|
Professionalism and Responsibility
|
|
Aby cytować ten artykuł/To cite this article: Niebrój, L., Fajler M., Olejniczak M., Refleksja nad eutanazją w polskiej literaturze medycznej, [w:] Niebrój L., Kosińska M., Health Care: Professionalism and Responsibility, Katowice: Wyd. ŚAM 2005, s. 93-106 |
|
Lesław Niebrój, Monika Fajler, Marek Olejniczak REFLEKSJA NAD EUTANAZJĄ
W POLSKIEJ Medycyna, jak każda inna dziedzina działalności człowieka – swego rodzaju narzędzie – „obarczona jest” pewną ambiwalencją moralną. Człowiek obdarzony wolnością i rozumem, jako podmiot moralny, może korzystać z dostępnych sobie narzędzi zarówno dla realizacji dobra, jak i zła. Dotyczy to również medycyny, w szczególności tego, co wiąże się z postępem dokonywanym w jej ramach na przestrzeni – zwłaszcza – ostatnich dziesięcioleci. Z jednej strony medycyna stała się narzędziem do zmniejszenia umieralności okołoporodowej, opanowania chorób zakaźnych, wzrostu skuteczności w leczeniu wielu schorzeń, a co się z tym wszystkim wiąże, obniżenia współczynnika umieralności i wydłużenia średniej długości życia. Z drugiej jednak strony, czego nie sposób nie dostrzec, postęp ten, umożliwiając medycynie ogromne możliwości ingerencji, zarówno w sferę biologiczną, jak i duchową człowieka, stał się ogromnym zagrożeniem dla pacjenta. Sztandarowym przykładem może tu być inżynieria genetyczna, gdzie obawy przed przedmiotowym traktowaniem człowieka wydają się szczególnie ewidentne. „Agresywne” działania medyczne, czy to diagnostyczne, czy terapeutyczne, stają się źródłem tzw. bólu proceduralnego (związanego z zastosowaniem określonych procedur diagnostycznych i terapeutycznych), a przedłużone dzięki nim życie pacjenta, nie zawsze oznacza uwolnienie go od bólu związanego z doświadczaną chorobą. Rodzi się pytanie, czy przedłużone zostaje życie pacjenta, czy też jego umieranie. Można postawić dwa równie uprawnione twierdzenia, że medycyna doprowadziła do poprawy i wydłużenia życia, jak i to, że zwiększyła i przedłużyła cierpienie. Jednym z doniosłych skutków rozwoju medycyny jest pojawienie się problemu eutanazji. Sama eutanazja (gr. „dobra śmierć”) bywa rozmaicie definiowana (brak jednej obowiązującej definicji), dokonuje się różnych jej klasyfikacji i ocen etycznych. Okazuje się problemem trudnym do jednoznacznego rozwiązania, a równocześnie istnienie jej jest niejako „wpisane” w postęp medycyny. Spór o eutanazję ma charakter w znacznej mierze światopoglądowy, dlatego też trudno jest osiągnąć jednoznaczne stanowisko w tej sprawie. Dyskusja na temat eutanazji ciągle trwa i bynajmniej nie jest ostatecznie rozstrzygnięta. W wielu krajach zwiększa się społeczne przyzwolenie na jej stosowanie, została nawet w niektórych już zalegalizowana (ostatnio głośno było o legalizacji eutanazji w Belgii – 16 maja 2002 r.). Problem eutanazji dotyczy także Polski. Również tutaj bywa ona stosowana, a nawet pojawiają się głosy nawołujące do jej legalizacji [1]. Nie dziwi więc fakt, że w polskiej literaturze pojawiają się liczne publikacje na ten temat. W związku z tym, że polska literatura, która ujmuje problem eutanazji z wielu różnych perspektyw, jest już dosyć obszerna i systematycznie narasta, wydaje się, iż warto dokonać jej przeglądu zmierzającego do wprowadzenia pewnego jej usystematyzowania. Taki właśnie jest cel niniejszego artykułu. Nie będzie to przegląd całej polskiej literatury, dotyczącej eutanazji, a jedynie przegląd literatury medycznej. Przez polską literaturę medyczną rozumiane są tutaj wyłącznie teksty, które są dostępne w katalogu Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie [2]. Rozważania zostały dodatkowo zawężone do literatury najnowszej, tj. do prac, które ukazały się w Polsce po 1990 r. (lata 90., to czas stopniowej legalizacji eutanazji w Holandii oraz związanej z tym wzmożonej dyskusji na ten temat). Zasoby Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie przeszukano pod kątem wyłonienia prac dotyczących eutanazji 10 listopada 2005 roku. W wyszukiwarce katalogu wpisano hasło ogólne „eutanazja” i uzyskano w odpowiedzi listę 162 artykułów i książek. Przegląd obejmuje wyłącznie polską literaturę medyczną. Jak można przypuszczać, literatura ściśle etyczna, publikowana w czasopismach filozoficznych a dotycząca problemu eutanazji, dociera do personelu medycznego w niewielkim tylko stopniu. Na potwierdzenie tych słów niech posłuży chociażby fakt, że najważniejsze publikacje (stosownie do rankingów wprowadzonych jeszcze przez Komitet Badań Naukowych) są niemal całkowicie nieobecne w bibliotekach Akademii Medycznych w Polsce [3]. Ogólnej klasyfikacji wszystkich prac, ujętych w prezentowanym przeglądzie, dokonano ze względu na przedmiot formalny podjętych w nich rozważań. Wyróżniono zatem, ze świadomością niedoskonałości takiego podziału, siedem różnych typów refleksji nad eutanazją [4], tj.: 1) filozoficzną – jest to szeroko rozumiana refleksja nad istotą eutanazji oraz próby dokonania jej oceny etycznej; 2) medyczną – rozważania medyczne związane z eutanazją, najczęściej jest to namysł nad istotą opieki paliatywnej; 3) teologiczną – omówienie problemu eutanazji z punktu widzenia Kościoła katolickiego; 4) prawną – omówienie związanych z eutanazją uregulowań prawnych, stosowanych w Polsce i na świecie; 5) socjologiczną – badania socjologiczne, dotyczące głównie postaw wobec eutanazji; 6) historyczną – refleksja zarówno nad historią samego stosowania eutanazji, jak i nad szerzej rozumianą historią medycyny, która problemu eutanazji dotyczy bardziej pośrednio; 7) psychologiczną – nieliczne prace, dotyczące postaw i motywów akceptacji i dokonywania eutanazji. Przedstawione typy refleksji nad eutanazją zostaną zaprezentowane według liczby prac zakwalifikowanych do danego działu – od najliczniejszych, po najmniej liczne. Filozoficzna refleksja nad eutanazją Niewątpliwie najliczniejszą grupę książek i artykułów dotyczących eutanazji stanowią prace o charakterze filozoficznym, zwłaszcza etycznym. Niemniej, niewiele wśród nich jest prac „akademicko”-filozoficznych, w których autorzy staraliby się w systematyczny sposób dociekać istoty eutanazji lub dokonywać jej oceny etycznej, choć i takie teksty się zdarzają. Poruszane są przede wszystkim cztery aspekty eutanazji: pytanie o jej istotę i próby jej zdefiniowania, klasyfikacja działań eutanatycznych, czyli wyróżnienie typów eutanazji oraz zjawisk jej pokrewnych, argumentacja etyczna, dotycząca godziwości