Nakalipas na ang
kapistahan; at muli na namang nakita ng mga taong-bayan, na kagaya rin ng ibang
nakalipas na mga taon, lalong naging higit na salat ang kanilang mga kabang-
yaman, nagpagod sila, nagpatulo ng pawis at nagpuyat nang hindi naman tunay na
nagsaya, hindi-nagkaroon ng mga bagong kaibigan; sa isang salita, binayaran
nila ng mahal an kanilang kaguluhan at mga sakit ng ulo. Subalit walang kailangan; sa taong
darating ay gayon din ang gagawin, gayon din sa isang daang taong susunod,
sapagkat ito ang kinaugalian.[1]
Sa bahay
ni Kapitan Tiyago ay naghahari ang kalungkutan: nakasara ang lahat ng
bintana, bahagya nang marinig ang lakad ng mga tao sa sahig, at sa kusina
lamang maaring mag-usap nang malakas. Ang kaluluwa ng pamamahay, si Maria
Clara, ay nakahiga; sa kanyang kalagayan ay nababakas sa mukha ng lahat, na
“Ano sa
akala mo, Isabel: maglimos kaya ako sa krus sa Tunasan o sa Matahong?”
ang tanong na marahan nang naghihinagpis na ama. “Ang krus sa Tunasan
ay lumalaki, ngunit ang sa Matahong ay nagpapawis: alin ang inaakala mong
lalong milagroso?”[2]
Si Tia
Isabel ay nag-isip, iginalaw ang ulo at bumulong: “Lumalaki… ang paglaki ay
nakakahiti kaysa sa pagpapawis: lahat tayo ay pinapawisan ngunit hindi
lahat tayo ay lumalaki.”
“Tunay
nga, Isabel, ngunit tingnan mo ang pagpapawis… pagpawisan ang isang kahoy na ginagawa sanang paa ng bangko ay hindi
mumunting kababalaghan…[3]
Ang lalong mabuti kaya ay kapwa natin limusan ang dalawang krus, sa gayon ay
hindi magselos ang isa’t isa at mapapadali ang paggaling ni Maria Clara… Ayos
ba ang silid? Batid mo nang kasama nina doktor ang isang ginoong tila
kamag-anak ni Padre Damaso; dapat na walang magkulang na anuman.”
Sa
kabilang dulo ng kainan ay naroroon ang magpinsang si Sinang at si
“Kilala ba
ninyo si Doktor Espadaña?” ang masusing tanong kay
“Kung
gayon ay dapat maging mabuti!” ang sabi ni Andeng, “ang nag-opera sa tiyan
ni Aling Maria ay mahal kung sumingil, kaya marunong.”
“Hangal,”
ang bulalas ni Sinang, “hindi ang lahat ng mahal kung sumingil ay
marunong. Tingnan mo si Doktor Guevara; matapos na hindi makapag-paanak
na mabuti, at pinutol pa ang ulo ng bata, ay siningil nang limampung piso ang
balo…ang nalalaman ay ang sumingil nang mahal.”[5]
“Ano ang
malay mo?” ang tanong ng pinsan, na marahang sumiko sa kanya.
“Hindi ko
malalaman? Ang asawa, na naglalagare ng kahoy, matapos na mawalan ng
asawa ay nawalan pa ng bahay, dahil pinilit siyang magbayad ng alkalde, na
kaibigan ng manggagamot… hindi ko malalaman? Si Tatay pa ang
nagpautang sa kanya ng kuwalta upang makaparoon sa Sta. Cruz. [6]
Isang
sasakyang huminto sa tapat ng bahay ang pumutol sa mga usapan. Patakbong
pumanaog ng hagdanan si Kapitan Tiyago, kasunod si Tia Isabel upang salubungin
ang mga bagong dating. Ang mga dumating na ito ay sina Doktor Don
Tiburcio de Espadaña, ang asawa na si Doktora
Victorina delos Reyes de de
Espadaña, at isang binatang Kastila na may mainam na tindig at pagmumukhang may
mainam na anyo. Ang suot ng babae ay
isang sutlang balabal na may
mga bulaklak at sumbrerong may isang malaking anyo ng loro na halos pitpit sa
mga sintas/lace na pula at bughaw; tila nakadagdag sa mga kulubot ng
kanyang mukha; ang alikabok sa daan na nahalo sa pulbos sa kanyang
pisngi; gaya nang makita natin siya sa Maynila ay nakakapit din sa bisig niya ang kanyang
pilay na asawa.[7]
“Ipinakikilala
ko sa inyo ang aming pinsang si Don Alfonso Linares de Espadaña!” ang sinabi ni
Donya Victorina, na itinuro ang binata, “sila ay inanak ng isang kamag-anak ni
Padre Damaso; pribadong kalihim ng lahat ng ministro…”[8]
Ang binata ay yumuko: si Kapitan Tiyago naman ay halos napahalik sa
kamay ng binata.[9] Samantalang
iniaakyat ang maraming maleta at mga sacos de viaje/travelling bag,
samantalang inihahatid sila ni Kapitan Tiyago sa kani-kanilang magiging silid,
ay isalaysay natin ang ilang bagay tungkol sa mag-asawang ito na bahagya na
nating nakilala sa mga unang kabanata.
