|
วัฒนธรรม เป็นคำๆ หนึ่งที่เหมือนกับบรรดา คำ อื่นๆ ที่เกิดมาในโลก
กล่าวคือ เท่าที่เราเห็นเป็นตัวเป็นตนของคำว่า วัฒนธรรม ในวันนี้นั้น ความจริงแล้ว นับตั้งแต่วันที่คำๆ นี้ได้ถือกำเนิดขึ้นมาในโลก มันก็ได้ผ่านประสบการณ์ชีวิตมาอย่างโชกโชน มันถูกกำหนดความหมายให้จากผู้มีอำนาจกลุ่มหนึ่งในเบื้องแรก แล้วต่อมาเมื่อมีผู้มีอำนาจกลุ่มใหม่เกิดขึ้น เขาก็จัดการอาบน้ำทาแป้งแต่งตัวให้มันด้วยการนิยามมันเสียใหม่ บางครั้งในขณะที่มันถูกนิยามให้มีความหมายอันหนึ่งเอาไว้อย่างแน่นอนชัดเจนแล้ว ก็ยังอาจมีกลุ่มคนผู้ที่อาจจะไร้อำนาจแต่ไม่ไร้ความปรารถนาแอบนิยามมันเอาไว้อีกแบบหนึ่งอย่างเงียบๆ แฝงเร้น และในบางยุคสมัย ทุกความหมายของหลายสำนักก็อาจจะมีโอกาสได้มาประชันขันแข่งกันอย่างเปิดเผย
บทความนี้ก็จะอาศัยแนวความคิดพื้นฐานข้างต้นนี้มาย้อนรอยถอยกลับไปสำรวจดูนานาความหมายของคำว่า วัฒนธรรม เท่าที่มีมาเฉพาะในโลกตะวันตกเป็นส่วนใหญ่
ยุคแรก : วัฒนธรรมคือชนชั้นสูง
ตอนต้นก่อนศตวรรษที่ ๖-๗ ในยุคกรีก อาร์คิโลกัส (Archilocus) ได้แยกความแตกต่างระหว่างสิ่งที่เรียกว่า ความปรารถนา (desire) กับสิ่งที่เรียกว่า หน้าที่ (duty) ออกจากกัน โดยถือว่า เมื่อแรกมนุษย์เกิดมาจะมีความปรารถนาติดตัวมาเป็นธรรมชาติ ต่อเมื่อมนุษย์ได้เข้ามาอยู่ในสังคมแล้ว จึงค่อยๆ เปลี่ยนสภาพจากสิ่งมีชีวิตที่อยู่ภายใต้การควบคุมของความปรารถนา มาอยู่ใต้อาณัติของการรู้จักทำหน้าที่ของตน บรรดาสื่อกลางทั้งหลายที่จะช่วยดัดแปลงให้มนุษย์เปลี่ยนแปลงจากธรรมชาติมาสู่สังคมนี้ก็คือ ศิลปะ การประพันธ์ และวรรณกรรมต่างๆ
ดังนั้น จึงมีการใช้คำว่า teche ซึ่งมีความหมายถึงศิลปะแห่งการจัดและแปรรูปสรรพสิ่งทั้งหลาย รวมตลอดถึงบุคลิกภาพของคนเราจากภาวะธรรมชาติมาสู่ภาวะสังคม
จากแนวคิดนี้ พลูตาร์ช (Plutarch) นักปราชญ์ชาวกรีกอีกท่านหนึ่งก็ได้นำมาขยายเปรียบเทียบให้เห็นภาพพจน์ได้ชัดเจนว่าหากเราต้องการจะได้ผลไม้ เราก็ต้องมีเมล็ดพืช มีเนื้อดิน และมีเกษตรกรที่มีความรู้ เฉลียวฉลาดและขยันขันแข็ง เกษตรกรจะเป็นผู้เพาะปลูกเมล็ดพืชลงไปในเนื้อดิน ฉันใดก็ฉันนั้น คนเราก็เปรียบเสมือนเมล็ดพืช การอบรมก็เปรียบเสมือนเนื้อดิน และตัวเกษตรกรนั้นก็คือผู้ให้การอบรม จากสภาวะของเมล็ดพืช (คนตามสภาวะธรรมชาติ) ก็จะผลิดอกออกผลมาเป็นผลไม้ (คนในสังคม) อันเกิดมาจากน้ำพักน้ำแรงการพรวนดินรดน้ำของเกษตรกรนั่นเอง