lub niegodziwości stosowania różnych typów eutanazji oraz refleksja nad znaczeniem eutanazji dla rozumienia samej istoty medycyny [6]. Jeżeli chodzi o próby uchwycenia istoty eutanazji, to panuje powszechna zgoda jedynie co do tego, że eutanazja jest jakąś formą powodowania śmierci pacjenta. Natomiast odnośnie sposobów dokonywanego tego czynu, a także jego motywów (tak pacjenta, jak i osoby dokonującej eutanazji) jednomyślności już nie ma. W definicjach eutanazji zwykle używa się wyrażeń: „zabicie” (nawet Witold Jacórzyński, zwolennik eutanazji, używa tego słowa [7]), „uśmiercenie”, „pozbawienie życia” itp. – zdarzają się nawet i tacy, którzy mówią o „dobijaniu chorych” [8] – dokonane albo z litości, albo dla dobra chorego czy na jego wyraźne żądanie itd. Przykładowe definicje eutanazji wyglądają następująco: Eutanazja zwana niesłusznie «dobrą śmiercią» jest zabójstwem, aktem czynnego lub biernego, dobrowolnego lub niedobrowolnego, legalnego lub nielegalnego skrócenia komuś życia [9]. Eutanazja to samounicestwianie się chorych przy pomocy określonych osób spośród personelu medycznego [10]; eutanazja to zamierzone zabójstwo, świadome podanie środków śmiercionośnych lub zaopatrzenie w takie środki [11]. W definicjach dostrzec można często emocjonalny stosunek autora do eutanazji. Najmniej emocjonalną definicję eutanazji wydaje się, że przedstawili Marek Wichrowski i Witold Jacórzyński: «X dokonał eutanazji wobec Y» to tyle co «X przyczynił się do śmierci Y ze względu na interes Y» [12]. Autorzy przyjmują, że każde spowodowanie śmierci drugiej osoby dla jej dobra jest eutanazją. Odnośnie przyczyn dokonywania eutanazji wymienia się najczęściej motywy litości i współczucia dla chorego, chęć ulżenia mu w ogromie cierpienia (lub w węższym rozumieniu: w bólu) albo po prostu jego dobro. Intencja działania dla dobra pacjenta postrzegana jest jako konstytutywna dla samego rozumienia eutanazji i odróżnienia jej np. od zabójstwa. Panuje zgoda co do tego, że z założenia eutanazja ma stanowić łagodną, dobrą śmierć, dającą ulgę w cierpieniu. Zwykle w polskiej literaturze medycznej spotkać się można z dwojakim podziałem typów eutanazji: na czynną (aktywną) i bierną (pasywną) oraz dobrowolną (świadomą) i niedobrowolną (nieświadomą) [13]. Ten podział dominuje (choć nie jest zupełnie powszechny), pomimo odmienności w pojmowaniu samej eutanazji przez poszczególnych autorów. Niektórzy nie godzą się, by określać mianem „eutanazji” podawanie środków przeciwbólowych w dużych dawkach, o ile przynosi to niezamierzony skutek śmiertelny [14]. Inni odmawiają miana eutanazji zaniechaniu tzw. uporczywej terapii lub też zaprzestania stosowania „środków nadzwyczajnych” [15]. Klarowną klasyfikację typów eutanazji odnaleźć można w artykule Wichrowskiego i Jacórzyńskiego [12]. Wyróżniają oni: eutanazję bierną dobrowolną (powstrzymanie się od działań mających na celu przedłużenie życia, kiedy osoba jest świadoma, że na niej zostanie dokonana eutanazja), bierną niedobrowolną (powstrzymanie się od działań, kiedy osoba nie jest świadoma, że na niej zostanie dokonana eutanazja), czynną dobrowolną (podjęcie działania mającego na celu uśmiercenie pacjenta świadomego podjęcia tych działań) oraz czynną niedobrowolną (kiedy pacjent nie jest świadomy podjętych działań). Przy czym eutanazja niedobrowolna może z kolei mieć dwa podtypy: wbrew woli pacjenta (zabójstwo) i bez woli pacjenta. Inny podział proponuje Franciszek Kokot [16]. Wyróżnia on eutanazje: bierną (rezygnacja z procedur podtrzymujących życie), pośrednią (śmierć następuje jako skutek uboczny podania leków przeciwbólowych) i aktywną (podanie pacjentowi środka zabójczego). Każdy z tych trzech typów eutanazji może być z kolei wykonany albo na żądanie pacjenta, albo bez jego zgody, lub wbrew jego życzeniom. Eutanazję aktywną wraz z samobójstwem wspomaganym nazywa Kokot „asystą przy umieraniu”. Oprócz przytoczonych wyżej typowych klasyfikacji eutanazji, w omawianej literaturze znaleźć można wiele innych pojęć, bądź to określających różne typy eutanazji, bądź też zjawiska z nią spokrewnione. Używa się na przykład terminu „kryptanazja” [17] (lub „kryptoeutanazja”) na określenie eutanazji samowolnej, dokonywanej przez lekarzy bez niczyjej wiedzy i zgody, w szczególności bez wiedzy i zgody pacjenta. Jest to, inaczej mówiąc, eutanazja ukryta, niejawna. Tadeusz Gonet z kolei wspomina o „eutanazji kierowanej”. Ma ona polegać na takim „leczeniu” nieuleczalnie chorych pacjentów, mających być dawcami organów, które powinno doprowadzić do śmierci w pożądanym momencie [18]. Znaczenie tego terminu zdecydowanie jednak wykracza poza ogólnie przyjęte znaczenie słowa „eutanazja”. Ten sam autor wspomina również o eutanazji „pośrednio czynnej”, czyli o wspomaganym samobójstwie (PAS – physician asisted suicide [19]) oraz o „ortotanazji”, którą utożsamia z eutanazją bierną. Pamiętać należy jednak, że odmiennie definiuje „ortotanazję” Marek Sych [20] i inni badacze [21], według nich „ortotanazja” to śmierć, do której dochodzi pomimo dobrze sprawowanej opieki paliatywnej i różni się ona zasadniczo od jakiejkolwiek formy eutanazji. Kolejnym terminem używanym w odniesieniu do eutanazji jest „matanazja”, mająca oznaczać śmierć niespodziewaną, bez przyzwolenia pacjenta, która wszakże może być jednocześnie „eutanazją legalną”, czyli dopuszczalną w świetle prawa [22]. Jeszcze innym terminem jest „dystanazja”, która oznacza walkę o życie pacjenta za wszelką cenę, nie bacząc na jego cierpienie i beznadziejną sytuację [23] (na przykład działania reanimacyjne w czasie agonii w terminalnym okresie choroby). Podziału stanowisk
etycznych dotyczących eutanazji można dokonać na kilka sposobów. Prosty
podział „za” lub „przeciw” godziwości jej stosowania musi być z konieczności
nieadekwatny, ze względu na złożoność samego zjawiska. Jerzy Kopania
wyróżnia na przykład trzy typy postaw wobec tego problemu [24]. Pierwsza
