Halos
sa tabi ng lawa, sa gitna ng kabukiran at palayan ay matatapuan ang bayang ng
Sa isang maliwanag na
umaga ay umaakyat ang mga bata hanggang sa kaitaasan ng kampanaryo ng simbahan
na nababalutan ng mga lumot at mga halamang sumipot lamang ng pana-panahon, ay
napapahanga sila dahil sa mga kagandahan ng tanawing inaabot ng kanilang
paningin.[3]
Sa gitna ng bunton na iyon ng mga bubungang pawid, tisa, zinc at kabonegro,[4]
na pinaghihiwalay ng mga halamanan at bakuran, ay nakikita ng bawat isa ang
kanilang bahay - ang kanilang munting pugad. Ang bawat bagay ay nagiging
kanilang palatandaan: isang puno, sampalok na maliliit ang dahon, ang
niyog na puno ng bunga na tila si Astarte[5]
na mapagbigay-buhay o isang Diana ng Efeso na may maraming suso,[6]
isang umiimbay na kawayan, isang punong-bunga, isang krus. Sa lugar na
kinaroroonan ng ilog na para isang malaking ahas na kristal na natutulog sa
alpombrang berde; sa mga ilang lugar ay kumukulot ang kanyang agos dahilan sa ilang batong
nakakalat sa tinatakbuhang buhangin. Sa dako roon ng bambang ay kumikipot dahil
sa dalawang matataas na pampang na kinakapitan ng ilang punong nakabaluktot at
ang mga ugat ay nakalabas. Sa dako rito ay may isang mababaw na talabibis[7]
na dito ang ilog ay lumuluwang at humihina ang agos. Sa dako roon, sa
malayo-layong lugar ay may isang munting bahay na nakatayo sa pampang na tila
hinahamon ang kataasan, hangin at kailaliman, at dahil sa kanyang payat na
haligi ay maiisip na siya’y isang malaking ibon na nag-aabang ng ahas na
maaring tukain. Mga putol na sanga o mga punongkahoy na may talukab pa, na
gumagalaw-galaw at pagiwang-giwang, ang siyang nag-uugnay sa dalawang pampang,
at kung sila man ay sakaling masamang tulay, ay mahusay namang aparato ng gymnastics na nagagamit sa pagsasanay sa paninimbang, kaya hindi
dapat bale-walain: ang mga batang naliligo sa ilog ay nagkakatuwaan,
dahil sa babaing may sunong na bakol na nahihirapang manulay o dahil sa
tumatawid na matandang nanginginig at nabibitiwan ang tungkod na nahuhulog sa
tubig[8]
Ngunit
ang bagay na nakakatawag ng pansin ay isang tila isang tangos na kagubatan na
napapalibutan ng mga sinasakang lupain. Doon ay may mga malalaking punong
na dantaon na ang tanda na; may mga guwang, hindi namamatay, kundi kung
tinatamaan lamang ng kidlat ang kanilang mayabong na tuktok at sila ay
pinag-aapoy; ang apoy ay hindi nagdadamay ng iba at namamatay doon din;[9] doon
ay may malalaking bato na dinadamitan ng panahon at ng kalikasan ng lumot na
parang velvet na unti-unting kumakapal ang alikabok sa
mga guwang, pinipitpit ng ulan at tinataniman ng ibon ng binhi. Ang
malusog ng mga pananim sa maiinit na bahagi ng mundo ay malayang simisibol
doon: mga dawag at halamang yumayabong sa ilalim ng mga puno, mga baging
at halamang gumagapang na lumilipat sa mga puno: nakasabit sa mga sanga,
kumakapit sa mga ugat, sa lupa, at parang hindi pa nasisiyahan sa gayon ang flora
ng Pilipinas, makakakita ka ng mga dapo na tumutubo kahit sa ibabaw ng mga
puno; ang lumot at kabuti ay nabubuhay sa mga putok na talukap, at ang dahon ng
mga dapo, mga halamang nakikipanuluyan ay nakikiyakap sa mga dahon ng punong
nag-aampon.[10]
Ang
kagubatan ay iginagalang ng mga tagabayan dahilan sa maraming taglay nitong mga
alamat, ngunit ang mga kuwento na lalong kapani-paniwala, ay siyang lalong
hindi pinaniniwalaan at ang alamat na hindi nila ganap na nalalaman ay inaaring
katotohanan:[11]
Nang
ang bayan ay isa pa lamang na pamayanan na binubuo ng mga dukhang kubo at sa
mga ay maraming damong tumutubo, sa panahong
pumapasok pa doon sa pagsapit ng gabi ang mga
[1]
Walang bayang sa Pilipinas na ganito ang
pangalan. Saan kinuha ni Rizal ang
pangalang San Diego? Ang pinakamalapit na kasagutan ay sa Bastion ng
San Diego na isa sa mga bastion na matatagpuan sa Timog Silangang bahagi ng
pader ng Intramuros at kinalalagyan ng mga kanyon na gamit sa pagdepensa sa
lunsod. Ang bastion ng
[2] Makikita rito na ang kabuhayang bayan ay kontroldado at pinakakitaan ng mga dayuhan. Ibinebenta ng mga magsasaka ang kanilang mga ani ng mura sa mga Intsik dahil sa kawalan ng muwang o para sa kanilang mga bisyo. Wala pa ring nagbago pagkatapos ng mahigit ng 120 taon nang isulat ni Rizal ang nobela.
