Sa
ika-sampu ng gabi, ang mga panghuling kuwitis ay marahan ng pumapaitaas sa
madilim na langit at nagkikislapan doon, parang
mga bagong bituin ang ilang lobong papel na pinataas sa tulong ng mainit na
usok.[1]
Ang ilang may mga palamuting luces ay nag-aalab at nagbabanta na maaring
makasunog sa lahat ng bahay; kaya may
pangkat ng mga tao na may hawak na mahahabang kawayang may basahan sa dulo at
may mga timba ng tubig.[2]
Ang liwanag ng paputok at luces ay
namumukod sa manipis na ulap at sila ay tila mga multo na galing sa kaitaasan
upang panoorin ang kasayahan ng mga tao. Maraming mga paputok sa iba’t
ibang hugis ang sinisindihan tulad ng rueda, mga kastilyo, mga toro o
kalabaw na may apoy at isang malaking luces sa anyong bulkan na ang liwanag na
dumaig sa ganda at kalakihan sa lahat nang nakita ng mga nmamamayan ng San
Diego.[3]
Ngayo ay
patungo ang lahat ng tao sa liwasan ng bayan upang panoorin ang huling
pagtatanghal ng dula. Sa lahat ng pook ay may mga sinisindahang luces
de Bengala na tumatanglaw sa masasayang pulu-pulutong; ang mga bata ay may dalang sulo upang hanapin sa mga damuhan ang
bombang hindi pumutok at iba pang labi na maari pa nilang magamit,[4]
ngunit ang musiko ay tumugtog ng bilang pasimula ng pagtatanghal at iniwan ng
lahat ang kabukiran.
Ang malaking entablado ay maliwanag na maliwanag; libu-libong ilaw ang
nangakalagay sa paligid, nakabitin sa
bubong at nakakalat na pulu-pulutong sa lapag. Isang alguwasil ang
nagbabantay sa kanila at kung lumalabas upang sila ay ayusin ay piniputuhan at
sinisigawan ng mga tao ng: ‘Hayan na, nariyan na!’
Sa harap ng entablado ay naroon ang orkestra at iniaayos ang tunog ng kanilang
mga instrumento, nagpapadinig ng ilang tugtugin; sa likod ng orkestra nalalagay
ang pook na sinabi ng kabalitaan sa kanyang sulat. Ang mga
maykapangyarihan sa bayan, ang mga Kastila at mga mayayamang nakipamista ay
nakaupo sa nakaayos na silya. Ang bayan, ang mga taong walang mga
katangian at walang katawagang kagalang-galang ay nakalagay sa ibang panig ng
liwasan; ang ilan ay may dalang
bangko hindi upang gawing upuan, kundi upang maging remedyo sa kanilang
kakulangan sa tangkad: ang bagay na ito ay nagiging sanhi ng
maiingay na tutol ng mga walang bangko, ang mga unang tinuran ay bumababa naman
agad, ngunit di magtatagal nangag-aakyatang muli sa bangko na parang walang
anumang nangyari.[5]
Paroon,
parito, sigawan, mga bulalas na paghanga, halakhakan, isang buscapies na
nasindihan, isang reventador, ay napapadagdag sa kaingayan. Sa
dako rito’y nasisiraan ng isang paa ang bangko at ang mga nakatuntong at
nagbagsakan sa lupa, sa gitna ng tawanan ng karamihan, ang mga nangahulog na
iyon ay ang ilan kataong nanggaling sa malayo upang manood, at sila ngayon ang
pinanonood; sa dako roon nangagkakagalit at nagtatalo dahil sa
kinatatayuang pook; sa daku-dako roon
ay may nadinig na tunog ng mga kopa at botelyang nabasag: ang dahilan noon ay si Andeng na may
dalang alak at mga pamatid-uhaw, hawak ng dalawa niyang kamay ang bandeha,
subalit nakasalubong ang kanyang nobyo at sinamantala ang
pagkakataon sa kalagayang iyon ng dalaga.[6]
Ang
nangangasiwa sa palabas ay ang tiniente-mayor na si Ginoong Filipo, sa dahilang
ang kapitan sa bayan ay mahiligin sa monte;[7]
si Ginoong Filipo ay nakikipag-usap kay Matandang Tasyo: “Ano ang gagawin ko?”
anya “hindi tinanggap ng alkalde ang aking pagbibitiw sa tungkulin; ‘inaakala
ba ninyong wala kayong lakas upang magampanan ang inyong mga katungkulan?’ ang tanong sa akin.”
“At ano
ang isinagot ninyo?”