postawa, pitagorejsko- Inny podział stanowisk proponuje Jacórzyński, który wyróżnia cztery stanowiska [25]. Pierwsze, rygorystyczne, polega na absolutnym zakazie wszelkiej formy eutanazji, również eutanazji biernej. Drugie stanowisko, umiarkowane, dopuszcza eutanazję bierną. Trzecie, ortodoksyjne, przyjmuje, że każda forma eutanazji jest niedopuszczalna z wyjątkiem czynów, na które zezwala doktryna podwójnego skutku (czyli stosowanie bardzo silnych dawek analgetyków, które mogą spowodować przyspieszenie śmierci pacjenta, jednak przyspieszenie śmierci pacjenta nie jest działaniem umyślnym). Natomiast czwarte stanowisko, radykalne, przyjmowane również przez samego Jacórzyńskiego, polega na przekonaniu, że nie ma istotnej różnicy między eutanazją czynną a bierną, zatem skoro eutanazja bierna jest dopuszczalna, to i eutanazję czynną należałoby uznać za dopuszczalną. Wszystkie cztery przedstawione stanowiska, od najbardziej rygorystycznych po najbardziej liberalne, można również odnaleźć w polskiej literaturze medycznej [26]. Można przy tym stwierdzić, na podstawie dokonanego przeglądu, że w zdecydowanej większości autorzy sprzeciwiają się eutanazji zarówno aktywnej, jak i pasywnej (niezależnie od jej dobrowolności), przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że zaniechanie stosowania tzw. uporczywej terapii lub też odstąpienie w pewnych okolicznościach od stosowania „środków nadzwyczajnych” w medycynie (brakuje jednak precyzyjnego omówienia tego zagadnienia) nie jest tożsame z eutanazją bierną. Jak wolno sądzić, taka sytuacja wynika w pewnej mierze z faktu, że Polska jest w przeważającej większości krajem katolickim, a to stanowisko jest właśnie zbieżne ze stanowiskiem oficjalnie uznanym przez Kościół katolicki [27]. Jako właściwą alternatywę dla eutanazji podaje się zwykle opiekę paliatywną (hospicyjną). Właściwa opieka paliatywna, stawiająca jako cel nadrzędny dobrą QL [Quality of Life] chorego jest odpowiednią alternatywą dla eutanazji [28]. Na zakończenie refleksji filozoficznej nad problemem eutanazji warto też wspomnieć o artykułach poruszających zagadnienie powołania lekarskiego. L. Patyjewicz podejmuje rozważania na temat powołania lekarza i jego etosu [29]. Lekarz jest z istoty swego zawodu zawsze obrońcą życia, z tego względu nie godzi się, aby dokonywał eutanazji. Podobne stanowisko prezentuje Renata Domżała-Drzewicka: Powołaniem lekarza i pielęgniarki jest podtrzymywanie życia i zdrowia oraz niesienie ulgi w cierpieniu. Osoby te nie mogą być kojarzone z aniołami śmierci, lecz ze światłem w ciemności bólu, bezradności i osamotnienia. [30]. Choć niewiele jest prac bezpośrednio poświęconych powołaniu lekarskiemu i ideałowi lekarza [31], to jednak jego obraz jako osoby stojącej na straży życia ludzkiego jest w większości z nich, ujętych w niniejszym przeglądzie, wyraźnie dostrzegalny. Medyczne aspekty eutanazji Medyczną refleksję nad eutanazją można podzielić na dwie główne kategorie: 1) rozważania bezpośrednio dotyczące medycznych aspektów samego zabiegu eutanazji (czynnej i biernej); 2) refleksja nad medycznymi zagadnieniami pośrednio związanymi z eutanazją – w szczególności chodzi tu o wyznaczenie właściwej granicy między eutanazją bierną a zaniechaniem uporczywej terapii oraz charakterystykę opieki paliatywnej, która ma na celu opiekę nad terminalnie chorymi pacjentami i jest jednocześnie postrzegana jako zaprzeczenie idei eutanazji. Jeżeli chodzi o pierwszą kategorię, to prac na temat samej eutanazji, tzn. jej medycznego przebiegu, jest niezwykle mało. Żaden z lekarzy nie podjął się opisania procedur eutanatycznych. Być może dzieje się tak dlatego, że eutanazja w Polsce jest zabroniona przez prawo oraz Kodeks Etyki Lekarskiej. W niniejszym przeglądzie literatury medycznej, znaleziono tylko jedną pracę, która przynajmniej częściowo porusza problem medycznej procedury eutanazji pasywnej. Zespół pracowników Akademii Medycznych w Lublinie i w Białymstoku opracował temat przewlekłego dobrowolnego odwodnienia organizmu jako możliwej formy eutanazji pasywnej [32]. Autorzy przedstawili patofizjologię odwodnienia, zwracając uwagę zwłaszcza na jego silne działanie znieczulające oraz wywoływanie zaburzeń psychicznych, na przykład majaczeń. Ponieważ zaburzenia psychiczne, jakimi są majaczenia oraz utrata przytomności, są z psychiatrycznego punktu widzenia podstawą nawet do przymusowego leczenia pacjenta, dobrowolne przewlekłe odwodnienie organizmu nie mogłoby ostatecznie posłużyć jako procedura eutanazji pasywnej. Wiele natomiast jest prac poruszających problemy pośrednio związane z eutanazją, głównie zagadnienie dopuszczalnej granicy leczenia, tak aby uniknąć z jednej strony eutanazji pasywnej, a z drugiej – dystanazji [33]. Bogdan Kamiński na przykład zastanawia się nad warunkami medycznymi, przy których dopuszczalne jest zaniechanie resuscytacji (reanimacji) oraz innych środków medycznych w taki sposób, aby nie dokonać eutanazji, a jednocześnie oszczędzić cierpienia choremu i jego rodzinie [34]. Sam autor przychyla się do stosowania ortotanazji. Podobny problem, choć w stosunku do noworodków, poruszają Nikodem Brzózy i Janusz Gadzinowski [35]. Odnośnie eutanazji dzieci w dokonanym wyborze literatury znalazł się również dokument Brytyjskiego Towarzystwa Pediatrów, a przedstawione w nim zalecenia medyczne de facto akceptują eutanazję bierną [36]. Wiele artykułów poświęconych jest rozważaniom na temat charakterystycznych dla poszczególnych dyscyplin medycznych problemów moralnych. Józef Bogusz na przykład rozważa moralne problemy związane z pracą chirurga, wśród których również wymienia eutanazję [37], Paweł Zwolak porusza zaś moralne problemy w onkologii [38]. Niewątpliwie jednak najwięcej jest prac poświęconych medycynie paliatywnej i ruchowi hospicyjnemu [39]. Idea opieki paliatywnej zresztą ściśle wiąże się z ideą ortotanazji. Ostatnim z wyróżnionych tu typów refleksji o charakterze medycznym, dotyczących eutanazji, są prace na temat istoty medycyny jako takiej i przeobrażeń w niej zachodzących. Kazimierz Szewczyk przedstawia dwa typy medycyny: walki i moralnych priorytetów, będącą alternatywą wobec tej pierwszej [40]. Medycyna walki wiąże się nierozerwalnie z „terapią heroiczną”, która charakteryzuje się wyparciem ze świadomości faktu ludzkiej śmiertelności, co w konsekwencji prowadzi do agresywnej walki z chorobą. Śmierć w tym modelu medycyny okazuje się „zdziczała”. Reakcją na medycynę walki jest z jednej strony ruch hospicyjny, a z drugiej – postawy proeutanatyczne. Alternatywny model medycyny, promowany przez autora, wiąże się z zaniechaniem agresywnej walki na rzecz zapobiegania chorobom, promowania zdrowia i jego utrzymania. Jest to medycyna bezwzględnej troski o pacjenta, w której łagodzi się cierpienia lub uwalnia od nich, ale nie stosuje się w tym celu eutanazji, mimo że dąży się do zapewnienia nieuleczalnie choremu pacjentowi spokojnej śmierci. Eutanazja a prawo Oprócz aspektów filozoficznych i medycznych, dotyczących