FRANK ZAPPA - APOSTEL TEGEN HET WITTE HUIS
Politiek en Religie; opium voor het volk?
(vrij naar Karl Marx)
Politiek en Religie voeren - althans zo zie ik het - al vanaf het begin oorlog op leven en dood. Naarmate de belangrijkheid van een van beiden toeneemt ontstaat er doorgaans een gevecht om de belangrijkste plaats in de gemeenschap, waarbij de een zich beroept op het ontzag voor het bruut geweld van het leger en de ander op hel, verdoemenis en de wraak van de god(en) in het hiernamaals.
Ondanks al onze 'beschaving' is er in die situatie weinig verandering gekomen. De vele oorlogen in veel landen, al dan niet onder godsdienstige vlag, zijn daar het trieste voorbeeld van.
Amerika is wat de relatie politiek/religie betreft merkwaardig genoeg te vergelijken met de voormalige USSR. Beide wereldmachten hebben, althans volgens hun respectievelijke grondwetten, een niet-religieuze regering, zoals we dat in Nederland wel hebben met bv. het CDA. Desondanks roept het volk in beide landen om religie en in beide landen lijkt mij de roep even groot en met hetzelfde doel: een vlucht uit de (over)heersende maatschappij, waarbij een 'vrijer' land als Amerika meer bekende excessen (TV-dominees en allerlei dubieuze sektes) kent dan bij de strenge, meer dogmatische, religieuze vormen in Oost-Europa.
Nu woont er in dat 'vrije' Amerika, en dat 'vrije' is iets waar hij steeds weer op wijst, ene Mr. F.V. Zappa, die zich al vanaf 1964 op een kenmerkende manier met politiek en later ook met religie heeft ingelaten. Wat zijn zijn meningen, ideeën en hoe draagt hij die uit?
"I don't believe we have a society, we have a colony of animals." (*)
Al vanaf zijn eersteling, Freak Out, maakt Frank Zappa zijn luisteraars duidelijk dat ze van hem geen domme liefdesliedjes hoeven te verwachten. In zijn opvallende politieke song, statement zo je wil, 'Trouble Every Day', maakt hij duidelijk dat hij genoeg heeft van het nieuws op de TV, dat niets dan ellende brengt, waaronder de aanleiding voor dit nummer, de rassenrellen in de wijk Watts. Meest in het gehoor springende regel uit de tekst is ongetwijfeld:
"... I'm not black, but there's a whole lotta times I wish I could say I'm not white..."
Meer nog dan de directe aanleiding voor de rellen haalt hij uit naar de journalisten van de diverse TV-stations, waarvan de een nog sneller en luguberder nieuws brengt dan de ander. (nog steeds actueel) En wat doe je in zo'n geval? Je wacht maar op betere tijden of gaat bidden, want de moeilijkheden tegenhouden is onbegonnen werk...
Plastic People
De mens die zich zo afwachtend of vluchtend opstelt, in een nette straat woont met allemaal dezelfde tuintjes en zichzelf door cosmeticagebruik laat oppeppen tot Mr. of Miss Clean America, wordt door Zappa 'Plastic' genoemd; marionetten aan de touwtjes van de moralistische, corrupte en conservatieve Amerikaanse maatschappij/regering. Tegendraadse elementen, creatievelingen en alternatieven worden 'Vegetables' genoemd, want groenten zijn immers goed voor je en met deze mensen is wellicht nog wat te beginnen. Het thema plastic tegenover vegetables wordt breed uitgemeten op Absolutely Free, waarbij Zappa zelfs de president van de USA op de hak neemt door er zelf voor door te gaan; iedereen kan daar immers president worden, zelfs een tweederangs acteur als Ronald Reagan (overigens iemand die in de jaren '60 gouverneur van de staat Californië was en in kampen anti-maatschappelijke elementen wilde opsluiten om ze een heropvoeding te geven...).
De dubbele moraal van de maatschappij is duidelijk terug te vinden in Brown Shoes, waar de burgemeester, de City Hall Fred, het als toonbeeld van de maatschappij moet ontgelden:
"Brown Shoes is another song about the people who run the government. These unfortunate people manufacture inequitable laws, perhaps unaware of the fact that the restrictions they place on the young people in a society are a result of their own hidden sexual frustrations."
