Sa magkabilang
dulo ay puno ng mga tao ang kamalig na tinatawag ng mga tao na “Bahay
ng Lumalang sa lahat ng nilikha.” Nagtutulakan, nagkakasiksikan,
makakarinig ng maraming aray ang kakaunting papalabas at ang maraming papasok.
Malayo pa ay iniuunat na ang bisig upang basain ng agua bendita ang mga
daliri, datapwa’t darating na walang anu-ano ang isang bugso ng mga tao at
napapalayo ang kamay: kung magkagayon ay naririnig ang isang ungol.
Isang babaeng napagtapakan ay nagmumura, subalit patuloy pa rin ang
tulakan. Ang ilang matandang nakasawsaw ng daliri sa tubig na iyon, na
kulay-burak na, na pinaghinawan ng buong bayan, bukod pa sa mga dayo, ay
nagpapahid ng buong pananampalataya ng tubig na iyon, kahiman lubhang mahirap,
sa kanyang batok, tuktok, noo, ilong, baba, at sa pusod, na taglay ang
pananalig na sa gayong paraan ay nalilinis sa kasalanan ang lahat ng dakong
tinuran at hindi siya magkakasakit ng torticollis (sakit na rayuma sa
batok, sa leeg, sa likod o sa balikat), ni sakit ng ulo, ni pagkatuyo, ni
di-pagkatunaw ng kinain.[1]
Ang mga kabinataan, marahil ay sapagka’t di-lubhang masasaktin o kaya ay dahil
sa di-naniniwala sa banal na lunas na iyon, ay bahagya nang basain ang dulo ng
daliri (upang walang masabi ang mapanata) at kunwari’y isasayad ang noo, ngunit
Bahagya
nang makahinga doon; mainit at amoy-katawang tao; nguni’t higit sa lahat ng
kapinsalaang iyon ang halaga ng magsesermon: ang kanyang sermon ay
nagkahalaga sa bayan ng dalawang daa’t limampung piso. Ang sabi ni
Matandang Tasyo ay: “Dalawang daan at limampung piso sa isang sermon!
Sa iisang tao, at isang beses! Ang ikatlong bahagi ng upa sa mga
komedyante na lalabas sa loob ng tatlong gabi…!
Dapat nga silang maging mayayaman!”[3]
“Ano ang
pakialam ng bagay na iyan sa komedya?” ang sagot na nayayamot ng maestro ng
kapatiran sa V.O.T., “dahil sa komedya ay napupunta sa impiyerno ang mga
kaluluwa, at sa sermon ay sa langit! Isang libo man ang hiningi ay
nasasayahan din kami at may utang na loob pa kami…”
“May
katwiran kayo!” ang sagot ng pilosopo, “para sa akin ay nasisiyahan pa ako sa
sermon kaysa komedya.”
“Sa ganang
akin, ni ang komedya!” ang sigaw na galit na galit ng isa.
“Marahil
nga, dahil iisa ang pagkakaunawa ninyo
sa dalawang bagay na iyan…!”[4]
At ang
matandang walang pananalig ay lumayong hindi pinuna ang mga tungayaw at mga
kakila-kilabot na sumpa na kanyang sasapitin mula sa magagaliting maestro ng
kapatiran.
Samantalang
hinihintay ang alkalde,[5]
ang mga tao ay pinapawisan at naghihikab: nagpapahangin ang mga pamaypay,
sumbrero at panyo; nagsisigawan at nag-iiyakan ang mga bata, bagay na nagiging
malaking gawain ng mga sakristan upang sila ay mapalabas sa simbahan. Ang bagay
na ito ay nakapagdulot ng kuru-kuro sa malumanay na guro ng Cofradia ng
Santisimo Rosario.
“Bayaan
ninyong ang mga bata ay lumapit sa akin,” ang tunay ngang sabi ng Poong si
Jesucristo, nguni’t maiisip na ang ibig sabihin niyon ay mga batang hindi
umiiyak![6]
Isang
matandang babaeng nakasuot ng ginggon, si Hermana Pute, ang sabi naman sa
kanyang apong batang babaeng may anim na
taon, na nakaluhod sa kanyang tabi: “Dimonyo ka! Huwag kang
palilinga-linga sapagkat makakarinig ka ng isang semon na katulad ng sa Biernes
Santo!” At kinurot upang gisingin ang pananampalataya sa kalooban ng bata na
napapangiwi, inihaba ang nguso at ikinunot ang noo.
