buenviaje,[15]
ang ilang santong maliliit ay madalas niyang hindi tinutupadan ng pangako at
hindi niya pinapakitunguhan ng mabuti: sapagkat kung minsang matapos
na masunod ang kanyang kagustuhan ay hindi na sila naaalaala, sa kabilang dako
ay tunay namang hindi na sila muling ginagambala magkaroon man uli ng bagong
pangangailangan; alam ni Kapitan Tiyago na sa calendario ay maraming
santong nakatunganga at marahil ay walang ginagawa sa langit[16].
Saka ang isa pa ay inaakala niyang ang Birhen sa Antipolo ay may higit na
kapangyarihan kaysa sa iba’t ibang Birhen, kahit na may dalang tungkod na pilak,
Niño Jesus na bihis o hubad, kalmen, kuwintas o correa:[17]
marahil ay dahilan sa ganitong kalaking kabantugan, ang birheng iyon ay
magagalitin, maingat sa kaniyang pangalan, at kalaban ng potograpiya ayon sa
sabi ng sakristan mayor sa Antipolo, at saka kung magalit, ay
nangingitim na parang kamagong, ngunit ang ibang Birhen ay may malalambot
na puso at mga maawain:[18]
alam naman nating hayag na may mga taong ibig pa sa isang despotikong haring
na walang sinusunod kundi ang sariling kalooban kaysa sa isang hari na
sumusunod saligang batas ng bayan; at kung hindi ito tooo, hayaan natin na
magsalita sina sina Luis XIV at Luis XVI, sina Felipe II at Amadeo I. [19]
Marahil dahil dito, kaya makikita na lumalakad nang paluhod sa bantog na
simbahan ang mga Insik na hindi binyagan at pati mga Kastila. Ang
hindi lamang maipaliwanag ay kung bakit tumatakas ang mga kura na dala ang
pananalapi ng kakila-kilabot na larawan, tumutungo sa Amerika at doon
nangag-aasawa.[20]
MAY KARUGTONG
AT MARAMING INPORMASYON
ANG INYONG MABABASA SA
CD ROM NA JOSE RIZAL
CODE
ª Sa mga
sinulat ni Rizal, ang kahawig nito ay ang akdang pinamagatang Isang
Makisig na Gubernadorsilyo na mababasa sa Mga Akdang Pampanitikan sa Tuluyan na inipon ng Jose Rizal
Centennial Commission, 1961.
[1] Ibig sabihin ay hindi pa naging bisita at sa ganoon
ay mahalaga pa ito sa nagsasalaysay – tandaan na ang may papiging ay halos
walang nakakapuna.
[2] Si Kapitan Tiyago ay yumaman dahilan sa
pagsasamantala sa mga mahihirap.
[3] Tandaan na isa sa ugali ni Kapitan Tiago ay ipunin
ang sapa ng hitso na nginunguya sa isang pisngi, parang nais ilarawan ni Rizal
na ang kaniyang tauhan ay katulad unggoy na halos ganito ring paraan ng
pagtatabi ng pagkain. “Kung hindi ganito ang ayos ng mukha ni kapitan Tiyago
ay masasabi nating siya ay magandang lalaki” - Isang maayos na pagsasabi na
si Kapitan Tiyago ay hindi magandang
lalaki.
[4] Tinataasan ni Kapitan Tiyago ang upa sa lupang
kaniyang ipinasasaka upang lalong yumaman at ang kapalit naman nito ay ang
paghihikahos ng kaniyang mga kasama sa bukid. Ang taunang pagtataas ng upa ay
isa sa mga naging kaugalian ng mga panginoong maylupa sa kapanahunan ni Rizal.
Ipinapaalam sa mga mambabasa na ang mga Rizal ay walang sariling lupa sa
Calamba. Ang malawak na lupang sinasaka ng mga Rizal sa Calamba ay pag-aari ng
mga Dominicano at ito ay tinataasan ng kabayaran taon-taon – isa sa mga dahilan
kung bakit noong 1888 ay pinangunahan mismo ni Rizal ang usaping agraryo sa
Calamba.
