İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİ

TÜRK ADI

Türk, kelimesine zaman zaman değişik anlamlar verilmiştir. Bunlar;

·        ·        “Türük” şeklinde telaffuz edileni doğan,        türeyen, çoğalan anlamına gelmektedir.

·        ·        Diğer bir tarifi ise; Güçlü, kuvvetli, kudretli, olgun anlamına gelmektedir.

 

           TÜRKLER’İN İLK ANAYURDU

Türklerin en eski anayurdu Orta Asya’dır.

Doğuda Kingan dağları

Batıda Hazar denizi

Güneyde Hindikuş ve karanlık dağları

Kuzeyde ise Altay dağları ve Baykal gölüyle çevrili alandır.  

 

İLK TÜRK KÜLTÜRLERİ

İlk Türk kültürü MÖ. V. Ve ll. Yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bu günkü Doğu Türkistan ve Moğolistan’da bazı Türk kültür merkezleri oluşmuştur.

Bunlar; Anav, Kelteminar, Afanasyevo, Andronova ve Karasuk Kültürleridir.

İLK TÜRK GÖÇLERİ  

Nedenleri

   ·      Orta Asya’da kuraklığın baş göstermesi

   ·      Tarım ürünlerinin yetersiz olması

   ·      Toprağın halkın geçimini sağlamaya yetmemesi

   ·      Otlak alanların azalması

   ·       Nüfus artışı

   ·       İklim şartlarının değişmesi

   ·      Soydaş veya yabancı kavimlerle mücadele sonucu yenilenlerin yurdu terketmesi

   ·       Dış baskı

   ·      Yud denilen Hayvan hastalıkları

   ·      Orta Asya’da yazın kurak, kışın sert bir iklimin olması

 

 

Göç Yolları

1.   1.   Hazar denizinin kuzeyinden batıya göç edenler; Karadenizin kuzeyine, Orta Avrupa’ya yerleşmişlerdir.

2.   2.   Hazar denizinin güneyinden batıya göç edenler; İran, Mezopotamya, Anadolu ve Mısır’a yerleşmişlerdir.

 

Sonuçları

   ·      Orta Asya kültür ve medeniyetinin başka yerlere yayılması

   ·      Yeni devletlerin kurulması

   ·      Maden işletmeciliğinin başka yerlere yayılması

   ·      Kavimler göçünün başlaması

 

İLK TÜRK DEVLETLERİ

 

1-BÜYÜK HUN DEVLETİ (ASYA HUN EVLETİ)

    MÖ: 220-MS: 220

 

Kurulduğu Yer: Hunlar, Orhun-Selenga ırmakları ve Ötüken bölgesinde yaşamışlardır.

Başkent: Ötüken

Kurucusu: Hunlar’ın bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır (Tuman). Teoman M.Ö.220 tarihinde

Hun devletini kurdu.

Yükselmesi: Teoman’dan sonra yerine oğlu Mete (Mau-cun) geçti.(M.Ö 209)Onun teşkilatçılığı sayesinde devlet kuvvetlenmiş ve genişlemiştir. Mete, Hunlar arasında birliği sağladıktan  sonra Moğolları ve diğer kavimleri itaat altına almıştır.

Mete, Çinlileri de vergiye bağlamıştı.

 

 

 

Zayıflaması: Mete Han’dan sonra yerine oğlu Ki-ok geçti. Ki-ok’un Çinli bir prensesle evlenmesi ve devletin ileri gelenlerin Çin ipeklerine düşkün olmaları, lükse dalmaları nedeniyle devlet zayıfladı. Bu durum Çinlilerin Hun devleti üzerindeki etkilerini artırdı.

Yıkılışı:  Nihayet Hun devleti MÖ: 58 yılında güney ve batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldılar. Batı Hunları MÖ: 35 yılında Çinlerin egemenliğine girdi.

M.S:48 yılında güney Hunlar, kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayrıldılar. Kuzey Hunları M.S.150 yılında Sien-pi’ler tarafından yıkıldı. Güney Hunları ise M.S.220’da Çin  egemenliğine girdi.