ด้วยเหตุฉะนี้ คำว่า culture ทั้งในภาษาอังกฤษและภาษาฝรั่งเศสที่มีรากศัพท์มาจากภาษากรีกลาติน จึงมีความหมายในอีกนัยหนึ่งคือ การเพาะปลูก (เช่นคำว่า cultivate/cultivé) กลุ่มคำภาษาไทยที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรมก็มีความหมายในนัยเดียวกัน เช่น อบ รม บ่ม เพาะ ปลูก ฝัง ขัดเกลา เป็นต้น
กล่าวโดยสรุปอีกครั้งหนึ่ง กระบวนการทางวัฒนธรรมซึ่งเป็นตัวการเปลี่ยนแปลงธรรมชาติที่ยังดิบอยู่ของมนุษย์ให้พัฒนาไปสู่สภาวะที่สูงส่งขึ้น ใกล้กับอุดมคติมากขึ้น ตามนัยยะนี้วัฒนธรรมจึงมีความหมายใกล้เคียงกับคำว่า อารยธรรม และส่งคุณค่าไปในทางบวกไปในทางดีงาม เรามองเห็นตัวอย่างการใช้ความหมายของคำว่า วัฒนธรรม ตามนัยยะนี้ได้อยู่บ่อยๆ นับตั้งแต่ระดับบุคคล เช่น เวลาเราจะตำหนิใคร เราก็จะพูดว่า คนอะไร ไม่มีมารยาท ไม่มีวัฒนธรรม หรือถ้าจะให้หนักข้อไปยิ่งกว่านั้น ก็อาจจะด่าว่า เด็กอะไร พ่อแม่ไม่สั่งสอน ในระดับประเทศ เมืองไทยเราก็เคยต้องพยายามยกระดับตัวเองเพื่อให้มี ความศิวิไลซ์ ทัดเทียมกับอารยประเทศทั้งหลายมาแล้ว
จากนัยยะดังกล่าวของวัฒนธรรม เวลาแตกตัวออกมาเป็นภาคปฏิบัติ จะมีการระบุกิจกรรมที่จะเข้าประเภท กระบวนการทางวัฒนธรรม เอาไว้อย่างแน่นอนชัดเจนเลย กิจกรรมเหล่านั้นจะต้องเป็นกิจกรรมทางสมอง ทางด้านการใช้ปัญญา เช่น การขัดเกลาวิญญาณด้วยศาสนา การบ่มเพาะสติปัญญาด้วยการศึกษาปรัชญา ส่วนกิจกรรมของการใช้แรงงานนั้นไม่ถือว่าเป็นกระบวนการทางวัฒนธรรม
เมื่อกำหนดบรรทัดฐานเอาไว้แน่นอนอย่างนั้นแล้ว ผลลัพธ์ที่ตามมาอย่างแน่นอนอีกเช่นกันก็คือ คนทุกคน กลุ่มทุกกลุ่มในสังคมย่อมไม่มีโอกาสเท่าเทียมกันในอันที่จะได้เข้าใกล้ วัฒนธรรม ดังกล่าว ทั้งนี้เพราะสภาพความเป็นจริงของสังคมในขณะนั้น มีคนบางกลุ่ม เช่น พวกไพร่ทาส ที่จะต้องใช้แรงงานกายจึงจะมีชีวิตอยู่ ก็คงจะมีแต่พวกเจ้าพวกนายทาสที่ไม่ต้องออกแรงทำงาน แต่อาศัยผลผลิตจากข้าทาสของตนเท่านั้นที่จะมีโอกาสเข้าถึงกิจกรรมการใช้สมองและปัญญาดังกล่าว