eutanazji, poruszane są również bardzo często jej aspekty prawne. Prace o tej tematyce można podzielić na dwie główne kategorie: prezentujące rozstrzygnięcia dotyczące eutanazji, zawarte w prawie międzynarodowym, oraz prezentujące uregulowania krajowe, partykularne również w Polsce. Artykułów dotyczących prawa międzynarodowego jest niezwykle mało i nie przedstawiają one jednoznacznych rozstrzygnięć [41]. Można natomiast odnaleźć jednoznaczne zalecenia etyczne WHO dotyczące eutanazji. Czytamy tam m.in.: wobec rozwoju nowoczesnych metod opieki paliatywnej, legalizacja eutanazji czynnej, dobrowolnej, jest zbędna; jest usprawiedliwione etycznie powstrzymanie się od zabiegów medycznych w określonych okolicznościach oraz nie powinno się ograniczać leków w dawkach skutecznie zwalczających ból w obawie, że mogą one przyspieszyć śmierć pacjenta [42]. Powyższe zalecenia, choć klarowne w swojej wymowie, nie są jednak obowiązującymi normami prawnymi. Rozważania, które można by określić jako stricte prawne (tj. z zakresu pozytywnego prawa państwowego) dotyczą przede wszystkim uregulowań krajowych. Rzecz jasna wiele się dyskutuje na temat legalizacji eutanazji w Holandii czy w Belgii [43] i przedstawia się różnice w tamtejszych ustawach, dotyczących eutanazji [44]. Dokonywane są analizy porównawcze w tym zakresie pomiędzy normami prawnymi w różnych krajach europejskich i pozaeuropejskich (na przykład Polska – Holandia – Izrael [45]). Andrzej Wąsek przestawił również projekt ustawy liberalizującej prawo w zakresie eutanazji w Niemczech [46], a B. Stol wspomina o takich projektach w Niemczech i we Francji [47]. Wśród prac omawiających prawo międzynarodowe oraz prawa krajowe, znajdują się również rozważania dotyczące aktualnego stanu prawnego w zakresie eutanazji w Polsce [48]. W tej kategorii wyróżnić można publikacje zarówno bezpośrednio dotyczące eutanazji [49], jak i te związane z nią pośrednio – na przykład omawiające odpowiedzialność prawną lekarza za wykonywaną pracę czy też przedstawiające uregulowania dotyczące leczenia przy braku zgody pacjenta oraz leczenia osób terminalnie chorych [50]. Do tego typu artykułów należy m.in. praca Krzysztofa Poklewskiego-Koziełła, w której omawia on zagadnienie tzw. testamentu życia (living will) w wybranych krajach, m.in. w Polsce [51]. Autor wykazuje, że chociaż polskie prawodawstwo nie przewiduje możliwości sporządzania takiego dokumentu, to jednak w praktyce jest on w naszym kraju obecny – chodzi tu o oświadczenie Świadków Jehowy o nieleczeniu ich krwią. Świadkowie Jehowy w Polsce mogą odmówić stosowania terapii nawet ratującej im życie (przetoczenia krwi), powołując się przy tym na swoją religię, czyli de facto mogą oni w takim „testamencie życia” (specjalnym podpisanym własnoręcznie oświadczeniu) zadecydować o własnej eutanazji pasywnej. Jest to przypadek odosobniony w polskim prawie, niemniej ma miejsce. Jeżeli chodzi o postulaty zmiany prawa dotyczącego eutanazji w Polsce, to w pracach typowo prawniczych czasem się one zdarzają. Jednak najczęściej zwraca się uwagę na fakt niedoprecyzowania określonych przepisów [52], nie postuluje się natomiast w otwarty sposób legalizacji eutanazji [53]. Teologiczne aspekty eutanazji Niewielka część artykułów poświęcona jest teologicznej refleksji nad eutanazją i jej oceną z punktu widzenia etyki katolickiej. Autorzy tego typu rozpraw – wśród nich na przykład Józef Życiński [54] – bronią zdecydowanie stanowiska antyeutanatycznego, promując ideę opieki paliatywnej (hospicyjnej). Godne uwagi jest jednak to, że refleksja teologiczna, ujęta w niniejszym przeglądzie, jest stosunkowo uboga, co zapewne również wynika ze specyfiki profilu Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie. Autorzy powołują się przede wszystkim na współczesną naukę Jana Pawła II [55], wyłożoną zwłaszcza w encyklice Evangelium vitae oraz na Katechizm Kościoła Katolickiego. Brakuje natomiast prawie zupełnie odniesień do innych źródeł tradycji Kościoła katolickiego, w szczególności do Ojców Kościoła (sporadycznie pojawiają się odwołania do św. Augustyna). Brakuje też, co zastanawiające, odwołań do Listu pasterskiego Jana Pawła II Salvifici doloris [56], o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia. Wydawać by się mogło, że szczególnie w odniesieniu do eutanazji myśli zawarte w tym liście powinny być brane pod uwagę. Podstawowe terminy i argumenty teologiczne, których autorzy rozpraw o charakterze teologicznym używają, dotyczą przykazania Bożego „nie zabijaj!”, pojęcia godności osoby ludzkiej, która została stworzona na obraz i podobieństwo Boże, a także pojęcia świętości życia [57]. Według niego to Bóg jest panem życia i śmierci, i jedynie On ma prawo decydowania o tym, kiedy człowiek umiera. Z tego też względu niedopuszczalne są jakiekolwiek formy samobójstwa, a także eutanazji. Jest rzeczą charakterystyczną dla stanowiska katolickiego, że dopuszcza ono pewne zachowania, które niektórzy myśliciele byliby skłonni nazywać eutanazją pasywną. Kościół katolicki odcina się jednak od słowa „eutanazja” i mówi o zaniechaniu stosowania „uporczywej terapii” (najszerzej jest to zagadnienie wyłożone w encyklice Evangelium vitae [58], punkty 64–67). Jest rzeczą charakterystyczną, że wśród prac o charakterze religijnym obecne są w polskiej literaturze medycznej wyłącznie prace katolickie, brakuje natomiast całkowicie stanowisk innych wyznań. Jedyna z nielicznych wzmianek dotyczących innych religii, dotyczyła Świadków Jehowy, ale nie były to w żadnym sensie rozważania teologiczne (zagadnienie to zostało omówione w rozdziale poświęconym aspektom prawnym eutanazji). Literatura określana tutaj jako teologiczna ma w istocie charakter raczej popularyzatorsko-duszpasterski niż ściśle naukowo-teologiczny, jeżeli takim określeniem można się posłużyć. Pozostałe aspekty eutanazji (socjologiczne, historyczne i psychologiczne) Zdecydowaną większość wszystkich prac objętych niniejszym przeglądem stanowią teksty o charakterze filozoficznym, medycznym i prawnym. Kilkanaście artykułów i książek da się zakwalifikować jako refleksję teologiczną. Natomiast najmniej jest prac, przedstawiających wyniki badań: socjologicznych, na temat postaw poszczególnych grup społecznych w odniesieniu do eutanazji; historycznych – omawiających historię eutanazji, a szerzej – medycyny jako takiej oraz psychologicznych – ukazujących psychologiczne aspekty dokonywania eutanazji przez lekarzy oraz świadomego, dobrowolnego