KABANATA 21 KASAYSAYAN NG ISANG INA

Walang tiyak na palakad-lakad

Walang hinto sa kalilipad

Walang pahinga ni isang iglap.

Nagtatakbo si Sisa patungo sa kanyang bahay, na taglay ang pagkalito na nangyayari sa tao kapag nasa gitna ng isang kasawian at walang sukat lumingap sa atin at tinatakasan tayo ng pag-asa.  Kapag nangyayari ang gayo ay parang nagdidilim ang lahat ng bagay sa paligid natin, at kung makakita tayo ng isang munting ilaw na nagniningning sa malayo ay tumatakbo tayong patungo sa kanya, siya ay ating hinahabol nang di pinupuna kung sa gitna ng daan ay may isang bangin.[1] Nais na iligtas ng ina ang kanyang mga anak, ngunit paano?  Ang mga ina ay hindi nagtatanong ng pamamaraan kapag ang ang kanilang mga anak ay nasa panganib.[2]

Hangos na tumatakbo, habol ng mga pangamba at mga kakila-kilabot na kutob ng loob.  Nadakip na kaya ang anak niyang si Basilio?  Saan tumakas ang anak na si Crispin?[3]  Nang malapit na sa kanyang bahay ay nakita ang mga capacete[4] ng dalawang sundalo sa ibabaw ng bakod ng kanyang taniman ng gulay.[5]  Hindi masabi ang dumaan sa kanyang puso; nalimot niya ang lahat.  Hindi lihim sa kanya ang kawalang galang ng mga taong iyon na hindi nagpipitagan kahit sa mayayaman sa bayan; ano ang mangyayari sa kanya at sa kanyang mga anak na isinuplong sa pagnanakaw?  Ang mga guwardiya sibil ay hindi mga lalaki, sila ay guwardiya sibil lamang:  hindi nakikinig sa paki-usap at sanay makakita ng luha.[6] Napatitig si Sisa sa langit at ang langit ay nakangiting taglay ang kanyang hindi mailarawang liwanag:  ilang maninipis na mapuputing ulap ang papaalis na nakalutang sa bughaw na langit.  Huminto upang pigilin ang panginginig na nararamdaman niya sa buo niyang katawan.

Iniwan ng mga sundalo ang kanyang bahay at nasasalubong niyang sila lamang:  walang nadakip sa bahay kundi ang manok na inahing pinatataba ni Sisa.[7]  Huminga at lumakas-lakas ang loob. “Napakabuti ng kanilang puso!” ang bulong na halos umiiyak sa katuwaan.  Kahit pa sunugin ng mga sundalo ang bahay, basta pabayaan lamang ang kanyang mga anak ay bibiyan niya ang mga sundalong ito ng bendisyon. Muling tumingin bilang pasasalamat sa langit, na nagkataon na noon ay nililiparan ng isang kawan ng tagak, iyang matutuling ulap sa langit ng Pilipinas,[8] at, bumalik ang pag-asa sa kanyang puso, nagpatuloy sa kanyang paglakad. Nang malapit na sa mga nakakatakot na mga taong iyon ay nag-kunwaring walang paki-alam, tumingin sa iba’t ibang lugar ako na nagkukunwaring hindi nakikita ang kanyang inahing manok na sumisiyap sa paghingi ng saklolo sa kanya.  Bahagya pa lamang nakararaan sa kanyang tabi ang mga sundalo ay nagtangkang tumakbo, ngunit siya ay nagpigil. Hindi pa siya nakalalayo nang kanyang madinig na siya ay painsultong tinatawag.  Nangilabot siya ngunit nagwalang-bahala at nagpatuloy sa paglakad.  Muli siyang tinawagan, ngunit may kasabay nang isang sigaw at isang pagmumura.[9]  Lumingon siyang namumutla at nanginginig.  Siya ay kinawayan ng isang sibil. Biglang lumapit si Sisa, na nakakaramdam ng pang-uumid ng dila at sa takot ay nanunuyo ang kanyang lalamunan.

“Magsabi ka sa amin ng totoo, at kung hindi ay itatali ka namin sa punong iyon at bibigyan ka namin ng dalawang putok!”[10] ang sabi ng isa na ang boses ay nagbabala.           

Tumanaw ang babae sa kinaroroonan ng puno.

“Ikaw ba ang ina ng mga magnanakaw, ha?” ang tanong ng isa.

“Ina ng mga magnanakaw!” ang sabing pabigla ni Sisa.

“Nasaan ang salaping iniuwi sa iyo kagabi ng iyong mga anak?”