[5] Ang opyo ay isang narkotiko na nagbubunga ng
pagkasugapa sa gumagamit – Isa sa pinagkakikitahan ng malaki ni Kapitan Tiyago ay ang pagbebenta ng opyo sa
pamamagitan ng kasosyo niyang Intsik. Sa panahon pa man ni Rizal ay isa na sa
sakit ng lipunan ang pagkasugapa sa opyo at ito ay batis ng kayamananng mga
nangangalakal dito. Masasabing siya ay isa sa orihinal na drug lord sa Pilipinas.
[6] Ang mga bilanggo sa Bilibid (nasa Quiapo
[7] Ang damong zacate
ay siyang ipinapakain sa mga kabayo, sa kapanahunang iyon, ito ang nagsisilbing
pinakagasolina ng mga sasakyang kabayo. Ang
pagpapadala ni Kapitan Tiyago ng damong zacate sa mga bantog na bahay (tirahan
ng mga opisyal) ay bilang pagtanaw ng utang na loob sa mga ibinibigay na
kontrata ng pamahalaan sa kaniya.
[8] Isa sa mga katangian ng mahusay na negosyante –
nakikita kung ano ang magiging mga bagong pangangailangan ng mga tao at
nagpa-plano ng maaga para mga napapanahong produkto at paglilingkod na maari
niyang ipagbili sa iba. Smart si
Kapitan Tiyago sa negosyo.
[9] Mayroong mga puwesto sa kolonyal na pamahalaan na
isinusubasta o naipagkakaloob pagkatapos na makapagbayad. Sa ganito ay binabawi
ng manunungkulan ang kaniyang nagastos mula sa katiwalian. Ang higit nitong
katulad sa ngayon ay ang kontraktwalisasyon
sa mga trabaho – kung saan ang isang ahensiya ng pagpapatrabaho ay kumukuha ng
isang bahagi mula sa sahod ng manggagawang kontrakwal sa pagawaan.
[10] Si Kapitan
Tiyago ay relihiyosong malayo sa Diyos ni hindi man lamang nag-ukol ng
panalangin ng pasasalamat o paghingi ng tulong sa Diyos. Hindi
nagpautang sa Diyos – hindi nagbigay ng abuloy para sa Diyos, sa mga
kapanahunang iyon ang mga salapi ng relihiyoso ay nakaukol sa kanilang mga
paboritong santo at hindi sa Diyos. Higit na ipinakilala ng mga prayle ang
“magagawa” ng mga santo/santa ng simbahan, kaysa sa magagawa ng iisang tunay na
Diyos.
[11] Dinagil ni Rizal ang paniniwala ng mga taong
mayayaman na ang pananaw ay malakas sila sa simbahan dahilan sa nakapagbibigay
sila ng malaking donasyon sa mga gastusin ng parokya.
[12] Isang masakit na pasaring ni Rizal sa kaparian na
kumikita ng malaki mula sa misa. Mapagmataas – dahilan sa kakayahan nilang
pababain at kainin ang Diyos.
[13] Ang mga mahihirap na handang basahin ang lahat ng
dasal pati ang biblia para sa halagang piso, ikumpara ito sa paring kumikita ng
malaki para sa isang saglit na misa. Ang
mga mahihirap sa karagdagang halaga ay babasahin ang Bibling Hebreo –
tandaan na hindi magagawa iyon ng mga magdarasal– dahilan sa ibang wika at
titik, at paraan ng pagbasa nito. Ibig sabihin ay gagawin ng mga mahihirap
ang lahat maging ang imposible para sa karagdagang halagang kabayaran.
[14] Higit na pinaniniwalaan at tinatawagan ni Kapitan
Tiyago ang mga santo at santa kaysa sa tunay na Diyos. Isang kabalintunaan
ng kasaysayan ng Katolisismo sa Pilipinas noong panahon ng mga Espanyol ay
nagawa nilang mapalitan ang kadakilaan ng Diyos ng mga larawang inanyuan.