żądania eutanazji (lub tylko godzenia się na nią) przez nieuleczalnie chorych pacjentów. Badania socjologiczne dają bardzo fragmentaryczny obraz odnośnie jej poparcia w społeczeństwie [59]. Dzieląc badania według ich stopnia ogólności, wyróżnić można badania ogólnospołeczne oraz badania cząstkowe, obejmujące wybrane grupy społeczne. Badania ogólnospołeczne, których wyniki zebrał Włodzimierz Derczyński [60], pokazują, że na przestrzeni lat 1988–2001 systematycznie wzrastało poparcie społeczne dla eutanazji. Natomiast badania poszczególnych grup społecznych nie pozwalają na wyciąganie tak jednoznacznych wniosków. Najczęściej badanymi są studenci wydziałów medycznych lub pielęgniarskich na uczelniach medycznych w Polsce, lekarze, pacjenci oraz osoby zdrowe, niezwiązane profesjonalnie z medycyną [61]. Brakuje jednak prac, w których autorzy ujmowaliby szerszy materiał badawczy (badania podłużne, przeprowadzone przy uwzględnieniu większej liczby grup społecznych) i wyciągaliby ogólne wnioski, dotyczące postaw wobec śmierci, eutanazji, samobójstwa i roli lekarza w wykonywaniu eutanazji. Współczesna refleksja nad eutanazją, zawarta w polskiej literaturze medycznej, dotyczy również aspektów historycznych tego zagadnienia [62]. Tutaj podziału można dokonać według kryterium bezpośredniości związku refleksji z samą eutanazją. Prace historyczne dotyczą więc albo bezpośrednio historii stosowania i legalizacji eutanazji [63] bądź też przedstawiają wzory osobowe wybitnych postaci medycyny światowej (na przykład Alberta Schweitzera [64]) lub polskiej (Tadeusz Kielanowski [65]), mające stanowić godny naśladowania ideał lekarza, zdecydowanie sprzeciwiającego się stosowaniu eutanazji. Przy omawianiu refleksji historycznej nie sposób wszakże pominąć ważnego mankamentu, związanego z tym tematem. Jak wiadomo w Niemczech hitlerowskich obowiązywało stosowanie „eutanazji” wobec osób niepełnosprawnych, upośledzonych i chorych psychicznie [66]. Było to jednak ludobójstwo o podłożu rasistowskim i z ideą eutanazji nie miało tak naprawdę nic wspólnego. W większości badacze zgodni są co do tego, że ideologia nazistowska, przewidująca specjalne komory gazowe do dokonywania „eutanazji”, nie miała na celu dobra tych osób, dlatego też nie wolno nazywać takich działań eutanazją [67]. Niemniej niektórzy badacze [68], czy to z powodu zwykłej nieścisłości terminologicznej, czy też w celu wywołania emocjonalnej reakcji przeciwko eutanazji, utożsamiają ze sobą te zjawiska. Jest to niewątpliwie poważny błąd, który tylko utrudnia merytoryczną dyskusję. Ostatnia grupa zagadnień dotyczących eutanazji obejmuje problemy natury psychologicznej. Jest zastanawiające, że tak mało publikuje się prac z zakresu psychologii eutanazji [69]. Byłoby wielce interesujące poznanie wyników badań na temat motywacji osób nieuleczalnie chorych, pragnących eutanazji oraz osób w takim samym położeniu, lecz odmawiających jej; osób zdrowych, akceptujących eutanazję i nieakceptujących jej; członków personelu medycznego akceptujących (wykonujących) eutanazję i nieakceptujących (niewykonujących) eutanazji. Zaledwie namiastkę tego rodzaju badań przedstawiają prace Zbigniewa Żylicza [70] czy Ryszarda Fenigsena [71], a zwłaszcza Anny Łukowskiej i Katarzyny Karpińskiej [72]. Szczególnie w tej ostatniej pracy prezentowane są bardziej pogłębione refleksje psychologiczne. Autorki przedstawiają m.in. zjawisko efektu Wertera, polegające na tym, że pod wpływem głośnych publikacji prasowych na temat jakiegoś samobójstwa wzrasta znacząco liczba popełnianych samobójstw. Zjawisko to wzięło swoją nazwę stąd, że w XIX wieku, pod wpływem znanej książki Goethego, zaobserwowano wyjątkowy wzrost liczby samobójstw młodych chłopców. Autorki artykułu sugerują, że podobny efekt może wywoływać silna propaganda proeutanatyczna. Pod jej wpływem, ich zdaniem, może się zwiększać liczba próśb o eutanazję, a co za tym idzie, liczba wykonywanych eutanazji. Potwierdzenie dla tych przypuszczeń stanowią fakty przedstawione w artykule Zygmunta Chodorowskiego i Jacka Sein-Ananda, opisujące kilka przypadków prób samobójczych u pacjentek nieuleczalnie chorych, podjętych pod silnym wpływem lokalnego programu telewizyjnego o eutanazji [73]. Zakończenie Celem zaprezentowanego artykułu było uchwycenie specyfiki polskiej literatury medycznej dotyczącej eutanazji, aby ukazać jednocześnie jej słabsze i mocniejsze strony. Nie ulega wątpliwości, że dominują w niej postawy przeciwne eutanazji, podkreślające wartość życia ludzkiego oraz upatrujące właściwej alternatywy w opiece paliatywnej. Odzwierciedleniem tego jest obszerna literatura poświęcona medycynie paliatywnej. Również obszerna, choć na pewno wiele pozostaje także tu do zrobienia, jest literatura o charakterze filozoficznym oraz prawnym. Pewien niedosyt odczuwa się w odniesieniu do rozważań natury teologicznej, zarówno co do liczby publikacji, jak i bardziej „kościelnego” niż teologicznego jej charakteru. Wydaje się natomiast, że zdecydowanie najbardziej brakuje większej liczby badań o charakterze socjologicznym, historycznym, a zwłaszcza psychologicznym. Są to obszary badawcze „do zagospodarowania”, którym warto, jak się wydaje, poświęcić zdecydowanie więcej uwagi. PIŚMIENNICTWO 1. Szawarski Z.: Spór o eutanazję, Medycyna po Dyplomie 2003, 12 (9), 14–19. 2. Zob.: http://www.slam.katowice.pl/pbl/b/. 3. Http://www.kbn.gov.pl/finauki98/lista/lista_h01.rtf, s. 2–3 (z marca 2005 r.), przeglądu zawartości bibliotek akademii medycznych dokonano z wykorzystaniem katalogów on-line w czerwcu 2005 r. 4. Niektóre prace zaklasyfikowane zostały do kilku kategorii jednocześnie z racji tego, że obejmowały odpowiednio szerokie spektrum zagadnień. Na przykład Fenigsen R. w książce: „Eutanazja” podejmuje zarówno zagadnienia filozoficzne, dotyczące istoty eutanazji, dokonując pewnych podziałów klasyfikacyjnych oraz próbując dokonać oceny etycznej eutanazji, ale też podejmuje się refleksji z zakresu prawa, psychologii, a nawet socjologii moralności. 5. Zob.: Brusiło J.: Tendencje „cywilizacji śmierci” w społeczeństwie pluralistycznym, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2002: (supl. 34), 19–28; tamże: Niebrój L.: Teologia i etyka medyczna: źródła polskiego kodeksu etyki lekarskiej, 47–59; Niebrój L.: Eutanazja: pytanie o (nową) tożsamość medycyny, Medycyna po Dyplomie 2001, 10 (1), 18–20, Kopania J.: Trzy typy postaw wobec eutanazji, Sztuka Leczenia 2002, 8 (1), 59–68.