Een stuk harder is de maatschappij-kritiek op Zappa's album We're Only in it for the Money, waar zowat iedereen, van politici tot en met hippies (Flower Punk) het moeten ontgelden. De kampen van Reagan worden genoemd (Concentration Moon), de band tussen ouder, kind en maatschappij (Your child was killed in the park today, shot by the cops as she quietly lay); the Idiot Bastard Son is de bastaard van een Nazi-vader en een L.A.-hoer, die opgroeit in een wereld van leugenaars en bedriegers, enz, enz. Al deze realistische, maatschappelijke voorbeelden geven Zappa genoeg redenen om als lelijkste deel van het lichaam de 'geest'/hersenen te nemen, want die bepaalt immers al het verwrongen menselijke gedrag.
"What's the ugliest part of your body is a thematic continuation of Harry you're a Beast; based on the premise that people who think ugly will act ugly."
Historie
Zappa spuit zijn kritiek, zijn anti-Amerikaanse ideeën, in een woelige tijd. Eind jaren zestig zijn er overal rellen, voortkomend uit onvrede van de jeugd met heersende moraal, politiek en maatschappij. In Nederland krijgen we bv. te maken met het fenomeen Provo; een groep alternatievelingen die met ludieke akties buiten de gevestigde orde treedt. Op diverse universiteiten in Europa en de USA wordt gestaakt en gediscussieerd over betere maatschappij-vormen. De inmiddels historische rellen in Parijs in 1968 en later ook in Berlijn, de bezetting van het Maagdenhuis in Amsterdam, laten zien dat het de jongeren ernst is. Is het gek dat deze bewuste jongeren in Zappa's teksten iets van hun positie herkennen en dat juist diegene die in het voorbeeldige Amerika ...
"Veel haat ten opzichte van Amerikanen is onterecht. Amerikanen zijn heel aardige mensen, hun regering is dat echter niet."
... tegen de maatschappelijke normen schopt hier met open armen wordt binnengehaald? Maar dan wacht hun een verrassing...
Mothers of Reaction!
Ook al wordt het hem herhaaldelijk verzocht, Zappa wenst niet te spreken namens de jongeren; hij vindt dat ze hun eigen ideeën maar uit moeten dragen en hun eigen oplossingen moeten zoeken.
"Ik heb getracht zaken bloot te leggen en commentaar te geven op politieke wansituaties. Ik heb nooit getracht iemand een bepaalde politieke mening op te dringen. Ik zou het niet eens kunnen, want er is geen politiek systeem in deze wereld dat voor mij in de praktijk werkt."
Zappa signaleert en geeft middels teksten aan dat hij het er niet mee eens is, maar hoe het dan wel moet, moet iedereen voor zichzelf maar uitmaken. Zappa is tenslotte op de eerste plaats muzikant en wil anderen niet opleggen hoe ze moeten leven en handelen. Ondanks zijn, m.i. reële, standpunt wordt hem dat in 1968 niet in dank afgenomen en wordt er hevig gescholden met termen als 'Verraders' en 'Mothers of Reaction' en tijdens het Berlijnse concert wordt de band weggefloten en bekogeld met de gebruikelijke rotte tomaten.
"Echt kritisch ben ik nooit geweest. Ik ben nooit de Che Guevara van de rock geweest; dat wilde de mensen van mij maken, maar daar heb ik een flinke stok voor gestoken. Ook was of ben ik geen antiprofeet of elektronisch sociaal werker. Ik heb alleen mijn subjectieve kijk gegeven op mensen en situaties om mij heen en die af en toe op plaat gezet."
De uitwerking
Na zijn Europese 'politieke afgang' wordt Zappa voorzichtiger in zij anti-nmaatschappelijke uitingen en wordt zijn muziek instrumentaler. Daar is niet alleen genoemde reden voor, maar ook een andere: Zappa wil dat zijn muziek, los van allerlei teksten, door zijn publiek serieus genomen wordt. Bovendien:
"I'm an ugly reminder. I'm going to do whatever I have to get changes in society. What I do with music and records; I think that's the best way to do it. Also I enjoy it."
Die plotselinge wending in zijn carriere wordt door het grote publiek, inmiddels gericht op kritische songteksten, niet zo goed begrepen, met als gevolg een onduidelijke situatie voor beide partijen. Het onbegrip leidde zelfs tot het opheffen van de Mothers of Invention in 1969 met Zappa's commentaar dat hij begrepen wordt voor de verkeerde dingen en onbegrepen voor de goede dingen.
