Sa sandaling lumalabas ang matanda ay siya namang paghinto sa daanan ng isang
karwaheng nagpapahiwatig na nagmula sa isang mahabang paglalakbay. Ito ay puno
ng alikabok at ang mga kabayo ay pinagpapawisan pa. Pumanog si Ibara, kasunod ang isang matandang
utusan; at sa pamamagitan ng isang kumpas ng kamay ay pinaalis ang sasakyan at
tahimik na tinungo ang libingan.
“Dahilan
sa aking karamdaman at iba pang mga gawain ay hindi ako nakabalik!” ang
pakumbabang sabi ng matanda, “ang sabi ni Kapitan Tiyago ay siya na ang
magpapagawa ng isang nitso; nguni’t nilagyan ko ng mga bulaklak at isang krus
na aking ginawa… Si Ibarra ay hindi sumagot.
“
Dahil sa
mga alalahaning taglay ay hindi napuna ni Ibarra ang pamamangha ng ilang katao
nang siya ay makilala, mga taong pinigil ang pagdarasal at sinundan siya ng
mausisang tingin.
Ang binata
ay maingat na naglalakad, umiiwas na dumaan sa ibabaw ng mga libingan na
madaling malaman dahil sa lubog ng lupa. Nang siya ay bata pa ay
tinutuntungan niya ang mga iyon at sa
ngayon ay kanyang iginagalang; ang kanyang ama ay nasa gayon na ring
kalagayan. Ang kanyang kasama ay napahinto na hindi malaman ang gagawin;
humahanap ng bakas sa lupa nguni’t walang krus kahit saan dako. “Dito kaya?”
ang bulong, “hindi, doon; ngunit nakabungkal ang lupa!” Malungkot siyang
tinitingnan ni Ibarra.
“Siya nga
pala, naaalala ko ng may isang bato sa tabi; ang libingan ay may kaunting
kaiklian; ang sepulturero ay may sakit noon kaya isang magsasaka pa ang
tumulong para mahukay iyon; ngunit itanong natin sa sepulturero kung ano ang
nangyari sa inilagay kong krus.”
Tinungo
nila ang sepulturero na sila ang labis na tinitigan.
Ang
sepulturero ay bumating nag-alis ng salakot.
“Masasabi
po ba ninyo kung alin ang libingang may isang krus doon?” ang tanong ng alila.
Tiningnan ng pinagtanungan ang pook na itinuro at saka nag-isip “Isang krus na
malaki?”
“Oo nga,
malaki,” masayang patotoo ng matanda na tumingin nang may kahulugan kay Ibarra
na nagbigay ng liwanag sa anyong malungkot na mukha.
“Isang
krus na may mga ukit at natatalian ng yantok?” muling tanong ng sepulturero.
“Iyon nga,
iyon nga, ganito,” at iginuhit ng alila sa lupa ang isang krus na katulad ng
gawang -Bizantina. “At
sa baunan ay may mga tanim na bulaklak?”
“Mga adelfa,
sampaga at pensamiento!”
Iyon nga!”
ang tugong masaya ng alila at dinulutan ng isang tabako ang kausap.
“Ituro
ninyo sa amin kung alin ang libingan at kung nasaan ang krus.”
Kinamot ng
sepulturero ang kanyang tainga at sumagot na kasabay ang paghikab. “Ang krus
ay…sinunog ko na.”
“Sinunog?
At bakit ninyo sinunog?”
“Sapagkat
utos ng kurang malaki.”
“Sino ang
kurang malaki?” ang tanong ni Ibarra.
“Sino?
Yong kurang namamalo, si Padre Garrote.”