Akmırat
Gürgenli:
Türkmen bedew atınıñ tarıhda galdıran
ıyzı
Tarıhı
gelıp-çıkışı
Geçen asırıñ
ortalarında ılmı gazuw derñew
işleriñ neticesinde Altay daglarınıñ
Pazarık depesindäki gonomçılıkdan buwz
örtgüsiniñ astından at cesetleri tapıldı. Üç müñ
yıl mundan ozal yere düynelen ol atlarıñ keçeden örtgüsi bolup, olar ayrı-ayrılıkda caylanıpdır.
Bu atlar, häzirki türkmen
bedewlerine örän çalım etyär. Olar dik
ayak, dik boyun bolupdır. Atlar, öz eyeleri bilen
caylanıpdır. Atlarıñ eyeleri bilen caylanşı
barasında Gorkut-Ata we beyleki
eposlarımızda maglumatlara gabat gelinyär. Şol döwürdäki dünyä garayışlara görä, hamana bu
atlar, ol dünyäde öz eyelerine hızmat etmeli eken. Bir batır yigit dünyäden ötende, onuñ atlarınıñ
guyruklarını kesyärler, hossarları gözlerden gan yaş
akdıryardı. Bu hakda barıp
6-nci asırda Oguzlarıñ arasında sıyahat
Türkmenleriñ dik boyun,dik ayak, yındam
atlarına "Han" urugundan bolan Hıtay hanları
hem aşık bolupdırlar. Olar, türkmen
atlarını "Cennet bedöwleri" diyer ekenler.
Hıtay hanı öz
leşgeri üçin bu atlardan edinmegi yüregine düwüpdir. Ol
pul barını dökübem, hatta hiyle-aldaw yolı bilenem şeyle
atlarıñ öz at-hanasında bolmagını
yüregine düwüpdir. At bermegini sorap, türkmenlere iylçi
yollapdır. Ahırsoñı gelnen ılalaşıga görä
türkmen hanı yılda 30 sanı atı Çın-maçına bermeli
bolupdır.(seret Türkmen atınıñ
gelip-çıkışı, tohumı, pars dilinde,
Biziñ belli eposlarımızıñ
birisi hem Göroglıdır. Onda ganatlı atlar, deñiz
gulanı, esasanam Gıyr at barasında söhbet edilyär.Gıyr at
öz akılı-payhası bilen mıdama
Görogla yoldaş-şırdaş bolup,oni howupdan-hatardan
gorapdır. Hatda dessanıñ bir şahası
yagnı "Gıyr at ogurlanşı" şahası oña
bagışlanıpdır. 8-nci asırda
Bagdad Halıpatınıñ goşunında türkmen
bedewleri mınasıp orna eye bolupdır.Türkmen bedewi
dünyä atçılıgınıñ gözbaşı
diyip, belli Inglis At şınaslar B.Lauffer we P.Yate
nıgtapdırlar.Oların ayıtmaklarına görä, hatda
Inglis patışalık maşgalasınıñ
tohum atları hem türkmen bedewlerinden emele gelen eken.
18-nci asırda Nedir şa,
Hindistana yörüş etmek üçin has çıdamlı atlara mätäç
bolupdır. Seyisleriñ beren
maslahatına görä, ol arap atları bilen
türkmen bedewlerini garışdırıp,"Çınaran"
diyen tohumı emele getiryär.Bu atlar örän yüwrük hem uzak aralıga
çıdamlı bolupdır.
18-nci asırıñ 2-nci
yarımında Iranıñ, Horasan häkimi Abbas mürze Saragıt
galasına
20-nci asırıñ başlarında türkmen
atlarınıñ ıkbalları edil öz eyeleri yalı örän
yowua bolupdır.Laçın, Nar-agız,
1914-nci yılda
1-nci cahan söweşi yıllarında- orsyet patışası
türkmenlerden at hem-de yigit bermegini talap
etyär. Türkmenler oña garşı bolup, aç-açan baş
göteryärler, onda-da yüzlerçe at söweş meydanlarına
sürülyär. Şeyle-de Aşgabat-Moskova
arasında"dostluk" nışanı hökmünde at
yörüşini geçiryärler.
2-nci cahan
söweşünde Marıda yörüte atçılık birgadası
döredilip, on-yüzlerçe at söweş meydanlarına sürülyär. olar öz eyeleri yalı watana dolanıp gelmeyärler.