Si Donya
Victorina ay isang babaeng
nagtataglay ng apatnapung limang Agosto, na katumbas ng tatlumpu’t dalawang Abril, ayon sa sarili niyang pagtaya sa
pagbilang.[10]
Ayon sa lagi niyang sinasabi,
siya’y naging maganda noong kanyang kabataan, nagkaroon ng mainam na
pangangatawan, ngunit dahil sa mahilig sa pagmamalas sa sariling kagandahan
ay hindi niya pinansin ang maraming Pilipinong nangibig sa kanya sapagka’t ang
kanyang nais ay ang makatagpo ng ibang lahi. Ayaw niyang ipagkaloob
kaninuman ang kanyang maliit at maputing kamay, ngunit hindi dahil sa
kakulangan sa pagtitiwala, sapagka’t madalas na nagkakaloob siya ng mga
hiyas at mga pag-aaring mahahalaga sa ilang nagbabaka-sakaling taga-ibang lupa
at tagarito[11].
Anim na
buwan muna bago nangyari ang aming istorya sa kabanatang ito ay nakita niyang
naging katotohanan ang kanyang pinakamagandang pangarap, ang pangarap niya sa
kaniyang buong buhay, na siyang sanhi ng pagpapawalang-kabuluhan sa mga tamis
ng kabataan at maging sa mga pangako sa pag-ibig ni Kapitan Tiyago, na
ibinulong sa kanyang mga pandinig o inawit sa isang harana.[12]
Natagalang lubos bago nangyari ang pangarap; ngunit si Donya Victorina,
na kahit na masamang mangastila, ay higit pa sa pagiging-Kastila kay Agustina de Zaragoza,[13]
ay nakababatid nang salawikaing: “mabuti na ang tumagal kaysa hindi
mangyari,” at inaaliw niya ang sarili sa pagbanggit ng “walang lubos na
kaligayahan sa lupa,” na isa sa kanyang mga salawikaing laging
nasasabi-sabi sa sarili sapagkat ang mga salitang ito ay hindi lumalabas sa
kanyang mga labi sa harap ng ibang
tao.
Si Donya
Victorina na dumaan sa una, pangalawa, pangatlo, at pang-apat niyang kabataan,
na hawak ang lambat upang mabingwit sa lawak ng mundo ang dahilan ng kanyang
mga pagpupuyat, ay napilitang umayon sa ipinagkaloob sa kanya ng
kapalaran. Kung sa halip ng tatlumpu’t dalawang Abril ay naging
tatlumpu’t isa lamang ang kanyang dalahin (bagay na sa kanyang aritmetika ay
isang malaking agwat),[14]
ay isinauli
Siya ay
nagtungo sa Pilipinas na oficial quinto[20]
sa Aduana[21]
nguni’t sa sama ng palad, bukod sa nahilo at nabalian ng isang paa sa
paglalayag. Makaraan ang labinlimang araw ng pagtatrabaho at nang wala na ni
isang beles,[22]
ay inalis sa katungkulan at inuutos na pauwiin sakay ng bapor Salvadora.[23]
Dahilan sa
masamang karanasan sa dagat ay ayaw ng bumalik sa Espanya nang hindi nakakakita
ng kapalaran, at binalak niya ang maghanap. Ang karangalan niya sa
pagka-Kastila ay hindi magpahintulot na siya ay magbatak ng buto;[24]
inibig nga
Sa
pasimula ay nabuhay siya sa gastos ng ilang kababayang Kastila, subalit si Tiburcio
ay taong may kahihiyan, nagiging mapait sa kanya ang kinakain, kaya hindi
tumataba kundi lalo pa ngang namayat. Sa dahilang wala siyang nalalamang
karunungan, ni salapi, ni rekomendasyon maiharap kahit kanino upang mapasok sa
isang kawanihan ay pinagpayuhan siya ng ilang kababayan, upang siya’y mapalayo
sa kanila, na tumungo sa lalawigan at doon ay magpakilalang parang doktor.[25]
Ayaw sanang pumayag sa gayon ang ating lalake sapagkat kahit na siya naging
utusan sa pagamutan ng
Datapwat
sa dahilang lalong nauuwi sa kagipitan ay pinakinggan din niya ang payo,
nagtungo siya sa lalawigan at sinimulan ang pagdalaw sa ilang maysakit na
sinisingil niya nang mura, alinsunod sa idinidikta ng kanyang konsensiya.