6. Zob.: Kośmicki M. (przedm. i
oprac.), Radziwiłł K. (przedm.): Lekarze o eutanazji, Wydawnictwo
ITKM, Kraków 2002; tamże: Łuczak J.: Etyka u kresu życia, 34–51;
Szczeklik A.: Rozterki wszechpotężnej medycyny, Medycyna Praktyczna
2002, 1/2, 15–16; Kokot F.: Eutanazja – aspekty medyczne, Ginekologia
Praktyczna 2002, 10 (1), 5–6; Binczycka-Anholcer M. (red.): Agresja i
przemoc a zdrowie psychiczne, PTHP, Warszawa–Poznań 2001; Niebrój L.:
Eutanazja: pytanie o (nową) tożsamość medycyny, Medycyna po Dyplomie 2001,
10 (1). 18–20; Sidorowicz S.: Kilka uwag na temat jakości życia
chorych, Wiadomości Psychiatryczne 2001 4 (4), 293–296; Kempa M.E.:
„Jakość umierania” oraz wychowanie do godnej śmierci jako problem
współczesnego pokolenia, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2001, 48/49,
77–82; Ogryzko- 7. Jacórzyński określa eutanazję czynną jako „zabicie dla dobra cierpiącego”. Jacórzyński W.: Przyzwolenie na eutanazję w świetle etyki, Psychiatria i Etyka, Kraków 1995, 17–24. 8. Michalik R.: Śmierć w życiu człowieka, [w:] Lekarze o eutanazji, Kośmicki M. (przedmowa i opracowanie), Wydawnictwo ITKM, Kraków 2002, 72–80. 9. Patyjewicz L.: Ideał dobrego lekarza jako obrońcy ludzkiego życia, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 98–106.
10. Gonet T.: Problemy moralne
eutanazji, [w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, Binczycka- 11. Łuczak J.: Etyka w opiece paliatywnej, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 29–60. 12. Wichrowski M., Jacórzyński W.R.: Spór o eutanazję, Medicus, (Warszawa) 1992, 1 (3), 18–20. 13. Jak to np. robią Wichrowski i Jacórzyński w przytaczanym powyżej artykule: Spór o eutanazję. 14. Łuczak J.: Etyka w opiece paliatywnej, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 29–60. 15. Block B.L.: Eutanazja czy opieka paliatywna, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 127–132. 16. Kokot F.: Eutanazja – aspekty medyczne, Ginekologia Praktyczna 2002, 10 (1), 5–6. 17. Fenigsen R.: Eutanazja: śmierć z wyboru? Wydawictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań 1997. 18. Gonet T.: Eutanazja jako problem filozoficzno-medyczny, Archiwum Historii Filozofii i Medycyny 1992, 55 (2), 205–212. 19. Zob. także: Głuszek S.: Problemy etyczne w chirurgii, Przegląd Piśmiennictwa Chirurgicznego 2001, 9, 1–7. 20. Sych M.: Eutanazja – zagrożenie wartości życia, Nowiny Lekarskie 1996, 65 (3), 349–352. 21. Zob. na ten temat: Bołoz W.: Etyka chrześcijańska wobec problemów końca życia, [w:] Między życiem a śmiercią: uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne, Bołoz W. i Ryś M., (red.), Warszawa 2002, 119–134. 22. Marczewski K., Czernikiewicz A., Sak J.J., Kwiecińska A., Mourad A.: Czy odwodnienie może być problemem w kategoriach etycznych? Polski Merkuriusz Lekarski 2002, 13 (75), 257–260. 23. Sych M.: Eutanazja – zagrożenie wartości życia, Nowiny Lekarskie 1996, 65 (3), 349–352. 24. Kopania J.: Trzy typy postaw wobec problemu eutanazji, Sztuka Leczenia 2002, 8 (1), 59–68. 25. Jacórzyński, W.R.: W obronie eutanazji, Archiwum Historii Filozofii i Medycyny 1992, 55 (2), 213–224. 26. Stanowisko najbardziej liberalne prezentują Szawarski i Jacórzyński, natomiast stanowisko skrajnie rygorystyczne, zakazujące wszelkiej formy eutanazji, prezentują myśliciele katoliccy, np. Józef Życiński. 27. Zob. Katechizm Kościoła Katolickiego, 2276–2279, Pallotinum, Poznań 1994, 517–518; Jan Paweł II: Encyklika Evangelium vitae, Wydawnictwo TUM, Wrocław 1995. 28. de Walden-Gauszko K.: Eutanazja a jakość życia pacjentów w terminalnym okresie choroby nowotworowej, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 63. Por. tamże: Łuczak J.: Etyka w opiece paliatywnej, 29–60; Block B.L.: Eutanazja czy opieka paliatywna, 127–132; Sych M.: Eutanazja – zagrożenie wartości życia, Nowiny Lekarskie 1996, 65 (3), 349–352; Wałęska-Siempińska M.: Moralne problemy śmierci i umierania. Opieka paliatywno-hospicyjna wobec ideologii szpitalnej i eutanazji, Sztuka Lekarska 1997, 1, 61–67; Jarosz J.: Medycyna paliatywna: nowa specjalizacja lekarska, Zwalczanie Nowotworów 2001/2002, 1 (1), 24–31. 29. Patyjewicz L.: Ideał dobrego lekarza jako obrońcy ludzkiego życia, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 98–106. 30. Domżał-Drzewicka R.: Czym jest eutanazja w XX wieku?, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 112. 31. Typowe prace na ten temat: Patyjewicz L.: Ideał dobrego lekarza jako obrońcy ludzkiego życia, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 98–106; Życiński J.: Bioetyczne pytania współczesnej medycyny, Przegląd Lekarski 1996, 53 (3), 111–115; Kempa M.E.: „Etyka czci dla życia” Alberta Schweitzera – lekarza i filozofa oraz jego praktyczny wymiar w XXI wieku, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2002, 50/51, 133–136. 32. Marczewski K., Czernikiewicz A., Sak J.J., Kwiecińska A.A., Mourad A.: Czy odwodnienie może być problemem w kategoriach etycznych? Polski Merkuriusz Lekarski 2002, 13 (75), 257–260. 