ประเพณีปอยหลวง

         ปอยหลวงเป็นประเพณีเฉลิมฉลองเสนาสนะที่สร้างขึ้นในวัด เช่น โบสถ์ วิหาร ศาลาการเปรียญ กำแพงวัดหรือ กุฏิ เป็นต้น (ทั้งนี้ มีกำหนดขึ้นมาภายหลังด้วยว่า การจะมีปอยหลวงได้นั้น ของที่จะถวายควรจะมีราคาตั้งแต่หนึ่งแสนบาทขึ้นไป ถ้าราคาต่ำกว่านั้นก็อนุญาตให้เพียงทำบุญถวายเท่านั้น) เพื่อถวายทานให้เป็นสมบัติในพระศาสนาต่อไป
       การที่เรียกว่า ปอยหลวง เพราะเป็นงานใหญ่ที่ต้องอาศัยความร่วมมือจากบุคคลเป็นจำนวนมาก มีกิจกรรมต่าง ๆ ทั้งทางศาสนาและด้านมหรสพเพื่อความบันเทิง ทั้งยังต้องจัดการอำนวยความสะดวกด้านบริการแก่แขกต่างหมู่บ้านซึ่งจะมีทั้งสมณะและฆราวาสทุกเพศทุกวัย ทางวัดและศรัทธาเจ้าภาพต้องดูแลให้ทั่วถึง
       ในการเตรียมงานอันดับแรกต้องมีการประชุมปรึกษาหารือระหว่างทางวัดและคณะกรรมการหมู่บ้านฝ่ายต่าง ๆ เพื่อแบ่งสรรหน้าที่กัน นับตั้งแต่เรื่องการพิมพ์ฎีกาแผ่กุศล งานส่วนใหญ่จะจัดเป็นหมวดหรือกลุ่มเพื่อให้ดำเนินการได้โดยสะดวก เช่น กลุ่มพ่อบ้านมีหน้าที่ทางด้านจัดสถานที่ ติดต่อประสานงานกับชุมชนอื่น กลุ่มแม่บ้านมีหน้าที่ด้านอาหารการกินที่จะใช้เลี้ยงพระสงฆ์ตลอดจนแขกเหรื่อที่จะมาร่วมงานในแต่ละวัน กลุ่มหนุ่มสาวอาจมีหน้าที่บริการยกข้าวน้ำมาเลี้ยงแขก และอาจรวมถึงการติดต่อมหรสพที่จะมาเล่นในงานครั้งนั้น ฝ่ายกลุ่มผู้เฒ่าชายส่วนใหญ่ก็จะได้รับมอบหมายให้มีหน้าที่ด้านศาสนพิธีและการต้อนรับแขกเหรื่อที่จะมาทำบุญร่วมกัน และกลุ่มผู้เฒ่าหญิงก็มีหน้าที่แต่งดาเครื่องไทยทาน ของใช้ที่จะใช้ในพิธีทางศาสนา สำหรับหญิงสาวจะได้รับการฝึกหัดให้เป็นช่างฟ้อนเพื่อฟ้อนรับครัวทานหรือไทยทานที่จะแห่เข้าสู่วัดในวันงาน
       เมื่อแบ่งหน้าที่กันแล้วต่างฝ่ายก็จะไปจัดเตรียมวางแผนดำเนินงานในฝ่ายของตนตามที่ได้รับมอบหมาย แต่ละฝ่ายจะมีการประสานงานกันตลอดเวลา ส่วนแต่ละครอบครัวก็จะเตรียมตัวก็เตรียมเครื่องปัจจัยไทยทาน แต่งดา ต้นครัวทาน ซึ่งอาจทำเป็นการภายในครอบครัวหรือจัดทำร่วมกันเป็นกลุ่มก็ได้ เตรียมการต้อนรับญาติพี่น้องต่างบ้าน ซึ่งมักจะมานอนแรมเพื่อแอ่วปอยหลวงโดยเฉพาะ ทางด้านอาหารการกินบางบ้านถึงกับต้องซื้อหมูหรือวัวเป็นตัวเพื่อล้มมา"เลี้ยงดู"แขกญาติพี่น้อง ตลอดจนจัดหาที่นอนหมอนมุ้งเตรียมไว้ตามจำนวนคนที่คาดว่าจะมาเที่ยวงาน สิ่งสำคัญที่ทุกครอบครัวจะไม่ลืมคือ การจัดหาเสื้อใหม่ผ้าใหม่สำหรับทุกคนในครอบครัวที่จะใส่ไปเที่ยวงาน โดยเฉพาะเด็กและหนุ่มสาวจะคึกคักเป็นพิเศษ ดังนั้นตลาดในช่วงก่อนวันงานจะคึกคักไปด้วยผู้คนจับจ่ายสิ่งของตามความประสงค์ของตน