 

 

Asya Hun Devleti’nin Yıkılışının Nedenleri

 

   ·      Kardeşler arasında taht kavgaları

   ·      Mete’den sonra tahta geçen hükümdarların yetersiz olmaları

   ·      İpek yolunun Çinlilerin eline geçtikten sonra Hunların ekonomik yönden zayıflaması

   ·      Çin entrika ve baskılarının etkisi

   ·      Hun devlet adamlarının Çinli Prenseslerle evlenme merakları ve lükse olan düşkünlükleri

1.                               

2.                              KAVİMLER GÖÇÜ (375)

3.                               

4.                              Kimler Tarafından Yapıldı? Büyük Hun devletinin dağılması üzerine Asya’nın batısında oturan Kuzey Hunları (Aral ve Balkaş gölü çevresi) Çin baskısı nedeniyle M.S.375 yılında batıya doğru ilerleyerek kavimler göçünün oluşmasını sağladılar.

5.                              Kavimler Göçü Nedir? Hunların batıya doğru yaptıkları göçler sonucu önlerindeki kavimlerin Roma topraklarına doğru sürüklemeleriyle oluşan göç olayına kavimler göçü denilmiştir.

6.                              Barbar Kavimler

7.                              Bu sırada Karadeniz’in kuzeyi ile Doğu Avrupa’da; Ostrogotlar, Vizigotlar, Gepitler, Vandallar (Germen kavimleri), Franklar, Angollar, Saksonlar yaşamaktaydı. Romalılar bütün bunlara Barbarlar demektedirler.

8.                               

10.                          

11.                          

12.                             KAVİMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI

13.                          

   ·      Kavimler göçü ilkçağın sonu ve ortaçağın başlangıcı olarak kabul edilmektedir.

   ·      Avrupa’da yüzyıla yakın karışıklıklar sürdü.

   ·      Günümüz Avrupa milletleri meydana geldi.

   ·      Roma devleti artan saldırılar sonucu önceleri 395 yılında ikiye ayrıldı. Daha sonra Batı Roma İmp. 476 yılında yıkıldı.

   ·      Avrupa’ya gelen Hunlar, Avrupa Hun devletini kurdular.

   ·      Batı Roma İmp. yıkılması ile Avrupa’da feodalite oluştu.

   ·      Barbar kavimler arasında Hıristiyanlı yayıldı.

   ·      Almanların ünlü Nilebulgen destanı ve çeşitli efsaneler oluşmuştur.

   ·      Bozkır sanatı Avrupa’da etkili olmuştur.

   ·      Şövalyelik ruhu ortaya çıktı

   ·      Avrupa’da kilise ve skolastik düşünce güçlendi

   ·      Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması ile Avrupa’nın siyasal birliği parçalandı.

   ·      Avrupa’nın etnik yapısı değişti

 

AVRUPA HUN DEVLETİ

 

Kurulduğu Yer: Kavimler göçü sonucunda Avrupa’da Hun devleti kurulmuştu. Hunlar; ilk olarak Alanların topraklarını ele geçirdiler.  Hunlar 400 yıllarında Macaristan’a yerleştiler. Başkentleri Budapeşte’dir.

Kurucusu: Balamir’dir. Balamir’den sonra yerine Uldız Han geçmiştir.

Yükselmesi:

Atilla’nın Faaliyetleri: Hunlar’ın en parlak dönemi Atilla zamanında olmuştur. Atilla zamanında  Hunlar; doğuda Ural dağları, batıda Manş denizine kadar uzanmıştı.

a)   a)   l. Ve ll. Balkan Seferleri: Atilla başa geçtikten sonra l. Ve ll Balkan seferleri sonucunda Bizans’ı vergiye bağladı. (Margos 442, Anatolios 447 antlaşmaları ile)

b)   b)   Roma Seferleri:

1.   1.   Katalon Savaşı (451): Roma ile yaptığı Katalon savaşında Roma’ya karşı başarılı olamadı.