Ilang
lalakeng nakatingkayad ay nangag-aantukan sa tabi ng mga kumpisalan[7].
Inakala ng ating manang na bumubulong ng dasal at pinalalakad ang kamay sa
butil ng kuwintas, na ang pagyuyukayok ng isang matandang lalake ay siyang
lalong magalang na pagsunod sa utos ng kalangitan, kayat unti-unti niyang
ginayahan.[8]
Si Ibarra
ay nasa isang sulok; si Maria Clara ay nakaluhod sa malapit sa altar-mayor sa
isang pook na inireserba ng kura sa pamamagitan ng mga sakristan[9].
Si Kapitan Tiyago na naka-tuxedo ay
umupo sa luklukang ukol sa mga maykapangyarihan kayat inakala ng mga bata na
siya ang kapitan sa bayan, kung kaya natatakot sila na siya ay lapitan.
Dumating
ang alkalde na galing sa sakristiya, kasama ang kanyang mga ayudante, at umupo
sa isang mainam na upuan na nakapatong sa isang alpombra. Ang alkalde ay
gayak na gayak, at taglay sa dibdib ang medalya ni Carlos III at apat o
Hindi
siya nakilala ng bayan.[10]
“
“Hangal!”
ang sagot ng isang kalapit na siniko ang nagsalita, “iyan ang prinsipe Villardo
na nakita natin kagabi sa dulaan!”[11] Ang
alkalde ay lalong napataas sa mata ng bayan, naging prinsipeng engkantado na
dumaig sa mga higante.[12]
[1] Pinuna ni Rizal ang agua bendita - ang labis nitong karumihan
dahilan sa sawsawan ng napakaraming mga tao at nagbababalana maari itong maging
sanhi ng sakit na tuberculosis.
[2] Kulay burak at
nakakadiri – isang pagpuna ni Rizal sa hindi panghahawak ng simbahan sa kasabihang
“ang kalinisan ay sumusunod sa kabanalan”
[3] Nalalakihan ng
sobra-sobra si Pilosopo Tasyo sa bayad sa paring magmimisa. Nagtanong sa
kaniyang sarili kung dapat na magpayaman ang mga pari dahilan sa isa sa
kanilang mga panata ay ang maging mahirap.
[4] Iisa lang ang komedya
at sermon – pareho lang sila, na ang gamit ay pansamantalang makalimot ang
bayan sa kaniyang kahirapan at kaapihan. Sa komedya ay para maaliw sila at
malimutan pansamantala ang kahirapan at sa sermon ay para ipako ang kaniyang
pag-asa sa walang hanggang gantimpala sa kalangitan.
[5] Hinintay ang Alcalde ng lalawigan, higit na
pinahahalagahan ang kaniyang pagdating kaysa sa maisagawa ang misa sa tamang
oras. Ang pagiging huling dumating kaysa sa itinakda ay hindi katutubong
kalikasan ng mga Pilipino – ito ay namana lang natin sa mga mananakop na ang
pagdating ng huli sa oras ay isa sa palatandaan ng pagiging “importante.”
[6] Pinagtatalunan ng mga
mapanata kung tama ang ginawang pagpapalabas sa mga batang umiiyak ng malakas
sa loob ng simbahan. Sabi ni Cristo ay palapitin ang mga bata sa kaniya at ang
sabi naman ng isa “sinabi iyon ni Cristo
pero hindi iyong mga batang umiiyak.”
[7] Inantok ang lalaki sa
kapaguran sa kapistahan hindi mawari kung ito ay dahilan sa kaabalahan,
kasayahan, o sugalan
[8] Talagang makikita ang
pagkainis ni Rizal sa mga taong nanggagaya ng kabanalan.
[9] Mapapansin na
mayroong reserbasyon sa dakong unahang bangko sa simbahan si Maria Clara, mula
sa kagandahang loob ni Padre Salvi.
[10] Hindi kilala ng tao
ang alkalde - Ito ay dahil palaging nasa kapitolyo ng lalawigan at bihirang
pumunta sa mga bayan-bayan, maliban kung
may kapistahan.
[11] Dahilan sa magarang
kasuotan ng alcalde ay napagkamalang artista
sa entablado.
[12] Isang malupit na
pagpapatawa – pero mula sa pananalita ay maaring basahin na ang pinuno ng bayan
ay higit na malaki sa paningin ng mga tao – kaysa sa tunay niyang nagagawa
para sa mga ito