       ก่อนที่จะมีงานพอยหลวงนั้น จะมีการทานตุง และช่อ (ธงสามเหลี่ยม) เสียก่อนตุงนี้จะเป็นผืนผ้าที่ ถักทอด้วยด้ายซึ่งอาจมีการประดับด้วยดิ้นสีเงิน สีทอง หรือสีอื่นๆ ที่สวยงาม บางผืนอาจทอเป็นรูป ปีนักษัตรที่ตนเกิด ความยาวของตุงประมาณ ๓-๔ วา และมีความกว้างประมาณ ๑ ใน ๑๖ ของความยาว ทุงนี้จะนำตุงไปปักเรียงรายกันไว้ตามถนนหนทางเข้าหมู่บ้าน ส่วนช่อหรือธงสามเหลี่ยมซึ่งหากใช้เป็นการชั่วคราวก็จะตัดด้วยกระดาษ มีความยาวขนาดประมาณ ๑ ศอก กว้างประมาณ ๑ คืบ ก็ถวายทานพร้อมกับการตุง การถวายทานจะทำกันในพระวิหาร พร้อมกับการตักบาตรทำบุญโดยปกติในวันสีล หรือวันธรรมสวนะ ก่อนที่จะถึงวันงานปอยหลวง ดังนั้นที่เรียงรายสลับกันอย่างสวยงามสองข้างทางจะเป็นสัญลักษณ์ให้คนที่สัญจรผ่านไปมาได้ทราบว่าวัดแห่งนั้นกำลังจะมี ปอยหลวง นอกจากจะมีการทานตุงผ้าแล้ว ทางวัดอาจจะจัดทำธงชาติและธงธรรมจักรอันเป็นสัญลักษณ์ของชาติและพระ พุทธศานา ปักตลอดแนวตามบริเวณหน้าวัด หรือทางเข้าวัดทุกด้าน
      สิ่งพิเศษที่จะต้องจัดเตรียมก่อนที่จะมีงานปอยหลวงตามความเชื่อในโบราณประเพณี เมื่อจะมีงานพิธีต้องมีศักดิ์สิทธิ์ปกป้องคุ้มครองให้งานดำเนินไปโดยราบรื่นไม่มีปัญหาหรืออุปสรรคใด ๆ ให้เดือดร้อน จึงมีการอัญเชิญพระอุปคุตมาคุ้มครองงาน พระอุปคุตนี้ได้ชื่อว่าเป็นอรหันต์ที่อาศัยอยู่ในสะดือทะเลเป็นผู้ที่สามารถปราบพระยามารที่อาจมาทำลายพิธีทำบุญนี้ได้
       ในการอัญเชิญอุปคุตนนั้น ชาวบ้านนำขบวนแห่ไปอัญเชิญพระอุปคุตไปที่แม่น้ำแล้ว ให้ตัวแทนลงไปงมก้อนหินขึ้นมาแล้วถามคนที่รอบนฝั่งว่า"ใช่หรือไม่" เมื่อคนบนฝั่งบอกว่าไม่ใช่ก็งมหาต่อไปอีกสองสามครั้ง จนคนบนฝั่งบอกว่าใช่แล้ว ก็เชิญก้อนหินที่สมมุติว่าเป็นอุปคุตไปใส่พานที่เตรียมมาด้วย จากนั้นก็พากันแห่เพื่อนำไปไว้บนหออุปคุตที่สร้างคล้ายศาลเพียงตา หลังคามุงด้วยผ้าขาวซึ่งจะตั้งไว้ที่ข้างวิหาร บาตร กรวยดอกไม้ ธูป เทียน คนโทน้ำและสำรับอาหาร ๑ สำรับ และประตูรั้วปักสัปทนแทนร่มกันแดดกันฝน และจะต้องถวายสำรับอาหารทั้งมื้อเช้า และเพล เมื่อเสร็จงานปอยหลวงแล้วก็จะมีพิธีอัญเชิญอุปคุตกลับไปสู่แม่น้ำที่นำมานั้น
