Lawas sudah Tuhalus bagana
surangan. Tumatan arwah bininya Makcil Ba’inah mati, sidin kada kaganangan
handak babini lain. Suah ai Udin, anak lalkinya namg saikung ngintu mambawai
bagana di Kuala Lumpur, tagal inya kada hakun. Sidin supan kaina disambat
urang 'mana umpat bahinggap mana umpat bataduh'. Maraha amun lancau
umur di situ pang inya hidup. Amun umur handap gin, di situ jua ai inya
cagar mati. Sidin aman bagana surangan di rumah haluinya di pancung kabun.
Pikirnya banyak muntung haran nasi. Tagal walau badiam surangan kada suah
tapikir Tuhalus paribahasa 'kuyang-kuyang, hantu-hantu, urang-urang,
aku-aku'. atawa kaina disambat urang manusia kada mamak dijarang. Inya
magunai bacampur lawan urang lain. Sahibar kada wani maaur urang, 'Malihat
inggan mata, mandangar inggan talinga’.
Tumatan halui Tuhalus saing
bagawi. Wayah bagana badua baranak imbah bininya meninggal, sidin pang
nang maharagu samunyaanya. Wayahitu Udin hanyar sakulah darjah anam. Inya
ayah inya pang uma. Tumatan gawian dirumah, batatapas, bamasak sampai gawian
saharian inya pang yang maulah surangan. ‘Naik di pinang turun
di rukam’. Tuhalus bujur-bujur rajin. Inya batatanaman kuliling rumah,
baungun hayam dan maiwak hagan mancari rajaki. Udin umpat dilajari bagawi
manggani’i mambari hayam makan. Mahinu Udin dibawai ka sungai atawa ka
parit, umpat maingkuti wadah kurungan iwak atawa dirumah manggani’i sidin
mamaruti iwak. Kaitu pang ‘kada diam parang kada diam pisau’. Tagal
wayahini Udin sudah ganal, sudah bagana balain.
Handak umpat Udin
takutan kaina jadi ‘baupang di batang tinggalam’. Anaknya gin hanyar
panambayan hidup bakulawarga. Imbah ampat tahun di Kuala Lumpur, anaknya
bulik kawin lawan Jariah, anak bubuhanan Haji Uthman. Wayah mambawai bininya
pindahan pindahan ka Kuala Lumpur, Tuhalus gin umpat. Tagal hanyar lima
hari inya tarus bulik ka banua. Sidin kada tahan bagana di ‘rumah panjang’
nang kipit ngitu. Ujar urang ‘batihang haur asal rumah saurang, tihang
ulin mun rumah urang'. Sidin asa kada purun mangganangkan Udin nang
tuhuk bagawi. Inya nang umpat badiam ‘tahu makan ha, kaya ular pampaut’.
Itu gin amun ditakuni ganal mana pakulihan Udin di Kuala Lumpur kada
suah tasambat Tuhalus. Sidin kada hakun kaina disambat urang ‘guntur
manduh-anduh hujannya maka’am kada jadi’.
Kawarihannya sidin tarus
bagana saurangan. Kada apa ai pikir Tuhalus. Amun di banua hingkat ai hidup
walau kada sasugih urang. Sahibar rajinan awal tugul. Amun ‘hunuk kaya
ular kakanyangan’ atawa ‘kaya sawa mamburuki talanan’ tantu
ai naglih hidup. Amaun ada rajaki pulang jangan ‘kaya lukah kada bahandut’.
Tumatan amun mambawa ka tyuha sidin kada suah barukuk. Tuahlus kada
hakun hidup ‘ganal suap pada muntung’. Sidin cagar mancari’i duiat hagan
batutukar baras, jangga, kupi, minyak lamak awan uyah. Nang lainnya kawa
dicari’i saurangan. Iwak kada suah bahbisan, lalapan banyak dipinggir rumah.
Karawila, waluh, tarung, kacang landir, janar,kaladi atawa bayam nang ditanam
kuliling rumah bilang kada putusan. Amun cagar manggangan, kangkung atawa
sususpan hingkat diputik tumatan paparitan. Sanang banar hidup di banua.
Tu pang amun disambat ngalih hidup di banua bujur-bujur ‘kaya kangkung
kada baruas’.