Nguni’t gaya noong binatang pilosopo na sinasabi ni Samaniego[27]
ay nagtapos sa pagsingil nang malaki at tinaasan ang sinisingil sa kanyang
pagdalaw sa mga maysakit; dahil dito ay ipinalagay na siya ay mabuting
manggagamot at marahil ay yumaman sana siya kundi nabalitaan ng protomedicato[28] sa Maynila ang kanyang malaking pagsingil
at pakikiagaw sa panggagamot sa iba.
Namagitan
at ipinagtanggol siya ng ilang katao at mga guro, “Kayo naman!” sabi nila sa
naiinggit na si Dr. C., “bayaan na ninyong kumita nang kaunti, at kumita iyan
ng mga anim o pitong libong piso ay makababalik na iyan sa kanyang bayan at
mamumuhay doon nang payapa.[29]
Ano na lamang ang mawawala sa inyo? Dahil sa inulol niya ang mga
walang muwang na
Ang doktor
ay may paglingap sa pagka-Kastila at pumayag na sumang-ayon sa ganitong
pananaw; ngunit ang balita ay nakarating sa mga taong-bayan, ay unti-unting
nawalan sa kanya ng tiwala, at sa kaunting panahon lamang ay naubos na ang
nagpagamot kay Don Tiburcio Espadaña, at muli na namang halos siya ay
magpalimos ng kakainin para sa araw-araw. Nang panahong iyon nabalitaan
mula sa isang kaibigan, na naging matalik na kaibigan naman ni Donya Victorina,
ang kagipitang kinalalagyan ng babaeng ito, pati na ang kanyang pag-ibig sa
Espanya at kagandahang-puso ng babae.
Si Donya
Victorina at si Don Tiburcio ay nagkita. buto na lamang ang natitira sa
mga taong nahuhuli sa handaan ang naibulalas niya marahil kung siya’y
marunong ng Latin! Ang babae ay hindi na labis lamang sa pagkahinog,
laos na; ang kanyang makapal na buhok ay naging isang munting pusod na
lamang, na ayon sa sabi ng alilang babae ay kasinlaki ng isang ulo ng
bawang;[31]
ang mga mata niya’y nagdamdam na rin nang malaki; kailangan niyang madalas na
ipikit nang kaunti upang makakita nang malayu-layo: ang ugali na lamang niya ang tanging nalalabi.
Nang
makaraan ang kalahating oras na pag-uusap ay pakiramdaman sila at
nagkamabutihan. Ang gusto sana ng babae ay isang Kastilang hindi
pilay, hindi utal, hindi panot, hindi pingot, hindi natalsik ang laway kung
nagsasalita at mayroong ng kaunti pang isip at mataas na katungkulan, na
[1] Ipinapaalam ni Rizal
na wala naman talagang natatamo ang bayan sa pagdaraos ng kapistahan. Ang
totoo, kasalatan ang iniiwan nito sa mga mamamayan ng bayan. Mapansin ang
sinabi ni Rizal na “sa sandaang taon
na susunod ay ganito ang gagawin nila, sapagkat ito ang nakaugalian.”
[2] Sa panahong iyon ay
laganap ang paniniwala sa milagro para magbigay daan sa paggaling ng isang
maysakit.