2.   2.   İtalya (Galya) Seferi (452): Roma’ya Katalon savaşında kesin bir darbe vuramayan Atilla 452 yılında İtalya (Galya) seferine çıktı. Amacı Roma’yı kendisine bağlamaktı. Papanın ricası üzerine  Romayı  almadan geri döndü.

Yıkılışı: Atilla’nın Roma seferinden dönüşünden kısa bir süre sonra 453  yılında ani olarak Atilla’nın ölümü üzerine  Avrupa Hun devleti zayıfladı. Bazıları, Latin ırkları arasına kaynaşıp Hristiyan olurken, diğerleri de Orta Asya’ya geri döndüler

 

 

GÖKTÜRK DEVLETİ (552-659)

 

Asya Hun devletinden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Türk adını İlk defa bir devlet adı olarak kullanmışlardır. 552 yılında Avar hakimiyetine son verilerek kurulmuştur.

Kurucusu:  Bumin Kağandır

Başkenti: Göktürk devletinin başkenti Ötüken’dir.

Bumin Kağan’ın Faaliyetleri: Bumin Kağan; 552 yılında Avar egemenliğine son vererek Göktürk devletini kurdu. Bumin Kağan; ikili teşkilat sistemini uygulayarak, batı kanadının yönetimini kardeşi İstemi Han’a Doğu bölgesinin yönetimini de kendisi almıştı. Bumin Kağan’ın üç icraatı önemlidir. Bunlar;

·          ·          Tölesleri hakimiyeti altına alması (Tölesler, Balkaş gölü çevresinde yaşayan Türk boyu)

·          ·          Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi

·          ·          Avarlar’ın (Juan-Juan) tamamen mağlup edilmesi

İstemi Han’ın Faaliyetleri: Batı bölgesine hakim olan İstemi Han, batı yönünde faaliyetlerde bulunmuş, devletin sınırlarını bu yönde geliştirmiştir. Akhunlara karşı Sasanilerle birleşerek devletin topraklarını aralarında paylaştılar. Bizans devleti de Sasanilere karşı Göktürk devletiyle anlaşma yoluna başvurdu.

 

 

Yükselişi: Bumin Kağan’ın ölümünden sonra yerine geçen oğulları devleti genişletmeye çalışmışlardı. Göktürk’lerin en parlak dönemi Mohan (Mukan) zamanında olmuş, Avarlar’ın tümü egemenlik altına alınmıştır.

Yıkılışı: Göktürk devleti 582 yılında Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı. Doğu Göktürk 630 yılında Çin hakimiyetine, Batı Göktürkler de 659 yılında Çin hakimiyetine girdi.

 

Özellikleri:

·        ·        Tarihte Türk adını kullanan ilk devlettir

·        ·        Asya Hun devletinden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci Türk devletidir.

·        ·        Sasanilerle ittifak kurup Akhun devletini yıktılar.

·        ·        İstemi Han döneminde ipek yoluna egemen oldular.

·        ·        Avarların tümünü egemenlikleri altına aldılar.

·        ·        İkili yönetim şeklini uyguladılar.

 

KUTLUK DEVLETİ (II.GÖKTÜRK DEVLETİ)

          (680-745)

 

Kuruluşu:    Doğu Göktürkler 50 yıl kadar Çin egemenliğinde kalmıştı. 680 yılında Kutluk İlteriş Kağan isyan ederek II. Göktürk devletini kurdu.

Kurucusu: Kutluk İlteriş Kağan ve Veziri Tonyukuk’tur.

Başkenti: Karakum’dur.

Yükselmesi:

Kutluk Kağan’ın Faaliyetleri: Kutluk Kağan’ın veziri Tonyukuk, Çinlilerin hilelerini bildiğinden dikkatli bir politika uyguluyordu. Çin’e seferlerde de bulundular. (683-87)

Bilge Kağan’ın Faaliyetleri: Göktürk devletinin en güçlü olduğu dönemler, Bilge Kağan ve Göktürk orduları komutanı olan kardeşi Kültigin dönemleri olmuştur. Tonyukuk ise vezir olarak yanlarında kalmıştır.