“Ah, ang salapi…”

“Huwag mong ipagkaila, sasamain ka pang lalo!” dagdag ng isa.  “Naparito kami upang arestuhin ang iyong mga anak at ang pinakamalaki ay nakatakas sa amin; saan mo itinago ang maliit?”

Nang madinig na nakatakas ang anak, si Sisa ay nakahinga ng maluwag. “Ginoo!” ang sagot, “mahabang araw nang hindi ko nakikita si Crispin; akala ko ay aking makikita ngayong umaga sa kumbento nguni’t doon ay walang nasabi sa akin kundi…”

Ang dalawang sundalo’y nagtinginan nang may kahulugan. “Siya,” ang bulalas ng isa sa kanila, “ibigay mo sa amin ang salapi at pababayaan ka namin.”[11]

“Ginoo!” ang pakiusap ng kaawa-awang babae, “ang aking mga anak ay hindi magnanakaw kahit sila nagugutom:  handa kaming magtiiis ng gutom.  Walang inuwi ni isang kuwalta sa akin si Basilio; halughugin ninyo ang buong bahay at kapag nakakuha kayo ng sikapat (kalahating pera) man lamang ay gawin na ninyo sa amin ang inyong gusto.  Kaming mahihirap ay hindi magnanakaw na lahat!”

“Kung gayon,” ang madalang na sabi ng sundalo na nakatingin sa mata ni Sisa, “ay sumama ka sa amin; bahala nang lumitaw ang iyong mga anak at isauli ang salaping ninakaw.  Sumama ka sa amin!”[12]

“Ako?  Sasama sa inyo?” ang bulong ng babae na napaurong at gulat na nakatingin sa kasuotan ng mga sundalo.

“At bakit hindi?”

“Ah!  Maawa kayo sa akin!” pakiusap na halos paluhod.  Ako ay labis na mahirap, wala akong ginto ni hiyas na maibibigay sa inyo,[13] ang tangi kong pag-aari ay inyo nang kinuha, ang inahing ipagbibili ko sana… dalhin ninyo ang bawat matagpuan sa aking kubo, ngunit pabayaan na lamang ninyo ako rito, bayaan ninyong dito ako mamatay!”

“Lakad, sasama ka, at pag hindi ka sumama ay tatalian ka namin.”

Si Sisa’y humagulgol ng iyak.  Ang mga taong iyon ay hindi man lamang nahabag. “Bayaan na lamang ninyo akong mauna nang kaunti kaysa inyo!” ang pakiusap nang maramdamang siya ay walang pakundangang sinunggaban at itinutulak.

Ang dalawang sundalo ay naawa at mahinang nag-usap. “Siya,” sabi ng isa, “mula rito hanggang sa sa bayan ay maari kang tumakbo, kaya pumagitna ka sa amin.  Pag nasa bayan na ay maaari kang magpauna nang mga dalawampung hakbang, ngunit ikaw ang bahala!  Huwag kang papasok sa alinmang tindahan, ni huwag kang hihinto.  Lakad, at matulin!”

Walang nangyari sa mga pamanhik, mga pangangatwiran, mga pangako.  Ang sabi ng mga sundalo ay labis na ang pagbibigay sa kanya at sila ay nalalagay nang lubha sa panganib.

Nang siya ay mapagitna sa dalawa ay halos mamatay sa kahihiyan.  Wala ngang naglalakad sa daan, nguni’t ang hangin at ang liwanag ng araw?  Ang tunay na kahinhinan ay nakamamalas ng tumitingin sa lahat ng dako. Tinakpan ng panyo ang kanyang mukha at lumakad nang hindi tinitingnan ang nilalakaran at tahimik na lumuluha sa kanyang pagkaaba.  Kilala niya ang kanyang kahirapan, batid niyang pinababayaan siya ng lahat, pati na nang kanyang asawa, ngunit hanggang sa mga sandaling iyon ay ipinapalagay niyang siya ay may taglay na karangalan na dapat na lingapin:  hanggang sa mga sandaling yaon ay kinakaawaan niya ang mga babaing masasagwa ang bihis at tinatawag ng mga taong mga kerida ng sundalo.  Sa ngayon, sa akala niya ay parang bumaba pa ang kalagayan niya kaysa mga babaing nasabi.[14]