[3] Ginamit ni Rizal dito ang kahalagahan ng elebasyon sa paglalarawan ng isang pamayanan. Maging ang detalye ng mga halaman na gumagapang sa pader ng simbahan ay hindi nakalibre sa kaniyang masusing pagdedetalye ng kaligiran ng kaniyang nobela..
[4] Uri ng palmera na nakukuhanan ng materyales sa paggagawa ng bubong at ang hibla nito ay ginagamit sa paggawa ng lubid.
[5] Astarte – diyosa ng Grieyego at
Romano –pinakamataas na babaeng diyos ng mga taga
[6] Ipinakikita dito ni Rizal ang kahalagahan ng puno ng niyog.
[7] Lugar sa ilog na ang agos ng tubig ay paikot-ikot at
nagpapahina ng agos na dumadaloy.
[8] Makikitang muli sa bahagi ng pagsasalaysay ang katutubong kapilyuhan ng mga batang Pilipino.
[9] Ang isa sa katangian ng mga matatandang puno sa Pilipinas na dumaan sa napakaraming mga pagsubok ng kalikasan, ngunit nagpapatuloy pa rin ang buhay at nag-aambag ng kapakinabangan sa kapaligiran.Sa mga nakalipas na panahon, ang mga matatandang puno sa Pilipinas ay nakakalaban at nagwawagi sa paninira ng elemento ng kalikasan. Subalit sa kasalukuyan ang mga punong ito ay walang kalaban-laban sa mapanirang kamay ng mapagsamantalang mga tao na hindi marunong tumanaw ng utang na loob sa mapagbiyayang mga puno ng Pilipinas.
[10] Nagawa ni Rizal na ganap na mailarawan sa mga mambabasa ang kakapalan ng mga puno at halaman sa loob ng kagubatan ng Pilipinas. Sinumang nakapasok na sa kagubatan o maging kahit sa kasukalan ng Pilipinas ay makikita ang lahat ng paglalarawan ni Rizal na binanggit sa talatang ito.
[11] Ang mga Pilipino ay higit na naniniwala sa mga higit na lalong hindi kapani-paniwalang alamat, kaysa sa mga tunay na kasaysayan – higit na pinaniniwalaan ang mga milagro at mga kuwento ukol sa mga santo, ngunit walang interest sa mga kasaysayang lokal. Sa mga salitang ito ni Rizal ay hinihikayat niya ang mga taong bayan na maging kritikal sa mga kuwento na kanilang naririnig at huwag mahulog sa bulag o hindi pinag-isipang paghanga.
[12] Sa bahaging ito ng kabanata ukol sa mga unang panahon ng bayan ng San Diego ay ipinapakita ni Rizal ang kahalagahan kasaysayang lokal – pagkatapos na ang topograpiya ng bayan ng San Diego ay nagbigay siya ng kaligirang pangkasaysayan hindi lamang para magkaroon ng kaunawaan ang kaniyang mga mambabasa sa kapaligiran, kundi maging sa ebolusyon ng isang tipikal na bayan (pueblo/municipalidad) sa Pilipinas na napasailalim ng pamamahala ng mga Espanyol. Masasabing si Rizal mismo sa kaniyang sarili ay isa sa mga tagapanguna sa pagsasaliksik/pag-aaral ukol sa kasaysayang lokal. Isa sa mga isinulat ni Rizal ay ang ukol sa Kasaysayan ng bayan ng Calamba, na kaniyang sinilangang bayan.