[3] Naipakita ni Rizal
ang kaniyang kahusayan sa pagkutya sa panatisismo – ipinapaalam ni Rizal na
ang krus na kahoy ay ginawa sanang upuang bangko, ngunit ang mapalad na kahoy
ay naging krus na niluluhuran at pinagdadasalan ng tao samantalang ang kaputol
nito ay ginagawang upuan at maaring minamamalas na nakakatanggap ng di kananais
na amoy na ipinagkakaloob sa kaniya ng kaniyang pinagmagandahang loob na
paupuin. Iisang kahoy na pinagmulan, nagkaroon ng ibang pagtingin at
pagpapahalaga ayon sa pagkakagawa sa kanya.
[4] Ang katanyagan
[5] Isang pagkutya at
pagkondena sa mga mangaggamot na nakagawa ng malpratice sa propesyon.
[6] Ang kuwento ay hango
sa katotohanan dahilan sa may katulad itong kaganapan sa Calamba.
[7] Maaring isipin na
bakit inilarawan ni Rizal ang mag-asawang de Espadaňa na laging
nakakapit/akay ni Donya Victorina si Don Tiburcio. Isang paglalarawan ng
maraming mga mag-asawang Espanyol at Pilipina. Ang katotohanan ay pasanin ng
mga asawang babae (na mayayaman) ang kanilang asawang Espanyol, na karamihan
kung hindi man lahat ay hampas lupa lamang sa Espanya. Kaya ang mga lalaking
Espanyol na ito ay nagtungo sa Pilipinas ay para maghanap ng mga mayayaman o mga
tagapagmanang mapapangasawa.
[8] Pribadong kalihin ng
lahat ng ministro – sa paraan pa lang ng pagpapakilala ni Dna.Victorina ay
makikita na ang labis na kayabangan. Una ang isang ministro sa kagawaran ay
marami ng gampanin - tapos ipakikilalang
pribadong kalihim ng lahat ng ministro. Ipinapakita ni Rizal kung papaano
ipinakikila ng mga Espanyol ang kanilang sarili mga bagong dating na kamag-anak
sa Pilipinas. Pinalalaki ang sarili para hangaan ng mga Pilipinong tubo sa
bansa.
[9] Ang inugali ni
Kapitan Tiyago ay katulad lamang sa ngayon ng bulag na paghanga sa isang tao.
[10] 45 anyos si Dna
Victorina, ngunit ang pagpapakilala ay 32 pa lang.
[11] Sumososyo sa mga
mamumuhunan – ito ang pinagmumulan ng kaniyang salapi.
[12] Naging manliligaw ni
Dna. Victorina si Kapitan Tiyago –noong ito
ay biyudo na.
[13] Agustina de Zaragoza - isang bayaning babae ng Espanya na
nakilala dahilan sa kaniyang katapangan sa pakikipaglaban sa panahon na ang
kanilang lunsod ay palibutan ng mga mananakop na Pranses noong 1808-09.
[14] Habang tumatanda ay
nagpapabata ng edad si Dna. Victorina.
[15] Binago ni Rizal ang
talata ng Biblia na “Datapwa’t sa
dahilang nasa tao ang pagbabalak, ay nasa Diyos naman ang pagpapasya” at pinalitan ng isang kaayusan na “ang tao ay nagpaplano sa mga maayos na
panahon, ngunit nagpapasiya sa panahon ng biglaang kagipitan.”
[16] Extramadura - isang rehiyon sa Timog-kanluran ng Espanya na
katatagpuan ng probinsiya ng
[17] Napakalupit talaga ni
Rizal sa pagamit ng mga salita – inilarawan si Donya Victorina sa isang tuyot na Calypso. Si Calypso ay
hango sa mitolohiyang Griego - isang maganda at sariwang nimpa ng dagat na anak
ni Atlas. Si Calypso ay nabuhay na mag-isa sa isang maalamat na pulo ng Ogygia
sa dagat Ionia, kung saan ang bayaning Griego na si Ulises (aka Odysseus) ay
napadpad mula sa lumubog na barko. Umibig si Calypso kay Ulises/Odysseus at
naging bihag niya ang lalaki sa loob ng pitong taon. Pinangakuan ng babae ang
lalaki ng kawalang kamatayan at habang panahong kabataan kung ito ay mamalagi
sa kaniyang piling - ngunit ang pangakong iyon ay hindi nakapawi sa paghahangad
ng lalaki na makauwi ng kaniyang tahanan. Sa panghihimasok ng Diyos na si Zeus
ay pinagkalooban niya ng mga kagamitan ang lalaki para makagawa ng sasakyan
paalis ng pulo. Si Calypso ay namatay dahil sa kalungkutan, pagkatapos na
umalis ni Odysseus.
