KABANATA 35 MGA USAP-USAPAN

Ang balita sa nangyari ay madaling kumalat sa buong bayan.  Sa una ay walang makapaniwala, ngunit sa dahilang hindi maaring hindi mapaniwalaan ang sadyang katotohanan, ang lahat ay napabulalas sa pagkabigla. Ang bawat isa ay nagkaroon ng opinyon ng ayon sa abot ng kanilang isipan.[1]

“Si Padre Damaso ay patay na!” sabi ng ilan,

“Nang damputin, ang mukha ay puno ng dugo at hindi na humihinga.”[2]

“Mamahinga sana siya sa kapayapaan, nguni’t nagbayad lamang ng kaniyang utang!”[3] ang bulalas ng isang binata, “tingnan ninyo ang ginawa kaninang umaga sa kumbento.”

“Ano ang ginawa?  Sinaktan bang muli ang koadhutor?”[4]

“Ano ang ginawa?  Tingnan natin!  Isaysay sa amin.”

“Nakita ba ninyo kaninang umaga ang pag-alis ng isang mistisong Kastila na dumaan sa sakristiya habang nagsesermon?”

“Oo!  Oo, nakita namin.  Tiningnan siya ng masama ni Padre Damaso.”

“Nang matapos ang sermon ay ipinatawag at tinanong kung bakit umalis.  ‘Hindi po ako marunong ng Tagalog, Padre,’ ang sagot.  ‘At bakit ka nangutya at sinabi mong ang sermon ko ay wikang Griyego?’ ang sigaw sa kanya ni Padre Damaso at binigyan ng isang sampal sa pamumukha.  Ang huli ay gumanti, nagbuntalan silang dalawa hanggang sa sila ay naawat.[5]

“Kung sa akin nangyari iyan…” ang gigil na bulong ng isang nag-aaral.

“Hindi ko minamabuti ang ginagawa ng Pransiskano,” sagot ng isa, “ang pananampalataya ay hindi dapat ipataw sa tao na kagaya ng isang kaparusahan o isang sapilitang pagtitika[6]; ngunit labis kong ikinagagalak ang pangyayari sapagkat kilala ko ang binatang iyan, alam kong siya ay taga San Pedro, Makati at siya’y mabuting magsalita ng Tagalog.  Ngayon ay ibig na magkunwaring kagagaling sa Rusya at ikinararangal pa niya ang pagkukunwaring hindi alam ang wika ng kanyang mga magulang”

“Kung gayo’y nilalang sila ng Diyos at sila-sila ay nagbubuntalan!”[7]

“Subalit dapat nating tutulan ang nangyari,” ang bulalas ng isa pang nag-aaral, “ang di-pag-imik ay magtataglay ng kahulugang pagsang-ayon at ang nangyari ay maaaring maulit sa kaninuman sa atin.[8]  Nababalik tayo sa panahon ni Nero!” (isang malupit na emperador Romano)

“Nagkakamali ka!” ang sagot ng isa, “si Nero ay isang dakilang artista at si Padre Damaso ay isang napakasamang mag-sermon!”

Ang sali-salitaaan ng matatanda ay iba. Samantalang hinihintay ang pagdating ng Kapitan Heneral sa isang kubo sa labas ng bayan, ang sabi kapitan sa bayan ay:

“Hindi madaling masasabi kung sino ang nasa katwiran at kung sino ang wala;[9] gayunman, kung si Ginoong Ibarra ay nagkaroon ng kaunti pang pagtitimpi…”

“Kung si Padre Damaso ay nagkaroon ng kalahati man lamang ng pagtitimpi ni Ginoong Ibarra, ang marahil ay dapat ninyong sabihin?” ang tutol ni Don Filipo, “ang masamaay nagkapalit ang dapat ugaliin ng isa’t isa; ang bata ay nag-ugaling matanda, at ang matanda ay nag-ugaling bata.”

“At walang kumilos ang sabi ninyo, walang umawat kundi ang anak na dalaga ni Kapitan Tiyago?” ang tanong ni Kapitan Martin.  “Ni sinuman sa mga prayle, kahit ang alkalde?  Hm!  Iyan ang lalong masama!  Hindi ko ibig ang malagay sa kalagayan ng binata.  Walang makapagpapatawad sa kanya ng pangyayaring siya ay kinatakutan.  Iyan ang lalong masama, hm!”