Nadinig niya ang yabag ng mga kabayo; iyon ay mga nagdadala ng isda sa mga bayan-bayang nasa loob.  Naglalakbay sila na magkakasabay ang mga lalake at babae, na nakasakay sa di mabuting kabayo, sa pagitan ng dalawang batulang na nakasabit sa mga tagiliran ng hayop.  Ilan sa kanila, sa pagdaan sa harap ng kanyang kubo ay nakiinom sa kanya at siya ay binibigyan ng ilang isda.  Ngayon, sa pagdaraan sa kanyang tabi na parang sa palagay niya, siya ang sinasagasa at niyuyurakan at ang mga tinging paawa o pawalang-bahala ay lumulusot sa kanyang panyo at pumapako sa kanyang mukha. Nakaraan din ang mga naglalakbay at si Sisa ay nagbuntung-hininga.  Inilayo sandali ang panyo upang tingnan kung sila’y malayo na sa bayan.  Ilang poste pa ng telegrapo ang nalalabi bago niya marating ang bantayan.[15]  Sa pagkakataong iyon ang layo sa pagitan ng mga posteng iyon ay naging napakahabang lakarin.

---

[1] Paglalarawan sa kalooban at pananaw ng taong naguguluhan ng isipan at nawawalan ng pag-asa. Mapapansin sa bahaging ito na ang kakayahan ni Rizal sa mahusay na paglalarawan ng emosyon ng isang tao ay katulad ng kakayahan ng isang propesyonal na sikolohista.

[2] Gagawin ng isang ina ang lahat ng bagay para sa kaligtasan ng kaniyang anak, nagagawa ang mga bagay na hindi niya akalain na kaya niyang magawa.

[3] Sa bahaging ito ng kuwento ay naniniwala pa si Sisa na buhay pa si Crispin at nakatakas lamang sa kumbento.

[4] capacete – kasuotan sa ulo ng guwardia sibil.

[5] Ibig sabihin may ninanakaw ang mga guwardiya sibil sa halamanan ni Sisa.

[6] Ang mga guwardiya sibil ay hindi lalaki – tunay na lalaki ay dumidinig ng pakiusap at lumalamig ang galit sa harap ng luha.

[7] Kaya iniwan ang mga capacete sa bakod ay abala sila sa pag-aresto sa mailap na manok.

[8] Mabilis na ulap sa Pilipinas - ang tagak ay mabilis ang lipad at puti ang kulay na katulad ng ulap.

[9] Ipinapakita lamang ni Rizal ang pag-uugali ng mga guawardiya sibil – makikita dito na hindi na nila kailangang pang turuan ng Mabuting Pag-uugali at Wastong Pamamaraan – dahil sa masasayang lamang.

[10] Sana naman wala ng iba pang ibig ipakahulugan si Rizal sa mga salitang ito “kung hindi ay itatali ka namin sa punong iyon at bibigyan ka namin ng dalawang putok!”

[11] Ang mga guardia sibil na ito ang ninuno ng ilang mga tiwaling miyembro ng ating kasalukuyang kapulisan – pababayaan nila si Sisa basta mapunta sa kanila ang pera inaakala nilang ninakaw.

[12] Pagpapakita ng paglabag ng karapatang pantao sa Pilipinas sa kapanahunang iyon. Sa mga bansang Europeo at maging sa mga kolonya nito ay hindi dinadakip ang magulang dahilan sa akusasyon laban sa kaniyang anak. Ipinakikita dito ni Rizal ang kalagayan sa Pilipinas ay kontra sa noon ay nagsisimulang maging pandaigdig na prinsipiyo ng katarungan na ang napagbibintangan ay hindi ituturing na may kasalanan hanggang hindi napapatunayan ng hukuman – sa kaso ng magkapatid na Basilio at Crispin ay ipinapakita dito ang pagbibintang ay halos parang isang kahatulan na.

[13] Kung si Sisa ay mayroong salapi ay maaring niyang aregluhin ang bintang sa kaniyang mga anak. Pagpapakita ni Rizal na ang mga guardia sibil sa kaniyang kapanahunan ay maaring tapalan ng salapi.

[14] Nagawang mailarawan ni Rizal ang kahihiyan na inabot ni Sisa sa paglalakad tungo sa kabayanan na may kasabay na sundalo sa dahilang ang kaniyang sariling ina ay dumanas nang ganitong nakakahiyang pangyayari – isa ring kabalintunaan na Sisa ay mayroong dalawang anak na lalaki na katulad ni Dna. Teodora.

[15] Poste ng telegrapo – sa mga bayan-bayan sa Pilipinas noong panahon ng Espanya ay mayroon ng mga poste na nasa tabi ng mga pangunahing bayan na hindi para sa koryente kundi para sa kawad ng telegrama. Katunayan nito ay ang bayaw ni Rizal na si Silvestre Ubaldo (asawa ni Olympia Rizal) ay nagtrabaho bilang operator ng telegrapo. Makikita na sa kapanahunan ni Rizal na hindi naman nahuli ang Pilipinas sa larangan ng telekomunikasyon.