ด้วยเหตุนี้ บรรทัดฐานของการมีวัฒนธรรม ก็เลยกลายเป็นรูปแบบวิธีการใช้ชีวิตของเจ้านายนั่นเอง เช่น การถกเถียงปรัชญา การดื่มด่ำกับโคลงกลอน ฯลฯ และในชั้นต่อมาก็ได้กลายเป็นสัญลักษณ์ของชนชั้นสูงผู้มีอารยธรรมและมีรสนิยมอันวิไลไป
โดยนัยยะนี้ ความหมายของวัฒนธรรมในลักษณะนี้ จึงเป็นวัฒนธรรมแบบเบื้องบน (elitist) ไปโดยปริยาย
ต่อมาในยุคหลังๆ เช่น ยุคเตอร์กี อาหรับ ไบแซนทีน แม้ว่าจะได้มีการดัดแปลงรูปแบบของ วัฒนธรรม ให้ผิดแผกแตกต่างออกไปจากกรีก-โรมัน แต่ทว่าความหมายของเนื้อหาวัฒนธรรมนั้นยังคงเป็นเช่นเดิม
จนแม้เมื่อล่วงเข้าสู่ยุคล่าอาณานิคม บรรดาประเทศเจ้าอาณานิคมอันได้แก่ประเทศในยุโรปซึ่งสืบเชื้อสายทางวัฒนธรรมมาจากกรีก-โรมัน เมื่อเวลาเหลียวหน้าไปมองดูประเทศอื่นๆ ในโลกโดยมีไม้บรรทัดแบบยุโรปเป็นมาตรฐาน แน่นอนว่า ย่อมจะไม่ได้พบเห็นสรรพสิ่งแบบที่ยุโรปมี เจ้าอาณานิคมเหล่านี้ก็จะตีตราว่า บรรดาประเทศอื่นๆ เหล่านั้น ไร้วัฒนธรรม ขาดอารยธรรม มาถึงตอนนี้ ความหมายของวัฒนธรรมก็หดแคบลงมาเหลือว่า ทุกอย่างที่เท่ากับยุโรป (Eurocentricism)
เพราะฉะนั้นไม่ว่าจะเป็นอินเดียแดง นิโกร จีน ไทย เผ่าอินคา หากว่าไม่นุ่งกางเกงแบบยุโรป ไม่ใส่เสื้อแบบยุโรป ไม่กินช้อนส้อมแบบยุโรปแล้ว นับเป็นพวกป่าเถื่อนทั้งสิ้นทั้งปวง
แม้ว่าการตีความแบบว่า วัฒนธรรม นั้นก็คือ อะไรที่เป็นของยุโรป จะเป็นกระแสหลักอยู่ในยุโรปขณะนั้น แต่ในเวลาเดียวกัน ก็มีนักปราชญ์ชาวยุโรปเองหลายท่านที่คัดค้านวิธีตีความดังกล่าว บางท่านก็วิพากษ์วิจารณ์วัฒนธรรมของยุโรปเอง และหันกลับไปชื่นชอบ พวกป่าเถื่อน มากกว่า ตัวอย่างเช่น มิคาเอล เดอ มงตาญ (Michael de Montaigne) ที่เสนอแนวคิดว่า ผู้คนที่เราเรียกเขาว่าพวกป่าเถื่อนนั่นน่ะ เขามีคุณค่าบางอย่างที่บริสุทธิ์ผุดผ่องยิ่งกว่าพวกเราเสียอีก
ฌอง ญาค รุสโซ ก็เป็นอีกท่านหนึ่งที่เรารู้ๆ กันอยู่ว่า ท่านขยะแขยงความหน้าไหว้หลังหลอกของสังคมชั้นสูงของยุโรปขณะนั้น และยกย่องบรรดาผู้ป่าเถื่อนที่บริสุทธิ์ตามธรรมชาติอยู่เป็นอันมาก
วัฒนธรรม : ในความหมายแห่งเสมอภาค