“Gayon ang palagay ninyo?” ang masusing tanong ni Kapitan Basilio.

“Inaantay ko,” ang sabi ni Don Filipo na nakipagtinginan sa nagtanong, “na hindi siya pababayaan ng bayan.[10]  Dapat nating alalahanin ang mga ginawa ng kanyang ama at ang ginagawa niya sa ngayon.  At sakaling ang bayan ay hindi umimik dahil sa pagkatakot, ang kanyang mga kaibigan…”

“Ngunit mga ginoo,” ang putol ng kapitan sa bayan, “ano ang magagawa natin?  Ano ang magagawa ng bayan?  Mangyari na ang mangyayari ay ang prayle rin ang laging nasa katwiran![11]”

“Laging nasa katwiran dahil lagi nating inaayunan,” sagot ni Don Filipo na may pagkayamot at itinindi ang pagsasabi ng salitang “lagi.”  “Bigyan naman natin kahit minsan ang ating sarili at saka  tayo mag-usap.”[12]

Ang kapitan ay nagkamot ng ulo, tumingin sa bubong at sumagot nang maasim ang tinig.  “Ay!  Ang init ng dugo.  Parang hindi ninyo alam kung saang bayan tayo naroroon; hindi ninyo kilala ang ating mga kababayan.  Ang mga prayle ay mayayaman at nagkakasama-sama at tayo ay hati-hati at maralita. iyan nga!  Subukan ninyong ipagtanggol siya, makikita ninyong mag-iisa kayo sa kagipitan.” [13]

“Tunay,” ang bulalas ni Don Filipo na may kapaitan ang kalooban, “iyan ang mangyayari samantalang ganyan ang pag-iisip, habang ang pagkatakot at ang pagtitimpi ay magkatulad ng kahulugan.[14] Binibigyan pa natin ng pansin ang isang kasamaang nangyayari sa sandali kaysa kabutihang sadyang kailangan;[15] agad-agad na susungaw ang katakutan at hindi ang pagtitiwala, ang bawat isa ay walang iniisip kundi ang sarili, walang nakakaalaala sa iba, kayat mahina tayong lahat!”[16]

“Siya, alalahanin ninyo ang iba, bago ang inyong sarili, at makikita ninyo kung hindi kayo maiwan!  Hindi ba ninyo alam iyong salawikaing Kastila, na:  ang tunay na pagkahabag ay dapat magsimula sa pagkahabag sa sarili?”[17]

“Ang sabihin ninyo,” sagot na nagagalit na tenyente-mayor, “na ang tunay na karuwagan ay nagsisimula sa malabis na pagmamahal sa sarili at nagtatapos sa kahihiyan![18]  Ngayon din ay ihaharap ko sa alkalde ang aking pagbibitiw sa tungkulin; suya na na ako sa kalagayang itong kakutya-kutya nang hindi naman nakagagawa ng mabuti sa kaninuman… Diyan na kayo!”

---

[1] Kaya ingat sa pinakikinggan at binabasa nating mga komentarista.

[2] Sa proseso ng kuwentuhan ay nagkakaroon ng mga dagdag. Ibalita na patay si Pray Damaso.

[3] May mga tao na tinitingnan na ang kamatayan ni Pray Damaso ay pagbabayad nito ng utang.

[4] Alam ng parokya na ang katulong na paring Pilipino sa San Diego ay binugbogni Pray Damaso

[5] Kung maala-ala ng mambabasa ang estudyanteng nabagot dahilan sa wikang Tagalog na ang sermon ay lumabas sa kalagitnaan ng pagsesermon ni Pray Damaso. Pinagalitan ni Pray Damaso at binuntal, kaya ang nangyari ay kapwa sila nagbuntalan. Maaring isa ito sa dahilan kaya pumunta ng mainit ang ulo ni Pray Damaso sa handaan ni Ibarra at minumura ang mga walang galang sa simbahan.

[6] Isang hanay ng salita na nagpapamulat sa kahalagahan ng kalayaang pangrelihiyon na noon ay wala sa Pilipinas dahilan sa ang negosyo este ang relihiyon ay monopolyo ng simbahan.