Yıkılışı: Bilge Kağan’ın ölümü üzerine devlette iç karışıklıklar başlamıştır. Devlet;  Basmil, Karluk ve Uygur Türkleri’nin saldırısı sonucu yıkılmıştır.

 

 

   .

  UYGUR DEVLETİ (745-840)

   

Kuruluşu: Kutluk devletini, Basmil ve Karluklar ile birlikte yıkan Uygurlar 745 yılında kendi devletlerini kurmuşlardır.

Yaşadıkları Yerler: Uygurlar, devlet kurmadan önce Orhun ve Selenga nehirleri ile Aral gölü çevresi.

Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağandır.

Başkentleri:  Önceleri Ötüken’di. Daha sonra

‘Ordu Balık’ (Ordu Şehir) denilen Karabalgasun’u başkent yaptılar.

Genişlemesi: Uygurlar; Türgeşler ve Kırgızları hakimiyetleri altına almış, Çinlilerle ilişkilerini genişletmişlerdir.

751 yılında yapılan Talas savaşında Türklerin Araplara yardım etmesi ve Çinlilerin ağır bir yenilgi alması üzerine, Orta Asya’da Uygurların egemenlik kurması kolaylaşmış, Çin’de çıkan bir isyanda Uygurların Çin imparatoruna yardım etmesi üzerine ilişkiler gelişmişti.

 

 

Böğü Han, 762 yılında Çin’e yaptığı bir yardım dönüşünde dört Mani rahibini getirerek Uygurların Mani dinine girmesini sağlamıştır. Böylece Manihizm Uygurların arasında yayıldı.

Yıkılışı: 840 yılında Kırgız isyanı sonucu yıkıldı. Uygurlar, 13.yy.’da Cengiz Han’ın egemenliğini kabul etmiş, Moğol yönetiminde önemli görevler almışlardır.

Uygurlar; Kırgız isyanı sonucunda ikiye ayrılmıştır.

1-   1-   Kansu Uygur (Sarı Uygurlar)(847-1226): Bunlar; Çin ile ticari ilişkilerini devam ettirmiş, askeri bir güç olmamıştır. Daha sonra Cengiz Han’ın egemenliğine girmişlerdir.(1226)

2-   2-   Turfan Uygurları (Doğu Türkistan): Önceleri Çin’e bağlı yaşadılar. Daha sonra bağımsızlıklarını ilan ettiler.(911) Savaş yerine sanat ve ticarete önem verdiler. Karahanlılar sayesinde Müslümanlığı seçip İslamiyetin Çin’de yayılmasını sağladılar. 1209’da Moğol hakimiyetine girdiler.

 

Kültürel Özellikleri:

   ·      Ticaretle uğraştıklarından İran-Hint kültüründen etkilenmiştir.

   ·      Yerleşik hayata geçen ilk Türk kavmidir.

   ·      Mani ve Budizm dinini benimseyen ilk Türk devletidir.(759).

   ·      Moğolların Türkleşmesini sağlamışlardır.

   ·      Uygur Alfabesini oluşturmuşlardır.

   ·      Uygur yazısı Moğolların da yazısı olmuştur.

   ·      Manihizm ve Budizm dininin tesiri ile saray ve tapınak yapımında ileri gitmiş, Çin’e ustalar göndermişlerdir.

   ·      Kağıt üzerinde en çok yazılı belge bırakan Türk toplumudur.

   ·      Çin’den basım tekniği matbaa ve kağıt yapımını öğrenmişlerdir.

   ·      Oniki hayvanlı Türk takvimini yaptılar.

   ·      Moğol yönetiminde çeşitli görevler aldılar.

   ·      Moğollara karışarak Çağatay ve Özbek Türklerin oluşmasını sağladılar.

   ·      Ticarete önem verdiler.