33. Zob.: Zielonka T..M.: Czy podejście do eutanazji różni się w ocenie prawnika i lekarza, Prawo i Medycyna 2003, 5 (13), 79–82; Szewczyk K.: Lekarz rodzinny wobec umierania i śmierci, Polska Medycyna Rodzinna 2002, 4 (2), 109–113; Marczewski K., Czernikiewicz A., Sak J.J., Kwiecińska A., Mourad A.: Czy odwodnienie może być problemem w kategoriach etycznych? Polski Merkuriusz Lekarski 2002, 13 (75), 257–260; Cymerys M.: Współpraca lakarza z pacjentem w wieku podeszłym, [w:] Lekarze o eutanazji, Kośmicki M. (oprac.), Wydawnictwo ITKM, Kraków 2002, 96–102; Szulc R.: Komentarz do artykułu pt. Przerywanie lub odstąpienie od leczenia podtrzymującego życie, Medycyna po Dyplomie 2001, 10 (1), 206–207; Iwaszczyszyn J., Kwiecińska A.: Wybrane problemy chorych onkologicznych w okresie terminalnym, Folia Medica Cracoviensis 2001, 42 (4), 317–322; Głuszek S.: Problemy etyczne w chirurgii, Przegląd Piśmiennictwa Chirurgicznego 2001, 9, 1–7; Pużyński S.: Eutanazja i psychiatria, Medycyna po Dyplomie 2000, 9 (2), 12, 14–16, 18–19; Kamiński B.: Racjonalne granice interwencji lekarskiej – wątpliwości medyczne i moralne, Prawo i Medycyna 2000, 2 (5), 94–100; Głuszek S.: Stan chirurgii polskiej w ostatniej dekadzie XX wieku w aspekcie prawnym i etyczno-moralnym, Polski Przegląd Chirurgiczny 2000, 72 (4), 395–400; Chmielewski H., Łuciak M.: Sprawozdanie z Sympozjum w ramach Roku Jubileuszowego nt.: „Pracownicy Służby Zdrowia wobec wyzwań 3-go tysiąclecia”, Watykan 9–12 lutego 2000, Neurologia i Neurochirurgia Polska 2000, 34 (4), 809–810; Brak podanego autora – Zaniechanie i wycofanie się z leczenia podtrzymującego życie u dzieci. Zarys Praktyki Medycznej, Dangel T., Wichrowski M. (tłum.), Pediatria Polska 1999, 74 (8), 821–837; Sych M.: Eutanazja – zagrożenie wartości życia, Nowiny Lekarskie 1996, 65 (3), 349–352; Biela A. (przedm.): Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, KUL, AM, Lublin 1996; Jarosz J., Hilgier M.: Opieka paliatywna w onkologii, Nowa Medycyna 1996, 3 (6), 48–51; Kujawska-Tender J.: Eutanazja i opieka paliatywna i hospicyjna, Nowotwory 1996, 46 (4), 764–771; Łuczak J.: Eutanazja a opieka paliatywna/ho-spicyjna, Medicus (Warszawa) 1992, 1 (3), 17; Szulc R.: Granice intensywnej terapii – mój punkt widzenia po latach, Anestezjologia Intensywnej Terapii 2004, 36 (2), 149–151. 34. Kamiński B.: Eutanazja a resuscytacja, Prawo i Medycyna 2002, 4 (12), 40–50; Kamiński B.: Racjonalne granice interwencji lekarskiej – wątpliwości medyczne i moralne, Prawo i Medycyna 2000, 2 (5), 94–100. 35. Brzózy N., Gadzinowski J.: Problemy etyczne neonatologa – pytania i odpowiedzi, Kliniczna Perinatologia i Ginekologia 1999, 28, 20–31. 36. Zaniechanie i wycofywanie się z leczenia podtrzymującego życie u dzieci. Zarys praktyki medycznej, tłum. Dangel T., Wichrowski M., Pediatria Polska 1999, 74 (8), 821–837. 37. Bogusz J.: Niektóre aktualne problemy etyczne chirurga, Polski Przegląd Chirurgiczny 1992, 64 (6), 485–487; Podobną problematykę podejmuje Głuszek S.: Problemy etyczne w chirurgii, Przegląd Piśmienictwa Chirurgicznego 2001, 9, 1–7; Głuszek S.: Stan chirurgii polskiej w ostatniej dekadzie XX wieku w aspekcie prawnym i etyczno-moralnym, Polski Przegląd Chirurgiczny 2000, 72 (4), 395–400. 38. Zwolak P.: Moralne aspekty terapii nowotworów, [w:] Człowiek nieuleczalnie chory, Lublin 1997, 179–181. 39. Zob. na ten temat m.in.: Iwaszczyszyn J., Kwiecińska A.: Wybrane problemy etyczne chorych onkologicznych w okresie terminalnym, Folia Medica Cracoviensia 2001, 42 (4), 317–322; Wałęska-Siempińska M.: Moralne problemy śmierci i umierania. Opieka paliatywno-hospicyjna wobec ideologii szpitalnej i eutanazji, Sztuka Leczenia 1997, 1, 61–67; Łuczak J.: Etyka w opiece paliatywnej, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 29–60; Kujawska-Tenner J.: Eutanazja i opieka paliatywna i hospicyjna, Nowotwory 1996, 46 (4), 764–771. 40. Szewczyk K.: Lekarz rodzinny wobec umierania i śmierci, Polska Medycyna Rodzinna 2002, 4 (2), 109–113. 41. Por. Sandorski J.: Eutanazja i prawo do życia w świetle prawa międzynarodowego, Nowiny Lekarskie 2001, 70 (7), 729–732. 42. Rozważania etyczne nad zwalczaniem bólu nowotworowego i opieką paliatywną. Raport Komitetu Ekspertów WHO Genewa 1990, tłum. Wysocki J., Medicus (Warszawa) 1992, 1 (6), 28–30. 43. Kośmicki M.: Eutanazja w różnych krajach, [w:] Lekarze o eutanazji, Kośmicki M. (przedm. i oprac.), Wydawnictwo ITKM, Kraków 2002, 52–71. 44. Konieczniak P.: Czynna eutanazja – nowe tendencje w niektórych europejskich systemach prawnych, Prawo i Medycyna 2002, 4 (12), 20–29. 45. Matthews-Brzozowska M.: Eutanazja w Holandii w ocenie wybranego piśmiennictwa europejskiego, Nowiny Lekarskie 2002, 71 (2/3), 164–167. 46. Wąsek A.: Projekt ustawy w RFN o pomocy przy umieraniu, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 183–198. 47. Stol B. (oprac.): Prawo do godnej śmierci, Świat Medycyny 1992, 9, 33–36. 48. Zob.: Górski P.: Oceny prawno-karne przedawkowania przez lekarza analgetyków (art. 150 k. k.), Prawo i Medycyna 2003, 5 (13), 67–78; Szewczyk M.: Wybrane prawne aspekty wykonywania zawodu lekarza, Folia Medica Cracoviensis 1998, 39 (3/4), 97–120; Safjan M.: W poszukiwaniu konsensusu. Rzecz o celowości utworzenia komitetu etycznego, Medicus (Warszawa) 1992, 1 (5), 20–24. 49. Żelichowski M.: Komentarz do artykułu pt. Samobójstwo z pomocą lekarza. Stanowisko American College of Physicians-American Society of Internal Medicine, Medycyna Praktyczna 2002, 1/2, 239–240; Szwarc A.J.: Einführung in die medizinrechtliche und ethische Problematik in Anesthesiologie und Intensivmedizin aus polnischer Perspektive (Wprowadzenie do problematyki medyczno-prawnej i etycznej w anestezjologii i intensywnej terapii z polskiej perspektywy), Nowiny Lekarskie 2001, 70 (7), 733–752. 