[7] Ang estudyante ay nagkukunwaring hindi marunong ng Tagalog – isang Pilipino na dahilan sa may kakayahan na magsalita ng wikang Espanyol ay minaliit na ang kaniyang sariling wika. Ang mayabang na estudyante at ang mayabang na Prayle ay nagkatagpo – ginawa talaga sila ng Diyos para sa isa’t isa upang magbuntalan. Malimit naman talagang ang mga nagbubuntalan ay parehong mayayabang.

[8] Mapapansin na isinama ni ni Rizal ang eksena ng mga estudyante ng Maynila na nakipagmiyesta sa San Diego upang imulat ang kaniyang mga mambabasang estudyante sa kanilang mga karapatan.

[9] Ang bayan ng San Diego ay nahahati sa kanilang pampulikong opinion sa kaganapan, isang bayan na nagsisimulang magsuri ng isyu na makakaapekto sa kanila. Tandaan na hindi maliit na bagay noon hanggang sa ngayon na sa isang bayan na ang pari ay pagtangkaan ang buhay.

[10] Inaasahan ni Don Filipo na ang bayan ang magkakanlong kay Ibarra – ang paniniwalang ito ni Don Filipo ay nagpapakita na inaasahan niya ang lakas ng bayan ay kayang magkanlong sa mga api laban sa mga mapaniil. May potensiyal na lakas ang bayan – lakas na ayaw matuklasan ng mga naghahari at nagsasamantalang uri sa lipunan.

[11] Makikita dito na ang pangangatwiran ng kapitan ng bayan ay nakabatay sa kaniyang takot sa kapangyarihan ng korporasyon ng mga prayle. Ang lakas ay gumagawa ng huwad na katwiran.

[12] Yamot si Don Filipo dahilan sa ang bayan ay hindi magkaroon ng sariling katwiran ang bayan, kapag ang bayan ay marunong ng kolektibong mangatwiran doon lamang ito kikilos para hanguin sa kaniyang abaat aping kalagayan.

[13] Ang korporasyon ng mga orden ng prayle ay maaring may hidwaan sa isa’t isa, ngunit nagkaaksundo naman kung may babatikos laban sa isa sa kanila. Alam ito ni Pray Damaso kaya nga sinisimulan niya ang probokasyon laban kay Ibarra, kapag lumaban si Ibarra ay nasa likod ni Pray Damaso ang mga korporasyong relihiyoso. Ang bayan ay watak-watak, laging hati ang bayan bulag sa kanilang pagiging mapanata sa katuruan ng mga alagad ng simbahan. Kapag ang bayan ay natutong bigyan ng katwiran ang kanilang sarili, magigising sila sa kanilang nakatagong lakas, upang tapusin ang mga mapagsamantala at mapanupil sa lipunan.

[14]. Kailangang alisin ng bayan ang kaniyang kaduwagan na nasa anyo ng “pagtitimpi” – kapag nagpahayag ang bayan ng kaniyang determinadong pagtutol, walang lakas na maring makahadlang sa kolektibong pagkilos ng bayan.

[15] Mas pinahahalagahan pa na talakayin ang sandaling insidente kaysa sa mga bagay na pangmatagalan. Ito puna ni Rizal sa mga Pilipino ay mapapansin pa hanggang ngayon – pinag-uusapan natin ang mga maiinit na isyu, ngunit namamatay ito ng hindi na natin alam kung ano na ang kinahantungan. Subalit ang mga mahahalaga at mga suliranin na nagpapahirap sa bayan ay hindi natin napagtutuunan ng pansin.

[16] Iniisip lamang natin ang sarili at hindi ang kapakanan ng pangkalahatan. Ito ang dahilan ng kahinaan ng bayan.

[17] Binanggit ang makasariling kasabihan na mula sa mga Espanyol. Maaring pinalaganap nila noon ang kasabihang ito bilang bahagi ng kanilang disenyo na paghati-hatiin ang maraming mga Pilipino, sa harap ng kakaunti ngunit nagkakaisa mga mananakop. – Sa kasalukuyan, hanggang hindi tayo nagkakaisa ay makikita ninyo ang epekto niyan sa presyo ng mga sinsingil sa atin. Kailangang sama-sama ang sambayanan, para sa kapakanan ng bayan.

[18] Maaring suriin ang argumento ni Don Filipo na ang kaduwagan ay nagmumula sa malabis na pagmamahal sa sarili.