Habang
tinatapos ni Ibarra ang pag-aayos sa kaniyang bagong kasuotan ay
pumasok ang isang alila na nagsabing may isang taga-bukid na nais makipagkita
sa kanya. Sa pag-aakalang marahil ay isa
sa kanyang mga manggagawa ay ipinag-utos na papasukin sa kanyang tanggapan o
silid na aralan, aklatan at gawaan na tuloy ng gamot.[1]
Nguni’t gaano ang ipinagtaka niya nang makaharap ang matigas at mahiwagang anyo
ni Elias.
“Iniligtas
ninyo ang aking buhay,” ang sabi nito sa wikang Tagalog dahil sa nahulaan ang
ibig sabihin ng pagdulog ni Ibarra, “nagbayad ako ng pagkakautang sa inyo at
ito ay hindi pa lubos, kaya wala kayong
dapat na ipagpasalamat sa akin, kundi bagkos pa ngang ako ang dapat
magpasalamat.[2]
Naparito ako upang pakiutangan kayo ng loob…”
“Sabihin
ninyo!” wika ng binata sa wika ring Tagalog, at napapataka siya sa ayos ng
taga-bukid.
Tinitigang
sandali ni Elias si Ibarra at nagwikang:
“Kapag
tinangka ng mga maykapangyarihan na inbestigahan ang hiwagang ito ay ipinapakiusap
ko sa inyong ipaglihim ang babala na ibinigay ko sa inyo sa simbahan.”
“Wala
kayong dapat na ikabahala,” sagot ng binata na may di-kasiyahang loob, “batid
kong kayo ay pinag-hahanap, nguni’t hindi ako manunuplong.”
“O, hindi
dahil sa akin,!” ang bulalas agad, at may pagmamataas ni Elias, “dahil din sa inyo; wala akong
kinatatakutan sa mga tao.”[3]
Ang
pagtataka ng ating binata ay humigit pa: ang bigkas ng pananalita ng
taga-bukid na iyon, na naging piloto, ay bago at waring hindi angkop sa kanyang
taglay na kalagayan ng pamumuhay.
“Ano ang
ibig ninyong sabihin?” ang siyasat na tinanong sa tingin ang mahiwagang taong
iyon.
“Hindi ako
nagsasabi ng
Si Ibarra
ay napaurong. “Ang aking mga kalaban? Mayroon akong kalaban?”
“Lahat
tayo ay may kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao, mula sa
pinaka-mahirap o maging ang lalong mayaman at makapangyarihan! Ang tunggalian ay batas ng buhay!”
Tahimik na
napatingin si Ibarra kay Elias. “Kayo
ay hindi piloto, ni hindi taga-bukid…” [4]
“Mayroon
kayong kalaban sa itaas at sa ibaba,” patuloy ni Elias na hindi napuna ang mga
salita ng binata, “nagbabalak kayo ng isang malaking gawain, nagkaroon kayo
ng nakaraan, ang inyong ama, ang inyong mga ninuno ay nagkaroon ng mga kaaway,
sapagkat nagtataglay ng init ng kalooban, at sa buhay na ito ay hindi ang mga
kriminal ang lalong kinamumuhian kundi ang mga taong may malilinis na kalooban.”[5]
“Kilala
baga ninyo ang aking mga kalaban?”
Hindi agad
sumagot si Elias at nag-isip. “Nakilala ko ang isa, ang namatay,” ang tugon, “kagabi
ay nalaman kong may nais gawing masana sa inyo dahil sa pakikipag-usap niya sa
isang di ko kilala, na nawala sa dami ng tao. [6] ‘Ito
ay hindi kakanin ng isda na gaya ng kanyang ama: makikita ninyo bukas,’
ang sabi. Ang mga salitang ito ay nakakuha ng aking atensiyon, hindi
lamang dahil sa kahulugan kundi dahil sa ang nagsalitang iyon, ay nagprisinta
sa namamahala ng paggawa, na ang hangad ay ang mga gawain tungkol sa paglalagay
ng panulukang bato, hindi humingi ng malaking sahod at nagparangalan pa
ng kanyang mga alam.[7]
Ako ay walang sapat na dahilang para mag-akalang siya ay may masamang balak,
ngunit may pumaosk sa aking isipan na nagsasabing ang aking mga hinala ay
totoo. Pinili kong ipaalam sa inyo
ito sa loob ng simbahan, pagkat iyon ay isang pagkakataon upang kayo ay
babalaan pa at hindi na makapagtanong.[8]
Ang iba pang bagay ay nakita na ninyo.”