"Toen ik zag dat meerdere groepen/mensen politieke en/of sociale teksten gingen schrijven en zag op wat voor een gekunstelde manier ze dat deden ben ik gestopt. Ik dacht zo hoeft het voor mij niet meer en ben een andere kant op gegaan. Ons publiek was echter zo aan de teksten gehecht dat ze niet begrepen dat je ook met muziek alleen kritisch en/of satirisch bezig kunt zijn."
In 1970 start hij een nieuwe band, met daarin o.a. de vocale meesterzangers The Phlorescent Leech and Eddie. Met deze groep werkt Zappa vooral aan 200 Motels, waardoor zijn teksten voorlopig meer over het leven 'on the road' gaan en we vaker onschuldige, maar absurdistische verhalen over verloren liefdes en andere onderwerpen te horen krijgen, zonder een echt duidelijke politieke betekenis.
Dat hij wel degelijk politiek geëngageerd blijft blijkt soms nog uit regels in songteksten, zijn beschrijving van het plaatsje Centerville op 200 Motels bv., of zijn mening over de vakbond in Rudy wants to buy Yez a drink en daarnaast politieke tussenwerpsels tijdens concerten. Meest in het oog springend is de steeds konsekwenter voorkomende zin op zijn hoezen: Don't forget to register to vote, want alleen door het stemrecht te gebruiken heb je invloed in de regering (veel jongeren in de USA schijnen niet te stemmen) en juist de jongeren moeten zich laten gelden om veranderingen te kunnen creëren.
"De enige manier om wat in Amerika aan de gang is te veranderen is te gaan stemmen. Daarom roep ik iedereen op dat te gaan doen en biedt ik tijdens mijn concerten mensen aan zich in te schrijven om hun stem uit te kunnen brengen. Vooral door betrokkenheid van de jeugd kan er iets veranderen."
In interviews uit deze periode, waar hem vaak naar zijn politieke verleden gevraagd wordt, verklaart Zappa in zijn hart anarchist te zijn; ieder weldenkend mens zal zich immers tegen een opgelegde politieke en religieuze moraal keren.
"Het liefst zou ik elke vorm van regering afschaffen en de anarchie uitroepen, maar daarmee zou je op dit moment geen stap verder komen. Wetenschap, technische ontwikkeling en politiek zijn de belangrijkste elementen voor veranderingen, maar die zijn helaas in de smoezelige handen van machtshebbers die alleen uit zijn op eigenbelang."
Wat praktischer zijn Zappa's denkbeelden over infiltratie in de regering, om zo, vermomd in driedelig pak en stropdas, de heersende moraal van binnenuit te bewerken. Ondanks zijn vele suggestieve uitlatingen richting kandidatuur voor het presidentschap blijft het verder bij opmerkingen in interviews; op geluidsdrager zijn zijn politieke meningen voorlopig niet veel meer te horen.
------ Piet, dit is het ideale moment voor deel 2 ??? -------
"Ik ben tegen betutteling en manipulatie, tegen hokjesmentaliteit en tegen het gebruik van alcohol, drugs en geweld. Daarentegen ben ik voor openheid van denkvormen en voor bevordering van communicatie tussen mensen. Een van de beste methodes om de maatschappij vooruit te krijgen is dan ook het afrekenen met godsdienst en het opheffen van het verbod op pornografie en andere neuroses."
Zoals het citaat al aangeeft ligt er aan de Amerikaanse problemen een belangrijk onderwerp ten grondslag en een directe verbinding met de bekrompen Amerikaanse moraal: sex. Zappa buit dit grote probleem uit door het neerzetten of laten passeren van allerlei typetjes (in de beste Koot en Bie-stijl). Welkom bij de Zappa-revue met: de kluns, de sukkel, de stommeling, de discoganger met roos, de jongen met het aardappelhoofd, het suffe blondje, het domme hoertje, het cocaine-snuivende meisje, de teenager-prostitue, enz, enz. Allemaal miskend door onze maatschappij en dus stuk voor stuk met problemen, die zich meestal uiten op het vlak van onmogelijke relaties en variabele sexuele contacten.