Baisukan imbah sumbayang subuh di langgar parak rumahnya inya cagar malapas hayam di kurungan. Hintalu hayam diapi’i. Amun ada hintalu nang tambuk baancap dibuang. ‘Baik mabuang hintahu sabuku, dari rusak sakataraan’. Dintu pang pikir Tuhalus. Hintalu hayam dikumpulakan hagan dijual ka kadai. Kaina amun baisi duit hanyar sidin batataukar. ‘Turun hayam naik hayam’. Mihanu hidup sahari-harinya bujur-bujur kaya hayam ‘hidup sapamatuk sapangikih’.
Amun kada ada gawian, tuhalus cagar malunta iwak di parit parak rumahnya. Gawian malunta ini bujur-bujur rami. Habis limbui saawakan. Sambat urang ‘bila wani manimbai lunta, wani tu manajuni’. Kaitu jua lawan Tuhalus, mihanu inya tajun malilipi lunta nag tasangkut katyu dalam banyu. Suah wayah maanggung lunta ka darat, iwak haruan atawa bakut malacung. Wayahini hanyar kaingatan Tuhalus paribahasa Banjar ‘ambak-ambak bakut, sakali maluncat limpua hampang’.
Mihanu amun sidin kadinginan, Tuhalus sahibar maunjun. Tantaran unjun haja parak sapuluh buting basisisp di galagar abrumahan. ‘Napang masuk barumahan mun kadada nang dijatu’. Sidin pacang mamilih tantaran nang bujur awak gawiannya. Ada nang lancau, ada nang handap. Amun maunjun haruan lain tantarannya, caka baya maunjun papuyu atawa kapar lain pulang nang dipilih. Dalas bujur gawiannya. Amun maunjun iwak kali atawa limbat, Tukacil macari’i cacing hagan umpan. Amun papuyu atawa kapar cacing gin kawa, anak karangga gin kawa diulah umpan. Caka nang handak diunjun haruan atawa bujuk nang diulah umpan iwak kalatau. Amun baung umpannya hulat rumbia. Amun puyau atawa subahan umpannya bigi gatah dicampur tapung lawan janar. Mihanu amun hagan mambanjur, anak sapat atawa anak pupuyu gin jadi am. ‘Kaya bulan lawan bintang’.Kaitu pang juduhnya. Tagal gawian maunjun bujur-bujur kana basabar, kada hingkat handak badadas baulihi. Ujar urang ‘biar lawas hanyar mamatuk, tapi sakali baulihi bapala’.
Amun handak baulah alat maiwak takuni Tuhalus. Jukung, lanting, lukah jarang, lukah tatal, tampirai, timpang, hampang, jambih, rawai, banjur, sasunduk atawa kabam sanggi. Samunyaan suah diulah sidin. Urang di banua baya ‘takurihing simpak banarai’ kada hingkat maatasi ilmu Tuhalus. Sidin kada suah baranai. Maka am tumatan pagi ka patang sidin kada sing diaman. Inya pacang ampin bagawi wayah bamasak, batatapas, sumbahyang luhur awan asar atawa wayah disaruni ka urang aruh.
Tasambat kisah maiwak, Tuhalus tahu bangat kaya apa manggawiakannya. ‘Kaya hundang bapadah ratik’ tagal Tuhalus kada suah baungah awan nugaraha Tuhan ka inya. Tumatan halui Tuhalus bagana di pahaumaan. Wayah anum bahari hari-hari batis kada bakasut mahayau padang tagah. Walau batis disayat banta atawa sasuban manikam batis tagal Tuhalus anak Banjar nang taguh. ‘Bilang kada babulu lagi landau’, samunyaan parit atawa sungai kada ada nang kada dihayaunya. Sambat haja napa iwak nang kada suah sidin tangkap, ganal ka halui. Samunyaannya. Bujur-bujur samunyaannya. ‘Halui mun iwak ganal mun biawak’. Amun di sunagai ngaran iwak baung, sanggiringan, subarau, puyau, pucuk pisang, susur batang, lampam, subahan, kapar patung, kalui sumanyaannya ditangkapnya. Amun di papparitan ngaran iwaknya nangkaya kali, limbat, haruan, bujuk, pipih, papuyu, kapar atawa sapat siam. Mihanu Tuhalus gin suah umpat maunjut walut hagan diulah lauk. Sidin jua suah maunjun hundang agalah atau manyuduk hundang ramuyan. Mihanu sidin maipi’i kijing, kalimbuai, haliling atawa katuyung hagan digangan. ‘Kaya halang sapahnyalah (inya itu)’. Inya atahu di wadah mana haruan bapatak. Sahalui-haluinya tumatan anakan, kalcingan, kalusukan sampai disambat urang haruan sidin tahu. Maitihi burinik di banyu haja sidin tahu haruan, palas atawa bujuk nang bapatak. ‘Nyaman pada cindol’ kaitu pang mahir sidin maiwak. Sidin bisa maunjun, mangalau, malunta, mamukat, mabanjur, manahan timpang, manahan tampirai, manyuar, marawai atawa manyarampang. Amun banyu karing hingkat mahahar atawa disaru urang manggagau. Tuhalus bujur-bujur harat di banua. Kada ada tandingannya!! Tuhalus kada bisa baranai. Bagawi tarus bagawi, ‘Lambat jaka mambanam kapas’ ujar sidin. Sambat kakawanan awak Tuhalus ganyir iwak. Tagal Tuhalus kada sarik. Maraha ganyir iwak, kada magan ‘ganyir muntung’.