ในช่วงปี ค.ศ. 1848 ซึ่งนับเป็นยุคสมัยที่บรรยากาศทางสังคมของยุโรปกำลังเข้าสู่หัวเลี้ยวหัวต่อ อิทธิพลของความคิดแบบศักดินาเรื่องความเหลื่อมล้ำต่ำสูงกำลังค่อยๆ ล่มสลายลง ความคิดเรื่อง ความเสมอภาค กำลังเฟื่องฟูขึ้นสู่ความนิยม ในช่วงเวลานั้นเอง กุสตาฟ เคลมม์ (Gustav Klemm) ก็เริ่มเป็นคนใช้คำว่า วัฒนธรรม ในความหมายที่ว่า ทุกอย่างที่คนสร้างขึ้นเพิ่มเติมจากธรรมชาติ ไม่ว่า การเผาศพ การทำพิธี การปั้นหม้อ การทำลูกปัดเครื่องประดับก็ตาม ตามนัยยะของความหมายใหม่นี้ วัฒนธรรมจึงไม่ส่อคุณค่าไปในทางบวกหรือลบ เหลื่อมล้ำหรือสูงต่ำกว่ากัน ความแตกต่างทางวัฒนธรรมของกลุ่มชนทั้งหลาย ก็เพียงความแตกต่างทางชนิด (difference in kind) เท่านั้น แต่ไม่ใช่ความแตกต่างทางระดับ (difference in degree) ที่จะบอกได้ว่าใครเหนือกว่าใคร ใครดีกว่าใคร
ยุคโลกสมัยใหม่
จากความหมายที่เป็นพื้นฐานของทั้งสองกระแส ต่างฝ่ายต่างก็ได้รับการสืบทอดต่อเนื่องกันมาตลอดเวลา ดังที่ปรากฏออกมาชัดเจนที่สุดในแวดวงวิชาการสาขามานุษยวิทยาและสังคมวิทยาที่ทำการศึกษาเรื่องวัฒนธรรมเป็นหลัก
ความหมายของวัฒนธรรมแบบเบื้องบนนั้น เป็นรากฐานสำคัญของกลุ่มนักมานุษยวิทยาสายทฤษฎีวิวัฒนาการ ไม่ว่าจะเป็น มอร์แกน บาโชเฟน หรือไทเลอร์ ก็ตาม ท่านเหล่านี้ล้วนแล้วแต่จัดลำดับเรียงวัฒนธรรมของชนกลุ่มต่างๆ เอาไว้ตามขั้นบันไดที่มีสูงต่ำ มีลำดับชั้น แต่ก็ได้พัฒนาแนวคิดนั้นๆ จากยุคสมัยของกรีก-โรมัน ด้วยการทำให้ดูเป็นวิชาการมากขึ้น ด้วยการหาเหตุผลและด้วยการนำเอาทฤษฎีวิวัฒนาการมาอ้างอิง บรรดาชนเผ่าดั้งเดิม (primitive) จะถูกจัดวางอันดับเอาไว้ที่บันไดขั้นแรกสุด และแน่นอนว่าบันไดขั้นสุดท้ายนั้น จะเป็นใครไปไม่ได้นอกจากวัฒนธรรมแบบยุโรปที่ได้วิวัฒน์พัฒนามาจนสุดยอดแล้ว เข้าตำราที่ว่า อันตัวเราก็คือมาตรฐาน แนวคิดดังกล่าวถูกนำมาประยุกต์อย่างดุเดือดเลือดพล่านที่สุด เมื่อครั้งที่ฮิตเล่อร์อ้างอิงชนชาติเยอรมันเข้ากับวัฒนธรรมเฮเลนิกอันสูงส่ง พร้อมกับหาความชอบธรรมที่จะต้องทำลายชนชาติยิวผู้จะมาทำให้สายเลือดอารยันมีมลทิน
ส่วนความหมายของวัฒนธรรมแบบเสมอภาคนั้นเป็นพื้นฐานร่วมกันของพวกนักวิชาการที่ล้มทฤษฎีวิวัฒนาการ และตั้งทฤษฎีใหม่ๆ ขึ้นมา ไม่ว่าจะเป็นทฤษฎีหน้าที่นิยม (Functionalism) ทฤษฎีสัมพัทธ์ทางวัฒนธรรม (Cultural Relativity) เป็นต้น ตัวอย่างคำอธิบายของทฤษฎีหน้าที่นิยมจะบอกว่าในชนแต่ละกลุ่ม ต่างก็สร้างสรรค์วัฒนธรรมขึ้นมาเพื่อตอบสนองความต้องการของคนในสังคมนั้น หรือเพื่อความอยู่รอดของสังคมนั้นเอง เราจึงไม่สามารถจะนำวัฒนธรรมในแต่ละที่มาเปรียบเทียบกันได้ เราเพียงแต่ดูได้ว่าวัฒนธรรมในแต่ละแห่งนั้นทำหน้าที่ตอบสนองความต้องการของชุมชนได้ดีมากน้อยเพียงใด