1984
Zoals gezegd zijn tussen de regels door nog wel opmerkingen richting politiek te horen, maar ze worden vaak bedekt of bewerkt met humor. Dat het directer kan, bv. een directe verwijzing naar de politiek in Iran, bewijst Zappa met Joe's Garage. Deze trilogie is niets minder dan zijn versie van George Orwell's beangstigende boek 1984, dat handelt over een totalitaire maatschappij waar ieder individu gecontroleerd wordt, in strafkampen wordt opgesloten en daar bewerkt met onderbewuste angsten. In Zappa's maatschappij is er net zo'n grote controle, door de Central Scrutinizer en is muziek (en naar het lijkt met name gitaarsolo's) verboden. Met deze triologie slaat hij massa's vliegen in een klap: het verhaal kent opnieuw een politieke achtergrond en voor het eerst wordt het onderwerp religie aangepakt (catholic girls, de TV-evangelisten, kerkopvang van van het pad gewekene, enz). Daarnaast komen er natuurlijk weer allerlei toespelingen richting (sexuele) moraal en kan hij met name critici uitgebreid laten horen dat zijn gitaarspel wel degelijk belangrijk is en dat allemaal nog los van de beangstigende staatsvorm die hij schetst. Bovendien is in kort tijdsbestek de geschiedenis van de rock-muziek te horen. Kortom een ongelooflijke collage, verenigd in een absurdistisch en dus typerend verhaal zoals alleen Zappa dat kan verzinnen én uitvoeren. Hij maakt er nog een grapje van door het af te doen als een schooltoneel-voorstelling met kartonnen decor's, maar de (serieuze) toon voor wat er komen gaat is gezet. Uit alle hoeken en vooral religieuze wordt hij aangevallen op zijn teksten. Zijn droge commentaar:
"Al breng ik het Ave Maria, dan nog zullen er mensen zijn die mij beschuldigen van vunzig taalgebruik en op zoek gaan naar geheime boodschappen in die tekst waarin ik de heilige maagd verkracht."
Conceptual Continuity
Alle rode lijnen van Zappa's concept komen samen in wat lijkt zijn Magnum Opus: You Are What You is; een bombardement van heersende ideeën over religie, politiek, (homo)sexualiteit, SM, moraal, schoonheidsidealen, druggebruik, maatschappelijk deviante personages, het leger, vrijheid van gedachten, onderwijs, relaties, mislukte liefdes, enz, enz.
"Er zijn drie dingen die destructie, dood en oorlogen veroorzaken: geld, sex en religie. Het opmerkelijke is dat al deze zaken onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn."
Na de hele cd of de 4 lp-kanten ben ik meestal bek-af en dan heb ik het nog niet eens gehad over de bijna kaleidoscopische muziekstijlen, die op zich weer een parodie vormen op allerlei andere muziekstijlen, variërend van rock 'n roll tot bv. the Doors en tot en met contemporair klassiek (Sinister Footwear).
Joe's Garage en You Are What You Is geven al aan dat Zappa terug lijkt te keren op zijn vroegere schreden, maar met veel meer humor en daardoor scherper, venijniger. Frank Zappa meets the Mothers of Prevention is wat dat betreft een markant punt, met opnieuw, sinds de jaren '60, zeer heldere en op-to-date politieke standpunten. Met name in Porn Wars haalt Zappa uit naar de burgerlijke moraal van Amerika's politiek en vooral de koppeling naar de bekrompen, religieuze en moralistische geesten van politiek echtgenoten en de uitvoerende macht van Amerikaanse politici. Zappa lijkt zijn idee uit de beginperiode waar te maken en stapt in driedelig pak het bastion van de heersende overheid binnen: het gerechtsgebouw, om daar de conservatieve groep mensen verenigd in de PRMC, het sarcastisch vuur aan de schenen te leggen. Hun aktie om muziek (kunst) te brandmerken met een bepaalde sticker of teken, in het geval van gewelddadige of sexuele teksten, roept herinneringen op aan de 2e wereldoorlog en gaat voorbij aan het eerste amendement van de grondwet van de V.S., maar deze kan, getuige een citaat op de hoes, best wat aangepast worden (!). Uitspraken van senatoren daarover en over zaken als moraal en wat 'goed' is voor jongeren worden door de Synclavier gemangeld, in het belachelijke getrokken en op zijn plaats gezet door Zappa's olijke reacties. Zappa is Back en hoe...
Vanaf dit moment worden politici en vooral TV-evangelisten meer en meer het doelwit van Zappa's opmerkingen, zowel in interviews, maar ook steeds meer op geluidsdragers.
"Religie is het grootste kwaad. Het houdt in dat alles mag, als je maar naar de kerk gaat om te biechten. Het is het middel om mensen dom en volgzaam te houden. Geloof je, dan kom je in de hemel; een beloning die je maar voor zoete koek moet nemen, maar het alternatief is dan ook niet bepaald aantrekkelijk: hel! Het is natuurlijk niet vreemd dat regeringen achter religie staan, het helpt hen de mensen in het gareel te houden."