‘Tanggiling mangguyang paring, disambat ngaran malabuk gugur’. Kaitu jua awan Tuhalus. Sidin jua baisi kakkurangan. Suah wayah manyuari iwak inya disasahi ular. ‘Bukah man Cina’. Suah sidin tajajak tunggul landap hampai bahari-hari sidin maarit sakit. Suah jua sidin gatal saawakan wayah manahani pukat di sungai. Kada karasaan wadah sidin manyalam bujur-bujur di abwah rapun rangas! Parak saminggu pang sidin kada kawa ka banyu. ‘Banyu saimbir malamasi’. Tu pang nang baulih sakitnya. Tagal sidin kada sing jaraan. Maiwak tarus maiwak.
Suah jua hasil gawian Tuhalus dicuntan urang. Kaya ‘hilung mahilung habis buah dimakan burung’, tapi tagal kada bisa bamamai. Maraha dicuntan urang. Walau kalakun kaya ‘maambil pring nasi dihadapan kawan’. Kada ada rajakinya. Sidin kada wani maniwas urang, ‘piring mangkuk bisa tagapuk’. Kaina amun kadangaran nang lain pacang bakalahian. Tuhalus kada hakun ‘mangguyang tawing buruk’. Maka am sidin baya baranai. Kawarihannya ‘cirat kada mati, ular kada kanyang’.
Hasil pakulihan Tuhalus cagar dijual. Amun kada habis, iwak nag labih dibawa bulik. Iwak nang hidup dilapas dalam kurungan. Wadah haruan di dalam gumbang. Amun papuyu, sapat atawa kapar dibuat dalam guri. Iwak nang mati diaharagu. Amun panas manggantang hingkat dijamur diulah iwak karing. Amun musin hujan iwak nang kada dijual diulah wadi. Bilang baguri-guri wadi nang talah diulah sidin. Amun ‘ganal batu maka ganal katamnya’. Kaina amun ada urang handak manukari hingkat dijual atawa dijulung ka minantunya wayah bulikan. Mihanu kawa jua disadakahakan ka kakawalan.
Wayah aruwah masih hidup, Tuhalus kada suah ka dapur. Imbah bulik maiwak, sidin pang nang mamaruti awan manyiang iwak. Gawian di atang samunyaan diulah aruwah bininya. Makacil pang nang bamamasak atawa marandang baras baulah samo’. Tuhalusa pacang mambuati iwak kadalam guri. Imbah digaul awan uyah iwak nang dibuat ka guri dihamburti samo’. Kaina kaluku wadi bahulat hanyar Makacil maandaki duan ‘pati hulat’.
Urang sabanuaan bilang hurmat ka Tuhalus. Ilmu sidin kada sing tandingan. Suah tasambat amun sidin kada ada lagi, kada ada nang hingkat manuruni ilmunya. Tuhalus katuju banar. Suah sidin malajri anaknya, walau rajinan tagal Udin kada pati hakun ka banyu. ‘Sudah babuihan muntung managur’. Imbah ampih sakulah tarus Udin umpat kakakwalan madam ka Kuala Lumpur, bagawi di kilang. Tuhuk dipadahakan mangunai anaknya handak bagawi diluar. Dibanua kada saharat Kuala Lumpur. Wayah malam ‘hinip sabanuaan kaya dikubui banyu’. Amun di Kuala Lumpur rami bagawi. Gawian maiwak bujur-bujur kada saharat bagawi di kota. Tuhalus kada hingkat baulah napa lagi. ‘Baguna tahi larut’, maraha Udin kada hakun manyambung tradisi tagal anaknya bahagia.