สำหรับบางสำนัก เช่น สำนักเฉพาะเจาะจงทางประวัติศาสตร์ (Historical Particularism) ที่มีลูกศิษย์คนสำคัญๆ ที่เป็นที่รู้จักกันดี เช่น มากาเร็ต มี้ด, รูท เบเนดิก ก็ยืนยันว่าวัฒนธรรมนั้นไม่มีสูงไม่มีต่ำแบบขั้นบันได หากแต่มีการถ่ายทอดแลกเปลี่ยนกันไปมา ซึ่งก็เป็นต้นกำเนิดของแนวคิดเรื่องการแพร่กระจายทางวัฒนธรรม โคล้ด เลวี่ สเตราส์ นักมานุษยวิทยาสำนักโครงสร้างนิยมอีกผู้หนึ่งก็ประกาศว่า ไม่มีสังคมใดเหนือกว่าสังคมอื่น
เป็นที่น่าสังเกตว่า ท่ามกลางการต่อสู้ทางวิชาการระหว่างความหมายทั้งสองของวัฒนธรรมนั้น กว่าที่ความหมายแบบเสมอภาคซึ่งก่อตั้งขึ้นทีหลังนั้นจะเริ่มมีคะแนนสูสีกับความหมายเบื้องบนนั้น ลัทธิล่าอาณานิคมก็ได้จัดการยัดเยียดครอบว่าวัฒนธรรมแบบยุโรป (ภายใต้ข้ออ้างที่ว่า ภารกิจของชนผิวขาวก็คือ ต้องทำให้คนป่าเถื่อนเหล่านั้นมีความศิวิไลซ์ มีอารยธรรมมากขึ้น อันหมายความว่า จะต้องนับถือคริสต์ศาสนา ต้องมีลักษณะปัจเจกชนนิยม ต้องพัฒนาลักษณะนิยมความสุขทางวัตถุ) ลงไปบนชนเผ่าดั้งเดิม ไม่ว่าจะเป็นอินเดียนแดงหรือนิโกร จนวัฒนธรรมดั้งเดิมนั้นสูญสิ้นไปแทบจะไม่เหลือหลออยู่แล้ว
ดังนั้น พอเริ่มจะมีความเสมอภาคกันระหว่างวัฒนธรรม ก็ไม่มีวัฒนธรรม (ดั้งเดิม) จะเหลือไว้ให้เสมอภาคเสียแล้ว
อย่างไรก็ตาม ความหมายทั้งสองแบบของวัฒนธรรมก็ยังประชันขันแข่งกันอยู่ในโลกแห่งความหมายทั้งในระดับนักวิชาการและในความเข้าใจของคนเดินถนนทั่วๆ ไป
กระแสใหม่มาแรง : วัฒนธรรมคือการต่อต้าน
ในศตวรรษที่ 19 เวลาทำการศึกษา วัฒนธรรม นั้น มักจะไปตกอยู่ในแวดวงของพวกวรรณคดี การวิจารณ์ งานวรรณกรรมหรือศิลปะเป็นส่วนใหญ่ แต่พอมาถึงศตวรรษที่ 20 เรากลับจะพบว่า วัฒนธรรม กลายมาเป็นเครื่องมือสำหรับการใช้วิเคราะห์ปรากฏการณ์ต่างๆ ทั้งในวงวิชาการ และยังเป็นเครื่องมือสำหรับวิพากษ์วิจารณ์แสดงความไม่พอใจต่อสังคมอุตสาหกรรมสมัยใหม่ในระดับชาวบ้านทั่วๆ ไป
