ORGINAL MAKALA 02.05.2002
TÜRKMENISTANDA ILIMLAR AKDEMIYASINIÑ
DÖREDILMEGI WE ONUÑ IKBALI
TIAkedemiyanıñ döreyişi:
TSSR-iñ ministerler şurasınıñ we Türkmenistanıñ bolşevik partiyasınıñ MK-niñ 1951-ncı yılıñ 29-ncı ıyunındakı kararı bilen SSSR Ilımlar Akademiyasınıñ Türkmenistan bölümi döredildi.
Soviet häkimiyeti yıllarında bar bolan ılmı we sıyasatı öwrenmäge bar bolan çäklendirmelere garamazdan, komonistik rejimiñ döredip bilcek şertlerinde, respublikada ılmıñ dürli ugurları boyunça ılmı kadr tayyarlnıp, yetişdirildi, ılımı işleri yaybañlandırmak üçin, zerur şertler döredildi. Türkmenistanıñ halk hocalıgınınıñ we medeniyetiniñ derecesini yokarı götermeklige, alımlar yetişdirildi.
Türkmenistan Ilımlar Akademiyası üç bölümden ıbaratdı:
Cemgiyetçilik ılımlar bölümine gımmatlı gündogar golyazmalarıñ 5 müñden köprägini özünde cemleyän golyazma fondı, Şaca Batırov adındakı Tarıh inistitutı, Iktısadıyet inistituti, Magtımgulı adındakı Dil we Edebiyat institutı, Arhelogiya we Filosofiya bölümi giryärdi.
Fizika-Teknika we Hımıya ılımları bölüminde, Fizika-Teknika, yeriñ we Atmosferanıñ fizikası hem-de hımıya inistitutları bardı.
Biologiya Ilımları bölümine repetek(tebıgatıñ goralan yeri), çägelik-çöllük, zoologiya we bataniki inistitutları bardı.
Bulardan başga TIA-sınıñ prezidumnıñ yanında çet yurt dilleri kafederası bolsa 1960-ncı yılda yola goyuldı. IAkedemiyanıñ örän bay kitaphanası bolup, onda Soviet döwründen ozalkı türkmen neşirleri saklanyardı. Kıtaphananıñ seyrek gabat geliyän bölüminde bolsa Stanlinçilik represiya dürli senzura uçrap, yekece gezek neşir bolan kitaplar-da gabat gelse bolyardı.
Gıysgaça edip aytsak, Akdemiyada ılmıñ dürli pudaklarından 31-si öwrenilyärdi.
TIAkedemiyanıñ neşırleri:
TIAkedemiyasınıñ neşriyatı ILIM 1952-ncı yılıñ Fevralında Aşgabatda döredildi. 1964-nci yılda ol yapılıp, yerine Türkmenistan neşriyati döredildi. Onda IAkedemiyanıñ dürli insititutları tarapından işlenen ılmı işler şol sandan Türkmen diliniñ gramatikası, Türkmenistanıñ tarıhı yalı gımmatlı eserler neşir edildi. Türkmenistanıñ IAkedemiyasınıñ habarlar jurnalı, Tarıhı barlagları öz içine alyan jurnalı bardı. Akdemıyanıñ alımaları, Türkmen diliniñ sözlügi, Türkmen edebiyatınıñ Tarıhı, klassıki şahırlarıñ eserleri çap etdiler.
TIAkedemiyanıñ gönükli uçrumları:
Akedemiyanıñ çöller inistitutında Agacan Geldiyeviç Babayev yalı dünyä belli alım yetişdi. Onuñ çölleri öwrenmek we özleşdirmek yalı işi, halkara cemgiyetçiligiñ ünsünde durdı. Şol döwürde zenan maşgala Bibi Päliwanova akedemik derecesini gazandı. Onuñ Türkmen tarıhında ayallarıñ rolı, revelutsiyon hereketlerde, söweş döwründe Türkmen ayallarınıñ bitiren hızmatları we göreşleri dogrusındakı ılmı işleri diyseñ gımmatlı. Tarıhçılar Gayıp Nepesov we Mırat Annanepesov, Türkmen tarıhınıñ garañkı sahıpalarını açmakda gatı ähmiyetli işler bitirdiler. TIAkedemiyası, medeisina, energiya, Gün energiyasından peydalnamkda hem ençeme alımlar yetişdirildi. Döwrüñ äpet proyekti bolan Garagum kanalıñ gurlmagında, onuñ proyektini tayyarlamakda Akedemiya ulı hızmat bitirdi.
Türkmenistanda sıyası atmosferanıñ yumşamagınıñ yanı bilen ılımda-da käbir täze cedeller orta atılıp, ılayta-da tarıh we cemgiyetçilik ılımlarında Soviet döwründe üsti basırlan ya-da öwrenmäge meydan berilmedik klasiki eserlerimiz hakında gızıklamalar artıp ugradı. 1989-nci yılıñ ayagında tarıhçı alım Mırat Annenepesovıñ Tarıh dogruçıl öwrenilende diyen ulı göwrümli makalası çapdan çıkdı. Alım, bu işinde, Türkmenistanıñ Orsyete meyletin däl-de zor bilen topraı gana çaykalıp birikdirlendigini subut edyär. Şeyle-de barıp 50-nci yıllardan bäri gadagan edilip gelyän milli eposumız Däde Gurkut/ ya-da Gorkut Ata hakında täze ılmı işler başlanyar. Ozalı bilen akedemik Toylı Guzıcıyev onuñ Watikan nusgası esasındakı tekstini dolı çapa tayyarlar we Soviet Edebiyatı jurnalınıñ 1990-nci yılıñ başlarında neşir edilyär. Bularıñ yanı bilen pagta monokulturanıñ Türkmen halkına yetiren we ornı doldurıp bolmcak zıyanları, şol sandan yerleriñ, agız suwlarıñ zäherlenmegi, eneleriñ süytleriniñ zäherlenmegi, çaga ölüm derecesiniñ biziñ respublikamızda gatı yokarıdıgı hakında Akedemiyanıñ cemgiyetçilik bölüminde ılmı işler alnıp barıldı.