Het laatste voorbeeld daarvan is Broadway the Hard Way, met, naast uitstekende instrumentale muziek bijna alleen nog maar aandacht voor religie en politiek. De in eerste instantie alleen Amerikaanse tour is met een speciaal doel gestart en loopt niet voor niets parallel aan de race om de presidentsverkiezingen.
"Presidenten van de USA worden gekozen om irrelevante eigenschappen, bv. omdat ze goed met hun vrouw kunnen opschieten of vanwege hun religieuze achtergrond, die immers een deel van hun moraal bepaalt."
Zo kan Zappa zijn niet mis te verstane ideeën...
"Een politicus aan de top heeft daar nooit op een eerlijke manier kunnen komen. Hij heeft talrijke vage compromissen moeten sluiten en enorm veel moeten incasseren. Dat doe je echt niet voor een volk, maar alleen voor je eigen macht."
... over de kandidaten (Bush/ex CIA-hoofd, Dukakis/te slap, Jackson/oplichter) uitdragen en tegelijk de op dat moment precaire positie van TV-evangelisten (o.a. betrapt op financiële oplichting resp. relaties met een dame van lichte zeden) onder de neuzen van zijn publiek wrijven.
"Je vastklampen aan religies en de wereld de rug toe keren heeft geen zin. Als iedereen onder de groene linde gaat zitten mediteren is er over een aantal jaar geen groene linde meer."
Tevens kan hij jongeren oproepen om zich vooral in te laten schrijven om te kunnen stemmen. Die mogelijkheid wordt tijdens de concerten geboden en er wordt ruim gebruik van gemaakt.
De tour loopt zo goed dat Zappa ook besluit naar Europa te komen en ook al snappen we, volgens hem, de Amerikaanse situatie niet, toch krijgen we ook hier de nieuwe songs te horen. Met name de teksten op de gelijknamige cd zijn niet misselijk en voor onzin is er weinig plaats. De Broadway-cd is duidelijk gemaakt voor de Amerikaanse markt en komt hier in eerste instantie niet uit. Gelukkig dat we er later wel van mogen genieten, want ook al snappen we in Europa niet alles (en wat dat betreft denk ik wel eens dat Zappa zijn Europese fans schromelijk onderschat; we zijn immers niet allemaal zo'n domme bierdrinkende agressievelingen) gelukkig is er ook muzikaal heel wat te genieten. Dat wordt in de tour onderstreept en later nog eens door de twee dubbele cd's.
Not now
Door de vele politieke uitingen en zijn veelveeldige contacten met o.a. president Havel worden de al jaren sluimerende berichten over Zappa's presidents-kandidatuur weer eens van stal gehaald. Vorig jaar gingen er zelfs serieuze geruchten, ook te lezen in BP, dat Zappa had laten onderzoeken hoeveel succes hij zou hebben in de voorronde's. Niet zoveel als in Zweden in ieder geval, waar hij samen met Donald Duck (!) redelijk wat stemmen kreeg.
"Frank Zappa for President? - "Not this week!"
Naast de politieke activiteiten aan het thuisfront is Zappa druk in het oostblok, waar de politieke situatie bijna van dag tot dag verandert. Het feit dat een eerst verboden schrijver (Vaclav Havel) het daar tot president schopt doet vriend Zappa goed. Bovendien is hij regelmatig in andere ex-USSR-landen om de politieke situatie daar te bespreken en contacten te leggen met zijn fans.
Das Frankfurter klavier
Na de definitieve ontbinding van zijn 'rock'-band zullen zijn meningen niet zoveel meer in ijshockey-zalen te horen zijn, maar wellicht dat we nog, als er zich weer een politieke of maatschappelijke noodzaak voordoet, iets op cd mogen verwachten. Voorlopig lijkt het erop, als hij tenminste niet weer/nog meer door ziekte geplaagd wordt, dat hij zich nu helemaal concentreert op de instrumentale/Synclavier muziek. En zoals hij zelf al in de jaren zestig opmerkte, zelfs die muziek kan heel shockerend zijn.
Als je je na lezen van dit stuk nog afvraagt waar Zappa, politiek gezien, staat, dan is dit zijn laatste antwoord:
"Politically I concern myself to be a (don't laugh) Practical Conservative."
* alle citaten in dit stuk zijn van FZ en afkomstig uit diverse boeken, het enige echte FZ-boek en mijn onmisbaar knipselarchief.
Paul Lemmens