เรื่องที่กล่าวมานี้จะพอทำความเข้าใจได้หากพิจารณาดูสภาพความเป็นจริงของสังคมในศตวรรษที่ 20 ในศตวรรษนี้เองที่ความคิดเรื่อง ความก้าวหน้าและความทันสมัย แผ่ขยายลุกลามไปทั่ว ในเบื้องแรก ทุกประเทศ ทุกสังคม และคนทุกคนก็มักจะกลัวว่า ประเทศของตนจะไม่ทันสมัย กลัวตัวเองจะเชย เร่อร่า ตามคนอื่นเค้าไม่ทัน ถึงขนาดมีเพลงลูกทุ่งไทยเพลงหนึ่งบอกว่าเธอเสียรักเพราะ หน้าน้องไม่ทันสมัย
แต่ในเบื้องต่อมา ผู้คนก็ชักเริ่มจะเกิดสำนึกขึ้นมาว่าในประแสอันท่วมท้นของความทันสมัยนั้น วัฒนธรรมประจำชาติ เอกลักษณ์ประจำตน ของชุมชน และของชาติก็กำลังถูกทำลายไป ทั้งนี้และทั้งนั้น เพราะความทันสมัยทำให้เกิดลักษณะที่เป็นสากล และขจัดลักษณะท้องถิ่นให้หมดไป ฉะนั้นไม่ว่าจะไปที่ไหนๆ ในโลกนี้ ก็จะพบรูปแบบชีวิตที่คล้ายๆ กัน อย่างเช่นที่มีคนล้อเล่นว่า อีก 5,000 ปีข้างหน้า เวลานักโบราณคดีในอนาคตมาขุดซากกระดูกโบราณหรือมาค้นคว้าหลักฐานจากภาพถ่ายภาพเขียนอะไร ก็คงจะหาหลักฐานอ้างอิงได้ยากหน่อยว่าชนเผ่าที่พบนั้นเป็นชนชาติอะไร เพราะในขณะนี้นั้นคนทั่วโลกต่างก็สวมกางเกงยีนส์และใส่เสื้อยืดกันหมดแล้วเกือบจะทั่วโลก
และโดยเฉพาะเมื่อ ความทันสมัย มีค่าเท่ากับ อะไรก็ได้ที่เป็นของตะวันตก" เพราะฉะนั้น ประเทศที่ทันสมัยก็คือประเทศที่มีแมคโดนัลด์กิน (น้ำพริกปลาทูก็จะหายไป) มี Coke ดื่ม (โอเลี้ยงก็จะหายไป) มีองุ่นมีแอปเปิลกิน (มะม่วง ลำไย มังคุด ก็จะหายไป) ฉะนั้น ไม่ว่าจะมาเที่ยวพัทยาในไทย ริเวียร่าในฝรั่งเศส หรือชายหาดฮาไวอิก็จะมีดิสโกเธค มีอะไรทุกๆ อย่างเหมือนกันหมด เราลองมองดูเมืองใหญ่ๆ ทั่วโลก เดี๋ยวนี้ก็จะพบว่ามีลักษณะเหมือนกันไปเกือบจะหมดทุกอย่างแล้ว
เพราะฉะนั้น วัฒนธรรมในความหมายใหม่ล่าสุด ก็จะหมายถึง รูปแบบการดำรงชีวิตที่เป็นของแต่ละชุมชน ของแต่ละท้องถิ่น ของแต่ละชาติ ที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ไม่เหมือนใคร และไม่จำเป็นต้องไปจัดอันดับเข้าแถวตามขั้นบันไดเพื่อไต่เต้าไปสู่มาตรฐาน โดยนัยยะนี้ คำว่า วัฒนธรรม จึงมีความหมายในเชิงปฏิเสธและต่อต้านความพยายามที่จะทำให้ทุกชาติ ทุกสังคม และทุกคน ที่มีลักษณะเป็นสากลแบบเดียวกันหมด
วิวาทะทางวัฒนธรรม
นอกจากการถกเถียงเรื่องความหมายของวัฒนธรรมที่กล่าวข้างต้นแล้ว ยังมีประเด็นใหญ่ๆ ที่ยังไม่ลงตัวเวลาที่ทำการศึกษาเรื่องวัฒนธรรม ตัวอย่างเช่น