       สิ่งสำคัญที่อาจถือเป็นหัวใจของปอยหลวงคือต้นครัวทาน ซึ่งชาวบ้านที่จัดงานและชาวบ้านจากต่างหมู่บ้านจะนำมาถวายทานกันแทบทุกครอบครัว บรรยากาศที่สนุกสนานครึกครื้นที่สุดของงานคือช่วงที่มีการแห่ต้นครัวทานไปถวายวัด ในช่วงบ่ายหรือเย็นจะมีการตีกลองฆ้อง และฟ้อนที่นิยมคือฟ้อนเล็บส่วนฟ้อนอย่างอื่น เช่น ฟ้อนเงี้ยว ฟ้อนดาบ ช่างฟ้อนจะฟ้อนในบริเวณที่มีคนมุงดูครัวทานอย่างหนาแน่น อย่างบริเวณประตูวัดก่อนที่เคลื่อนจะเข้าไปในวัดหรือลานวัด ระหว่างที่แห่ต้นครัวทาน ศรัทธาเจ้าภาพอาจหงบ่านาว คือโปรยทาน(ใช้เงินเหรียญฝังไว้ในลูกมะนาว) ไปด้วยต้นครัวทานนี้อาจทำได้หลายรูปแบบตามแต่ความคิดสร้างสรรค์แต่ละคนจะคิดขึ้นมา ถ้าต้นครัวทานของใครสวยงามก็จะเป็นที่ชื่นชมของบรรดาแขกเหรื่อตลอดจนบุคคลที่จะมายืนชมกันอย่างคับคั่ง ต้นครัวทานคือจะต้องมียอด หรือเงินธนบัตรจำนวนต่าง ๆ ที่ใช้ไม้ตับหนีบไว้และเสียบที่ต้นเป็นช่อชั้นอย่างสวยงามนั้น
       บรรยากาศในงานปอยหลวงนั้นจะคึกคักเต็มไปด้วยผู้คน ทั้งคนแก่ หนุ่มสาว เด็กเล็ก พ่อค้าแม่ค้า ศรัทธาญาติโยม ตลอดจนพระสงฆ์องคเจ้าที่มาร่วมงานตามคำเชิญของวัดเจ้าภาพ พระภิกษุที่ได้รับอารธนานิมนต์มาเป็นพิเศษเพื่อเป็นเจ้านั้น จะเป็นผู้ที่มีน้ำเสียงในการให้พรไพเราะมีโวหารที่สละสลวยเพราะจะต้องให้พรแก่ศรัทธาที่นำต้นครัวทานมาถวายทาน เจ้าพรอาจจะพรรณนาถึงความงดงามของต้นครัวทานนั้น ๆ เพื่อให้ผู้ที่นำครัวทานมาถวายทานเกิดความปลาบปลื้มใจ ผู้ที่เสร็จภารกิจทางด้านศาสนาแล้วก็จะไปนั่งชมมหรสพต่าง ๆ
       ในเวลาประมาณ ๓-๕ วันที่จัดงานพอยหลวงนั้น ทางวัดเจ้าภาพจะจัดอาหารเลี้ยงคนที่มาร่วมงานทั้งมื้อกลางวันและมื้อเย็น ชนิดกับข้าวที่นิยมทำเลี้ยงกัน เช่น ยำหนัง แกงหยวกกล้วยเป็นต้น ขนมที่นำมาเลี้ยง ขนมศิลาอ่อน ขนมปาด ขนมเปียกปูนโรยมะพร้าว
       สำหรับสถานที่เลี้ยงอาหารนั้นเป็นปะรำที่ต่อขึ้นง่าย ๆ หลังคาทำเป็นถึมหรือแผงไม้ไผ่สานประกบใบตองทึง หรือกระดาษ ปะรำนี้ปกติใช้เป็นกองอำนวยการหรือศูนย์ประชาสัมพันธ์ซึ่งตั้งเครื่องกระจายเสียงและเป็นที่รับบริจาคกรณีพิเศษอื่น ๆ ด้วยบนพื้นซึ่งใช้ตั้งขันโตกอาหารจะปูด้วยฟางก่อนที่อาหารจะปูเสื่อทับอีกทีหนึ่ง แขกเหรื่อที่มาในงานจะนั่งตกวง คือล้อมวงกินอาหารแล้วดื่มน้ำที่น้ำต้นหรือคนโทที่ตั้งไว้เป็นจุด ๆ หรืออาจดื่มที่หิ้งน้ำที่จัดตั้งไว้ตามบริเวณงานก็ได้
       เมื่องานเฉลิมฉลองเสร็จสิ้นลงตามที่กำหนดไว้แล้ว วันสุดท้ายหลังวันฉลองก็จะมีพิธีถวายทานศาสนวัตถุหรือศาสนสถานที่ร่วมมือกันและมีเจตนาจะถวายทาน โดยในช่วงเช้าจะมีการทำบุญใส่บาตรแล้วปู่อาจารย์ก็กล่าวเวนทาน พระสงฆ์อนุโมทนาแล้วก็เป็นเสร็จพิธี