[18] Si Don Tiburcio ay 32
taon samantalang si Dna. Victorina ay 45 – matanda si Dna. Victorina ng 10 taon
sa asawa. Sa magkaibang kuwenta 35 si Don Tiburcio at si Dna. Victorina ay 32
(sa pagpapakilala niya) kung ganoon – matanda si Tiburcio ng 2 taon kay Donya
Victorina. Ito dahilan sa kahit bata si Don. Tiburcio kay Dna. Victorina ay
mukha siyang matanda kaysa sa babae – ang dahilan sa kunsumisyon sa buhay.
[19] Ibig sabihin ay
tumanda si Don Tiburcio sa labis na problema sa kaniyang asawa.
[20] Mababang opisyal sa
kawanihan ng pamahalaan.
[21] Aduana - tanggapan na sumisiyasat ng mga kalakal na pumapasok sa
bansa para patawan ng kaukulang buwis.
[22] Si Tiburcio ay naitalaga sa aduana – ngunit wala siyang naging pera. Siguro, ang mga makakabasa nito sa
kasalukuyang panahon na nagtatrabaho sa aduana
ay matatawa sa “katangahan” ni Tiburcio.
[23] Salvadora -
barkong sinakyan ni Rizal noong unang umalis sa Pilipinas (1882) patungo ng
Singapore.
[24] Ikinahihiya ng mga
Espanyol na nagtutungo sa Pilipinas ang gawaing kamay. Ang mga Pilipino ay mahawa sa kanilang kahangalan –
ito ay nagbunga ng ating pagtuturing na ang gawaing kamay ay isang “mababang
uri ng trabaho.”
[25] Isa sa personal na
karanasan ni Jose Rizal ay nang siya ay
nag-aaral sa Unibersidad Central de Madrid ay nakatagpo niya ang dati niyang
propesor sa Medisina sa UST na ang pangalan ay Dr. Franco. Sa panahon na si Rizal
ay nag-aaral sa UST, ang nasabing propesor ay walang ginawa kundi takutin ang
kaniyang mga estudyante na ibabagsak sa kaniyang itinuturong aralin. Laking
pagtataka ni Rizal, dahilan sa ang kaniyang propesor ay naging kamag-aral niya
sa isang aralin sa Medisina sa Unibersidad Central, at ang kaniyang propesor na
naging kaeskuwela ay bumagsak sa aralin na kapwa nila kinukuha.
[26]Isang metal na kagamitan na ginagamit sa labas ng bahay kung
saan sinusunog ang karbon o uling para magamit sa paluluto o pampainit ng mga
tao sa panahon ng taglamig
[27] Samaniego – may-akda
ng isang aklat ng pabula na nakasulat sa Espanyol at ginagamit noon sa mga
paaralan.
[28] Lupon ng mga
manggagamot na nagtatakda ng alituntunin
sa paggagamot at sa pagsingil
[29] Pansinin na
ipinagtatanggol ng mga Espanyol ang kanilang mga kapwa Espanyol – ang katulad
nito sa ating panahon ay ipinagtatanggol ng mga kakampi sa pulitika ang
pagkakasala ng kanilang mga kasama sa partido.
[30] Walang pagmamalasakit
ang lupon ng mga manggagamot sa mga Pilipino. Pinalusot ang katiwalian o
iregularidad ni Tiburcio dahilan sa ito ay Espanyol o kakampi nila. Nakakahabag
ang mga walang muwang na Pilipino na nagiging guinea pig ng mga walang pakundangang manggagamot.
[31] Nauubos ang buhok,
ito ang dahilan kung bakit gumamit ng peluka na pula ng kulay ng buhok..
[32] Dito ay makikita ang istilo
ni Rizal sa panunudyo – hindi niya direktang sinabi kung ano ang hitsura ni Don
Tiburcio, ngunit ipinakita niya ito sa pagsasabi ng mga kapangitan na malayo sa
tunay na gusto ni Dna. Victorina.
[33] Si Don Tiburcio ay
panot at ito na ang pagkakataon ni Dna. Victorina.