ª Sa kabanatang ito ay
magaganap ang unang pagseryosong -uusap sa pagitan ng creole na si Ibarra at ng katutubong si Elias.
[1] Hindi sinasabi sa
nobela kung ano ang natapos na pinag-aralan ni Ibarra – ngunit sa kaayusan ng
kaniyang tanggapan at laboratoryo ay masasabing mayroon siyang kaalaman sa
paggawa ng gamot. Walang katiyakan ngunit maaring mahulaan na nasa linya ng
parmasyutika o kemistriya. Noong mga unang panahon at maging sa nakalipas na
mga dekada na hindi pa masyadong maraming mga produktong gamot, ang
parmasyutiko ang siyang direktang nagtitimpla ng mga gamot ayon sa reseta ng
manggagamot. Ito ang dahilan kung bakit noong mga naunang dekada ay pangunahing
kasangkapan ng mga parmasyutiko ay dikdikan/mortar
at timbangan.
[2] Ang pagmamalasakit ni
Elias kay Ibarra ay dahilan sa utang na loob – iniligtas siya ni Ibarra sa
buwaya. Ang pagpapasalamat ni Elias kay Ibarra ay dahilan sa nakabayad siya ng
utang na loob.
[3] Ang pakiusap ni Elias
na huwag isumbong ay hindi para sa kaniya kundi para na rin sa kabutihan ni
Ibarra. Hindi natatakot si Elias na
isuplong siya ng mga tao. Sa kapanahunan ni Rizal ay tinutugis ng batas
ang mga tulisan dahilan sa kanilang
pandarambong sa mga bayan-bayan at panliligalig sa kapayapaan. Ang pagmamahal ng karaniwang tao kay
Elias ay indikasyon ito ay hindi isang mandarambong – may likas na pagmamahal
ang mga tao sa kaniya, nakakagalaw siya ng malaya, dahilan sa kailangan siya ng
bayan upang ang kaniyang kakaibang lakas, talino, at katangian ay kailangan ng
mga naaping tao sa bayan. Ang paglitaw ng kalipunan ng mga taong nagtataglay ng
katangian ni Elias ay isang indikasyon na may lakas ang bayan mula sa kanilang kauri.
[4] Nararamdaman ni
Ibarra na edukado ang kausap dahilan sa mayroong kabuluhan ang mga sinasabi ni
Elias. Sapagkat ang binabanggit ni ni Elias ay ang isang anyo ng pilosopiyang
panlipunan – ang tunggalian ay batas
ng kalikasan.
[5] Ito ang mga dahilan
kung bakit mayroong kagalit si Ibarra – ang kaniyang proyekto, ang kalupitan ng
kaniyang lolo (tandaan na ang taong dilaw ay anak ng trabahador ni Don
Saturnino) ;ang kaniyang ama naman ay kalaban ni Padre Damaso; at siya mismo ay
nakabangga si Padre Salvi.
[6] Lumalabas na hindi
mag-isang binalak ng taong dilaw ang tangkang pagpatay kay Ibarra.
[7] Pansinin - alam ni
Elias ang nagaganap sa konstruksiyon ng
paaralan. May pakikipag-ugnayan si Elias sa mga manggagawa sa paaralan – para
siyang labor organizer sa ating
panahon?
[8] Makikita ang talino
ni Elias. Una sa pagkuha ng inpormasyon sa loob ng bakuran ng mga kaaway; at
pangalawa, sa pagsasabi niya kay Ibarra sa balakin ng taong dilaw. sa loob ng
simbahan at dahilan sa hindi makapagtatanong si Ibarra, ang magagawa na lamang
nito ay ang mag-ingat ng labis dahilan sa isang babala na wala siyang nalalaman
sa puno at dulo.