1990-ncı yılıñ yanvar ayında yañı golayda döredilen Agzıbirlik Halk Hereketi ilkinci gezek 1881-nci yılda Gökdepe wepat bolanlarıñ hatırasını belende tutmak üçin adamları ol yere çagırıp sadaka bermegi başardı. Onuñ oñüni alcak bolup Niyazov başlıklayın, haybat barını atıpdı. Ozal TIAkedemiyaniñ hatarında regestratsiya edilen Agzıbirlik, haybata gulak asmanlıgı üçin Akedemiyanıñ hatarından çıkardıldı. Olara Akedemiyaniñ 1-nci gatında, biziñ işleyän Gündogarı öwreniş bölümmiziñ garşısında, kiçicik kabinet beripdiler. Ol yere Nurberdi N.Mämet, şahırlar Bapba Gökleñ bilen Şiralı Nurmırat dagı gelip, akedemiyanıñ işgarleri bilen duşup, ikinni-aralar Akedemiyaniñ 2-nci gatındakı zalda çıkışları yola goyadılar, oña hatta hasalarını sallaşıp, yaşulular, alımlar, hatta dini wekiller gatnaşyardılar. Yöne bilmedik nämäniñ hesibi boldı-da, şahır aytmışlayın, birden tupan gopdı, dünyäñ iñ yaz wagtı. Şeydibem, Agzıbirlikçileri, TIAkedemiyanıñ hatarından çıkarılyandıgını Akedemiyaniñ şol wagtkı presidenti Agacan Babayeviñ agzından duyup galdık. Bu mesele baglanşıklı şahır Şiralıdan soradık.
CUT SH1
Sorag1: Şıralı siz Agzıbırlik Halk Hereketiniñ egindeş yolbaşçılarınıñ birsi hökmünde TIAkedemiyanıñ hatarından çıkarılşıñız barasında aydıp berseñız?
Pr Nıyazovıñ şahsiyet kulti ösdükçe, ılım-bilim we milli medeniyet peselyärdi, sebäbi bar bolan serişdeleriñ aglabası we maksada gulluk etdirilyändigidir, has dogrusı peseldilyärdi. Orta mekdepler 9 yıla getirildi. Yokarı okuw cayıñ başlarına getirilmedik bela galmadı, ozalı bilen can köyer mugallımlar boşadıldı, soñra bolsa studentler gısılıp, kimde-kim Serdara köpräk wepalı bolsa şonça köp stependiya alıp biler yagdaya getirildi. Hatta inglis dili-de yatırıldı. Mahlası Niyazov, türkmen halkını sowatsız ösdürip, olardan özüne wepalı mahluk yasamgı niyeti esasında 98-nci yılda TIAkedemiyasınıñ düybüne palta uruldı.
Nıyazov bir bada bu işi başarmadı, her gezek Akedemiyanıñ alımları bilen duşuşanda, oları tankıyt yastıgına öwüryärdi, özi bolsa her işde bilermendi. Ozalı bilen Tarıh ılmını, Akedemiyanıñ hatarından ayrıp, onı prezidentiñ yanındakı yörite tarıh inistitutına aylandırdı, soñra gezek, cemgiyetçilik bölümlerine gelip, onı-da T-nıñ prezidentiniñ yanındakı demokratiya we insan hukuklar instituti diyp car etdi. Nıyazov, biz ılmı taydan açış edip yören yurt däl, şoña görä bize Akedemiya gerek däl diydi. Cenap Nıyazovıñ buyrugı bilen 50 yıl töweregi Türkmen halkına hızmat eden, biziñ halkımız üçin ulı zat bolan Akedemiya yapıldı. Şeydip Gogel köçesindäki şowhun yatırıldı, alımlarıñ hersi bir yere çörek puluñ ıyzında hususı firmanıñ yönekey işine öwrüldiler. Geçen birnäçe yılda bolsa Nıyazovıñ permanı bilen polisya akedemiya döredildi.
Biz, Nıyazovıñ türkmen neslini näme üçin sowatsız ösdürmekçi bolyandıgı barasında yene-de şahır Şirala yüzlenyäris:
Sorag 2: Nıyazovıñ döwründe ılım-bilimiñ yagdayı hakında näme aydıp bilersiñiz?
Netice alsak, yıllarıñ dowamında sowatsızlıgı yok etmek ugrunda alnıp barılan göreşler soñra bolsa adamlarıñ añ-düşüncelerini ösdürmek üçin azap edilip döredilen Ilımlar akademiyası, ınha görüp otursak bir adamıñ, yagnı pr. Nıyazovıñ permanı bilen yapılıp otruberdi. Munuñ sivilizleşen cemgiyeti döretmek işlerine ulı zarba boldı we häzir, yene gazanılan üstünliklerden ıyza gaytma diyse bolar.
HD! Siz TIAkedemiyasınıñ tarıhı barasındakı makalanı diñlediñiz.
AG