“Ginoong
Alkalde,” ang sagot ko, “ang lakas ng isang tiniente-mayor, kahit na walang
kakabu-kabuluhan, ay katulad din ng sa kahit sinong maykapangyarihan: ito
ay nanggagaling sa nasa itaas. Ang haring hari na ay tumatanggap ng
lakas sa bayan, at ang bayan naman ay sa Diyos.[8]
Ang bagay pa namang ito ang wala sa akin, Ginoong Alkalde! Subalit ayaw
makinig sa akin ng alkalde at sinabi sa aking saka na namin pag-usapan ang
bagay na ito, matapos ang pista.”
“Kung
gayo’y tulungan nawa kayo ng Diyos!” ang sabi ng matanda at tumangkang umalis.
“Ayaw ba
ninyong panoorin ang palabas?”
“Salamat! Upang mangarap at gumawa ng kaululan ay
sapat na ako sa aking sarili,” ang sagot ng pilosopo na ang tawa ay
pakutya,[9]
“nguni’t maalaala ko pala, hindi ba ninyo napupuna ang ugali ng ating
bayan? Mapayapa ngunit mahilig sa mga panoorin tungkol sa digmaan, sa
mga madugong labanan; nangagarap ng pagkakapantay-pantay at humahanga sa mga
emperador, mga hari at mga prinsipe; walang pananampalataya at naghihirap para
sa pagdaraos ng maringal na pistang-pansimbahan; ang ating mga kababaihan ay
may matamis na ugali at tuwang-tuwa kapag may isang prinsesa na nagpapaikot ng
sibat… batid baga ninyo kung saan nagbubuhat ito? Sa…”[10]
[1] Ang tinutukoy ay ang
mga maliliit na hot-air balloon na
gawa sa papel na ang panggatong ay nasa ilalim ng isang latang batya na
idinisenyo ayon sa laki ng lobo. Pinakakawalan ng sabay-sabay ang mga mainit na lobong ito sa gabi ng kapistahan at
mula sa malayo ay natatanaw ng mga tao na parang mga bituin. Ang huli kong
nakitang may ganitong uri ng pailaw ay nasaksihan ko ng mapadaan ako noong 1980’s
sa bayan ng Tanza, Cavite – ngunit ang pailaw na ito ay pinipigilan na ngayon dahilan
sa ang himpapawid ng nasabing bayan ay nasa daanan ng eroplano.
[2] Sa panahon ni Rizal
ay organisado na ang mga brigada ng pamatay sunog sa mga bayan-bayan.
[3] Ang mga Pilipino ay
may labis na pagkahumaling sa paputok bilang bahagi ng kasayahan.
[4] Ang pamumulot ng mga
batang Pilipino sa mga hindi pumutok na rebentador at mga natirang pulbura ay
matanda ng kaugalian sa ating bayan. Sa ganitong mga pamumulot maraming mga
bata ang nadidisgrasya.
[5] Hindi pinatawad ni
Rizal pati ang pag-tayo sa bangko ng mga manonood, lalo na sa lugar na malayo
sa entablado. Isang kaugalian na makikita pa rin ngayon sa mga programa sa
paaralan.
[6] Sa pagkakataong ito ay hindi na pinatawad ni Rizal si Andeng - Inilarawan
ni Rizal ang ang kapilyuhan ng nobyo ni Andeng. Isipin na lamang ninyo na ang
dalawang kamay ni Andeng ay may hawak na tray
at nakasalubong nobyo at imbis na kumuha ng mga kopita ay iba ang dinampot. Pakiramdaman dito ang higit na
kapilyuhang nais na ipakita ni Rizal sa kaniyang mga mambabasa.
[7] Iniwan ng kapitan ng
bayan ang isang tungkulin para maiparaos ang kaniyang bisyo.
[8] Itinuturo dito ni
Rizal na ang kapangyarihan ng hari ay galing sa taong bayan – at ang
kapangyarihan ng bayan ay sa mula sa Diyos. Isang pagtutol ni Rizal sa
despotismo na naniniwala sa absolute
na kapangyarihan ng hari dahilan sa ito ay galing sa Diyos. Kung sa ating
panahon, ang lakas ng pinakamataas na pinuno ng bansa ay galing sa mga
mamamayan at hindi sa mga dayuhan, sa mga tagalabas na mamumuhunan, at hindi
rin sa mga usurerong bangko na bumabangkarote ng ating kabang yaman.
[9] Bakit tumatawa ng pakutya si Pilosopo Tasyo? - sabihin ba naman niyang “Upang mangarap at gumawa ng kaululan ay
sapat na ako sa aking sarili” – hindi siya katulad ni Padre Salvi, na
nagtago pa sa mga puno para panoorin si Maria Clara upang makagawa ng kaululan.
[10] Ipinpakita ang
kontradiksiyon ng mga ugaling Pilipino. Ang tanong na iniwan ni Pilosopo Tasyo
ay walang kasagutan. Nais ni Rizal na ang kaniyang mga mambabasa ang gumawa ng
kasagutan.