[15] Ang imahen ng Nuestra
Senora de la Paz y Buenviaje na kilala sa katawagang Birhen ng Antipolo ay unang
dinala sa Pilipinas mula sa Mexico ni Juan Nino de Tabora, nang nagtungo siya
sa Pilipinas para manungkulang GH noong 1626. Pinaniniwalaan na may
kapangyarihan para pigilan ang bagyo at dinala ng ilang beses sa mga
paglalakbay ng galyon sa paglalakbay sa Manila at Acapulco hanggang 1672.
Pagkatapos noon ay inilagay siya sa isang simbahan sa maburol na lugar sa
Hilaga ng Maynila sa ilalim ng pangangalaga ng mga paring Agustino. Samantalang
ginagawa ang simbahan na para sa kaniya ay sinasabing ang birhen ay nagpakita
sa mga katutubo – ang birhen ay nasa ibabaw ng puno ng Antipolo.
[16] Hindi nakaligtas kay Rizal ang napakaraming mga santo
ng simbahan, halos puno ang mga araw ng kalendaryo sa mga pangalan ng santo at
santa. Ang napakaraming mga santo at santa ay maitutulad na lamang natin sa mga
relihiyong pagano ng matandang panahon at maging ng Hinduismo – kung papaano
tayong nagtataka sa mga Hindu ay nagagawang sumamba sa mga “kakatwang imahe”
–ganon din tayo sa pamimintakasi sa ating mga santo/santa.
[17] Nagkakaroon ng labanan ng pabantugan sa pagiging
milagrosa ng mga imahen. Tandaan na ang si Mariang ina ng Cristo ay sinasabing
inilalarawan ng imahe, kung iisa lamang ang mga iyon bakit magkakaiba pa ang
kanilang tinataglay na kapangyarihan– sa
relihiyosidad ng mga Pilipino ang mahalaga sa atin ay ang rebulto at hindi ang
santo/santa na maaring ang kadakilaan ay maging inspirasyon natin kahit wala
ang kanilang anyong larawan.
[18] Labis na nahirapan ang ina ni Rizal sa pagsisilang sa
kaniya, at ipinangako ng huli na kapag-nailuwal niya ng maluwalhati ang sanggol
ay dadalhin niya ito sa birhen ng Antipolo sa edad na pito. Maging ang isa sa
pinakamagandang tula ni Rizal na Junto Al
Pasig ay kaniyang inihandog sa birhen ng Antipolo. Pagkatapos ng ilang
panahon ay naging kabaligtaran sapagkat sa bahaging ito ay kritikal si Rizal
laban sa mga pamahiin na ikinakalat at pinaniniwalaan ng mga taga-sunod ng
birhen ng Antipolo.
[19] Ipinakikita ni Rizal ang labis na pag-ibig ng mga
Pilipino sa kanilang mga patron, anuman ang sabihin ng mga kalaban o hindi
naniniwala ay nandoon pa rin ang kanilang katapatan. Katulad ng katapatan ng
mga tao sa mga diktador na pinuno, na pinaniniwalaan nilang higit na mahusay na
magpalakad ng bayan.
[20] Dahilan sa dami ng nagpupunta sa Antipolo at laki ng
halaga na nakokolekta ay naging dahilan upang ang parokya ay maging labis na
mayaman. Sa kasayayan ng Pilipinas, ang pangangasiwa sa parokya ng Antipolo ay
mahigpit na pinaglabanan ng mga paring Espanyol at Pilipino at isa sa mga mitsa
ng pagbangon ng Kilusang Sekularisasyon. Ikinuwento ni Rizal na may mga paring Espanyol na naitalaga sa parokya
ng Antipolo ang yumaman ng labis at pagkatapos ay iniwan ang pagkapari at
nag-asawa sa Timog Amerika.