วัฒนธรรม หรือ วัฒนธรรม พวกนักมานุษยวิทยาส่วนใหญ่จะมองดูวัฒนธรรมในลักษณะรวมๆ กันเป็นแบบแผน เป็นบรรทัดฐาน ตัวอย่างเช่น งานของรูธ เบเนดิก ที่เข้ามาศึกษาพฤติกรรมของคนไทย แล้วบอกว่าคนไทยเป็นอย่างนั้นเป็นอย่างนี้ โดยถือว่าคนไทยก็คือคนไทยทั้งหมดนี่แหละ ไม่มีการจำแนกว่าเป็นคนไทยภาคไหน คนไทยชั้นไหน อย่างนี้เราถือว่าวัฒนธรรมนั้นเขียนด้วย ว ตัวใหญ่ และมีอยู่เพียงวัฒนธรรมเดียวในสังคมหนึ่งๆ
แต่นักวิชาการบางพวกกลับมองว่าในสังคมหนึ่งๆ นั้นมีอยู่หลายวัฒนธรรม เช่น มีวัฒนธรรมใหญ่-วัฒนธรรมย่อย มีวัฒนธรรมหลวง-วัฒนธรรมราษฎร์ มีวัฒนธรรมแบบทางการ-วัฒนธรรมพื้นบ้าน ในกลุ่มพวกนี้ยังแตกแยกย่อยออกไปอีกเป็น 2 กลุ่ม เช่น กลุ่มแรกจะถือว่าวัฒนธรรมใหญ่-ย่อย นั้น จะมีการถ่ายทอดแลกเปลี่ยนกันไปมา เช่น ชาวชนบทเขาทอผ้าปั่นด้าย ร้องเพลงดาวดวงเดือน เจ้านายในวังไปได้รับฟังเข้าก็เอามาแต่งเป็นเพลงโสมส่องแสง บางครั้งเจ้านายเล่นละครนอกละครใน ชาวบ้านก็เอาไปดัดแปลงเล่นบ้าง
แต่บางพวกกลับเห็นว่าวัฒนธรรมใหญ่-ย่อย นั้นไม่ได้ถ้อยทีถ้อยอาศัยแลกเปลี่ยนกันเท่าไหร่นัก หากแต่มีลักษณะขัดแย้งและช่วงชิงครอบครองพื้นที่ทางวัฒนธรรมในสังคมมากกว่า ตัวอย่างเช่น สังคมเจ้านายภาคเหนือมีนิทานเชิดชูยกย่องพวกเจ้าพวกนาย ในระดับชาวบ้านก็มีนิทานพื้นบ้านประเภทเซียงเมี่ยงหรือตุ๊กกะตะที่ผูกเรื่องให้ชาวบ้านหัวเราะเยาะความโง่เขลาเบาปัญญาของเจ้านายมาเล่าสู่กันฟัง
อีกปมปัญหาหนึ่งเป็นปมที่แก้ได้ยาก ทั้งงานด้านวิชาการและด้านภาคปฏิบัติการ นั่นก็คือเราจะเน้นด้านเสถียรภาพ ความมั่นคง ความเป็นปึกแผ่นอันหนึ่งอันเดียวของวัฒนธรรมหรือเราจะเน้นด้านที่มีความขัดแย้งต้องพัฒนา ต้องคลี่คลายเปลี่ยนแปลงไปของวัฒนธรรม ถ้าเน้นหนักจุดแรกมากเกินไป เราก็จะตอบคำถามไม่ได้ว่า แล้ววัฒนธรรมต่างๆมันเปลี่ยนแปลงไปได้อย่างไร เช่น ความเชื่อเรื่องผิดผีของสาวเหนือหายไปไหนหมด ในทางตรงกันข้าม ถ้าเน้นหนักจุดหลังมากเกินไป ก็จะตอบอีกคำถามหนึ่งไม่ได้เหมือนกันว่า แล้ววัฒนธรรมบางอย่าง เช่น ความคิดความเชื่อเรื่อเวรกรรมที่มีมาตั้งแต่ไตรภูมิพระร่วงนั้น มันยังปรากฏอยู่ในเนื้อเพลงท่อนสุดท้ายของเพลง รู้ว่าเขาหลอก ได้อย่างไร
.
ที่มา : ศิลปวัฒนธรรม, ปีที่ 8 ฉบับที่ 3 (มกราคม 2530), หน้า 16-19.
|