50. Zielińska E.: Powinności lekarza w przypadku braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta w stanie terminalnym, Prawo i Medycyna 2000, 2 (5), 73–93. 51. Poklewski-Koziełł K.: Lekarz wobec oświadczeń woli pacjenta antycypującego swój stan terminalny (na tle rozwiązań przyjętych w Szwajcarii), Prawo i Medycyna 2001, 3 (9), 48–53. 52. Szeroczyńska M.: Czy pacjent ma prawo do śmierci? Standardy Medyczne 2001, 2 (5), 54–59. 53. Wyjątek stanowi tutaj artykuł Szawarskiego Z.: Spór o eutanazję, Medycyna po Dyplomie 2003, 12 (19), 14–19. 54. Życiński J.: Etyczne problemy dotyczące transplantacji i eutanazji, Nefrologia i Dializoterapia Polska 1997, 1 (3), 101–106; Życiński J.: Bioetyczne pytania współczesnej medycyny, Przegląd Lekarski 1996, 53 (3), 111–115. 55. Zengteler G.: Encyklika „Evangelium vitae” Jana Pawła II a eutanazja, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 178–182. 56. Jan Paweł II: List pasterski Salvifici doloris, Wydawnictwo TUM, Wrocław 2001. 57. Gubała W.: Zagadnienia etyczne w anestezjologii i intensywnej terapii w nauczaniu Jana Pawła II, Anestezjologia Intensywna Terapia 2000, 32, supl. 1: Anestezjologia – etyka – sztuka, Zjazd ogólnopolski, 116–119. 58. Od eutanazji należy odróżnić decyzję o rezygnacji z tak zwanej «uporczywej terapii», to znaczy z pewnych zabiegów medycznych, które przestały być adekwatne do realnej sytuacji chorego, ponieważ nie są już współmierne do rezultatów, jakich można by oczekiwać, lub też są zbyt uciążliwe dla samego chorego i dla jego rodziny. W takich sytuacjach, gdy śmierć jest bliska, można zgodnie z sumieniem zrezygnować z zabiegów, które spowodowałyby jedynie nietrwałe i bolesne przedłużenie życia, nie należy jednak przerywać normalnych terapii, jakich wymaga chory w takich przypadkach. Jan Paweł II: Encyklika Evangelium vitae, Wydawnictwo TUM, Wrocław 1995, p. 65, 121. 59. Zob.: Enderle J., Fizia A., Guzy A.: Próba porównania stosunku do eutanazji wśród studentów studiów medycznych i niemedycznych, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2002, supl. 34, 261–267; Musielak M. (red.): Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny, t. 1, Wydawnictwo uczelniane AM, Poznań 2000; Majsak M.: Ortotanazja (poglądy personelu medycznego i stanowisko doktryny), Archiwum Medycyny Sądowej 1999, 49 (3), 123–148; Reczek L.: Student medycyny Śląskiej Akademii Medycznej wobec problemu eutanazji, Psychoonkologia 1998, 2, 37–50; Derczyński J.W.: Społeczne poparcie dla eutanazji, Prawo i Medycyna 2002, 4 (12), 30–39. 60. Derczyński W.: Społeczne poparcie dla eutanazji, Prawo i Medycyna 2002, 4 (12), 30–39. 61. Zob. na przykład: Matejuk A., Mikołajczyk E., Lewko A., Abramczyk J., Błasiak T., Rucińska M., Wojtukiewicz M.Z.: Opieka paliatywna czy eutanazja – postrzeganie problemu przez pacjentów, lekarzy, studentów medycyny i mieszkańców województwa podlaskiego, Onkologia Polska 2003, 6 (1), 29–33; Parkitna J., Wrońska I.: Etyka zawodowa pielęgniarek a cierpienie człowieka, Pielęgniarka i Położna 2003, 45 (1), 4–6; Wąsiewicz E.P., Litewka B., Furowicz R.: Badanie postaw studentów wobec wartości życia, [w:] Problemy medycyny społecznej, t. 30, Warszawa 1997, 244–249. 62. Zob.: Pörksen N.: Leczenie czy eksterminacja. Filozofia zdrowia publicznego w medycynie hitlerowskich Niemiec, Psychoterapia 2002 (1), 9–13; Karbowski K.: Eutanazja wczoraj i dziś, Sztuka Leczenia 1998, 4 (4), 91–98. 63. Kośmicki M.: Eutanazja w różnych krajach, [w:] Lekarze o eutanazji, Kośmicki M. (przedm. i oprac.), Wydawnictwo ITKM, Kraków 2002, 52–71. 64. Kempa M.E.: „Etyka czci dla życia” Alberta Schweitzera – lekarza i filozofa oraz jej praktyczny wymiar w XXI wieku, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2002, 50/51, 133–136. 65. Kempa M.E.: Poglądy prof. dr. hab. n. med. Tadeusza Kielanowskiego (1905–1992), zasłużonego lekarza humanisty, na temat ludzi nieuleczalnie chorych oraz śmierci, Annales Academiae Medicae Silesiensis 2001, 48/49, 83–86. 66. Rydzyński Z.: Eksterminacja chorych psychicznie na ziemiach polskich w czasie okupacji niemieckiej, [w:] „Przestroga przeszłości wskazaniem dla Europy pokoju”: międzynarodowe sympozjum w 50 rocznicę wybuchu II wojny światowej, Kraków 1991, 89–99. 67. Zob.: Kucharski J.: Eutanazja jako forma eksterminacji stosowana przez Niemców w obozach zagłady w czasie II wojny światowej, Archiwum Historii Filozofii Medycyny 1998, 61 (4), 335–344. 68. Tak postępuje na przykład cytowany Marek Kośmicki. Zob. Kośmicki M.: Eutanazja w różnych krajach, [w:] Lekarze o eutanazji, Kośmicki M. (przedm. i oprac.), Wydawnictwo ITKM, Kraków 2002, 52–71. 69. Do nielicznych prac oprócz wyżej cytowanych można zaliczyć: Stepulak M.Z.: Eutanazja jako istotny problem w etyce zawodu psychologa, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 133–137. 70. Żylicz Z.: Eutanazja w Holandii, Medicus (Warszawa) 1992, 1 (3), 21–22. 71. Fenigsen R.: Eutanazja: śmierć z wyboru? Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”, Poznań 1997. 72. Łukowska A.T., Karpińska K.: Eutanazja jako kamuflaż, [w:] Eutanazja a opieka paliatywna: aspekty etyczne, religijne, psychologiczne i prawne, Biela A. (red.), KUL, Lublin 1996, 115–121. 73. Chodorowski Z., Sein-Anand J.: Wpływ propagowania eutanazji przez media na próby samobójcze wśród nieuleczalnie chorych, Przegląd
|