Ada ai jua urang anum nang katuju umpat balajar maiwak awan Tuhalus. Tagaal kada lawa sabarataan ampih. Nang raminya maunjun haja. Kaya ‘batu kakap’, banyak nang mamilih-milih gawian. Tuhuk dibawai Tuhalus ka banyu dilajari marawai, malunta atau banyalam. ‘Kaya kalimbuai, naik kawa turun kada kawa’ kada ada nag tugulnya. Dingin pang alasannya. Amun dilajari manahan tampirai atawa pukat kada ada nang hakunnya. Amun dibawai manyuar hanya sahari dua haja nag umpat, alalasannya takutan ular. Ada jua nang sabujurnya bapadah “aku kulir”. Kawarihannya sabarataan ‘tabulik ka luang satu’.
Handak disalahakan urang anum gin kada pati bujur jua. Wayahini jaman baungah, urang kada hakun lagi bagawi nang kaya bahari. Amun maiwak tantunya awak rigat. Mahayau padang tagah, bajajak licak, tapajal dalam bulanak atawa barandam dalam banyu. ‘Ngalih mambuang batu di palatar’. Tuhalus tahu bangat, amun anaknya Udin nang rajinan gin kada hakun ka banyu, maka am nang lainnya. Tagal saidin basyukur, nugaraha Tuhan. Anaknya hakun bagawi. Kada pang jadi kaya anak kakakwalannya di banua. Ada nang ganal tagal magunai bagantung hidup awan kawitan. ‘Ditinggal manawaki, dibawa malinggang jukung’. Amun ditagur bisa pulang ‘akal mammilanduk’. Nangkaya urang bahari ‘surah marakun, bagawi kada hakun’. Ada nang umur parak maniga puluh magunai kada sing gawian. Imbah makan, guring. Malam tulak balalah. Amun ditaguri balalu sarik, bujur-bujur ‘mambatat mangadalun, dijamur kada karing, dirandam kada mau bangai, dibanam kada hangit’.
Takuni ka Tuhalus badimapa sidin kaw hidup aman. Kada suah bahirian, kada suah bakalahian. Sidin kada suah manyambati urang. Jauh sakali ‘kapala manyuruk, buntut mahambat’. Surahnya jadi ikutan, gawiannya jadi tuladan. Kaya paribasa ‘muntung kada babasuh’ kaitu jua Tuhalus. Amun basurah sidin pandai mamambil hati urang. Awan urang tuha lain surahnya, amun lawan nang anum lain pulang caranya. ‘Tuha binjai pada batu’ ujar urang. Tuhalus kada hakun disambat urang ‘upung mamadahi mayang’. Ujar sidin kada magan baungah awan ilmu nang ada. ‘Tinggi gunung tinggi lagi halalang’. Hidup jua jangan manyariki urang atawa babuhir ka urang kaya ‘ya surak ya maling’ atawa ‘maling bakuciak maling’.
Sahibar Tuhalus maingatakan ka anaknya cagar hidup ruhui sabarataan. Imbah babini kada hingkat lagi bakalaku ‘liur baungan’. Udin dipadahi cagar rajinan bagawi. ‘Parak-parak dipingkut, jauh-jauh bakisut’. Amun rajinan hingkat mangumpulakan duit. Amun baisi rajaki labih hingkat ditaruhi. Amun sugih gin kada hagan urang lain. Hagan anak bini saurang jua ai. Amun pakulihan dihabisakan ‘gunung gin amun ditumbai bisa runtuh’. Tuhalus kada hakun anaknya tarus hidup sasingkip sidin. Di Kuala Lumpur amun kada tugul bagawi pa ngalih, takutan kaina ‘rumput mangalahakan banua’. Tuhalus jua bapasan cagar Udin kada bakalahian lawan kakakwalan nang bgana di wadahnya. ‘Jangan manggarak tadung guring’ atawa ‘taguyang sarang wanyi’. Sasama bubuhan ‘banganga dahulu hanyar baucap’.
Kaitua pang hidup
saharian Tuhalus, walau singkip tagal sidin cukup bahagia. Maraha hidup
saurang asal kada maauri urang. ‘Rasuk jua kumpangnya’. Sahibar
sidin handak hidup barkat. Sidin kada hakun ‘mangaih punggur ka hadapan’
atawa ujar urang bahari ‘kaya apa urang, kaya apa saurang’.
Dintu pang hidup Tuhalus.
Karangan ini telah memenangi hadiah pertama dalam pertandingan menulis karangan 1999 anjuran Pertubuhan Banjar Malaysia.