วัดเขาบางทราย

เดิมวัดเขาบางทรายเป็นวัดร้าง มีมาแต่สมัยอยุธยา ได้รับการสถาปนาขึ้นใหม่ปีพ.ศ. 2390 ตามสำเนาลิขิตประวัติวัดเขาบางทราย ของพระชลโธปมคุณมุนี (พุฒ ปุณณกเถระ ) ปฐมเจ้าอาวาสวัดเขาบางทราย ถวายพระพรทูลพระบาท สมเด็จพรปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวตอนหนึ่งว่า "กล่าวด้วยเหตุเดิมเกิดตัวเฮียที่เมืองนครชัยศรี เมืองฉะเชิงเทรานั้นครั้งนั้น พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเสวยราชได้ ๒๓ ปี จึงโปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ วรุตมพงศ์นายก สยามดิลกโลกานุปาลนนาถ แต่เมื่อท่านยังเป็นเจ้าพระยาพระคลังว่าที่สมุหพระกลาโหมอยู่นั้น ยกไปปราบปรามทั้ง ๒ หัวเมืองราบคาบไปแล้ว เมื่อเวลาท่านกลับมาจากเมืองฉะเชิงเทรา มาหยุดพักชำระตัวเฮียอยู่ ณ วัดคงคาลัย แขวงเมืองชลบุรีได้ให้ปลัดทรัพย์สร้างวัดเขาบางทรายนี้เป็นวัดขึ้นนับแต่ปีนั้นมาได้ ๕๕ ปี ในปัจจุบันนี้ปีมะเมีย จัตวาศก จุลศักราชล่วงได้ ๑๒๖๙ ปี สาสนยุกาล ๒๔๔๙ พรรษา " วัดเขาบางทราย ได้รับพระราชทาน พระบรมราชานุญาตให้ยกเป็นพระอารามหลวง เมื่อวันที่ ๑๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๘นักประวัติศาสตร์และโบราณคดี ให้ข้อสันนิษฐานว่า วัดเขาบางทราย ชลบุรี สร้างสมัย สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ ระหว่าง พ.ศ. ๒๒๔๙ - ๒๒๗๕ เป็นพระอารามหลวงที่ใหญ่ ที่สุดในสมัยนั้น ต่อมากลายเป็นวัดร้าง พ.ศ. ๒๓๙๐ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ วรุตมพงศ์นายก สยามดิลกโลกานุปาลนนาถ สกลราชวราณาจักราธิเบนทร์ ปรเมนทรมหาราชานุกูล สรรพกิจมูลมเหศวรเชษฐามาตยาธิบดี ศรีสรณรัตนธาดา อดุลยเดชานุภาพบพิธ ขณะเมื่อดำรงตำแหน่ง เจ้าพระยาพระคลังว่าที่สมุหพระกลาโหม มาชำระตัวเฮีย ที่วัดคงคาลัย ตำบลบางทราย จังหวัดชลบุรี (ปัจจุบันวัดคงคาลัย เป็นที่ตั้งตลาดสด บางทราย เหลือเพียงศาลและป้ายชื่อวัดเท่านั้น ) เห็นปูชนียสถาน บนเขาพระบาท สง่างาม แต่เป็นวัดร้าง จึงสั่งให้ปลัดทรัพย์สถาปนาวัดเขาบางทรายขึ้นใหม่