1950,
1960-nci yıllardan soñ Türkmenistanda et
planı dolmadık mahalında ne gözel atlar öldürlip,
olarıñ etleri beyleki respublikalara iyberyärler. "At
eti, atam eti" diyen Türkmene şular cinayat etdirdiler. Yatan yeri yagtı
bolan şahır Kerim Gurbannepes bu hakda şeyle
canıgıpdı:
At
planını öwrüp et planına,
Bedöwleri ete
tapşıran nadan,
Indi, ne-ha at
hananıñ yanında,
Ne-de öz postunda görner nadan.
Bedöwleriñ ete berilşi hakda,
Obalarıñ
biyrinde bolan yıgnakda,
Segsen bäş
yaşında, ilkinci gezek,
Tribuna çıkanmış Gulmırat akga.
Onda
şeydiyipdir Gulmırat ata:
Kim-kim yene-de
kast etse ata,
Olarıñ özlerini
tapşırıs ete
Elbetde,
azacık geçse-de öte,
Örän hak aydıpdır Gulmıtat ata.
Bedöw
entek-entek çar paya galıp
Gider, asırlarıñ çuñlugına gider.
Dünyä
gözellerini añk etse biyli,
Mert bakışı, mert ärleri añk eder.
Dünyäde hiyç
haywan deñeşip bilmez
Onuñ
akılı hem edebi bilen
Dünyäñ
mallarından bir döwlet düzseñ
Prezidenti türkmen bedöwı bolar.
P-2
Türkmen bedewniñ
ıkbalı hemme yerde bir meñzeş
bolmandır. Eyran patışası Mämetreza
Şanıñ hökmi bilen 1960-nci yılda
Pakistandan getirlen atlar bilen türkmen bedewniñ tohumı
garışdırıldı.
Eyranıñ Kümmet-gabus,
Bender-türkmen we Ak-gala şäherlerinde bahar we
güyz pasıllarında at yarışları
geçirilyär. Öñler Türkmensährada
yılkı sürileri sonarlarda agıp-dönyärdiler. Hazar deñziniñ yakasından, Kümmediñ
demirgazıgına we ol yerden
Halat-nebiyniñ daglarına çenli ençeme yılkı süri
bolardı. Arman, indi ol
süriler yok. Dag kemerlerinde önüp-ösen altı
aylık tayları süytden kesip, dura-bara keçe, yapınca, eyer we
uyan bilen öwrenişdirip, münüş öwredip, bir yaşanda
yarışa goşyarlar.
1991-nci
yılıñ 2-nci Iyul ayı sagat 19.45-de
Şvetsyanıñ Döwlet televidniyesiniñ 1-nci kanalında
"Dünyäniñ iñ gımmat atları" adlı
gepleşik berildi. gepleşik
Gürcüstanıñ paytagtı Tiblisiñ golayındakı
atçılık meydanından tayyarlanıpdır.
Üyşen
märekäniñ bir yanında atları satuwa
hödürleyänler duran bolsa, ayrı tarapda elleri
vidio kameralı daşarı yurtli södügärler
görünyärdi. Atlarıñ barısı diyen
yalı türkmen atlardı, sebäp dikter iyzını üzmän
"Ahak-take" sözüni gaytalayardı. Bir atı
35 müñ dollara, yene biyrini 40 müñ, Almaz diyen atı bolsa 238 müñ dollara
satın aldılar.
Garaşsızlık
yıllarında Türkmen atınıñ ıkbalı!
Persident
Nıyazovıñ Dünyä Liderlerine at payalşıgı
Türkmenistan
öz milli garaşsızlıgına gowşandan soñ, At üçin yörite
bayramçılılar geçirilmek hakında karar Kabul edilmegiñ yanı
bilen, bedew atlarıñ hödürlenmeginiñ öñi alnar diyärdik welin,
tersine atlar dört yana sowgat berlip
başlandı.
Tn-nıñ Pr. S.Nıyazovıñ Ahal-teke atlarını
paylayşı şeyleräk:
Nıyazov Angliya sapara gidende, Britanyanıñ PM-ri John Mejere bir
atı öz eli bilen berdi.
Nıyazov Türkiyä sapar edende, Türkiye respublikasınıñ şol wagtkı Pr. Turgut Ozala bir atı eltip berdi.
Orsyet Federatsiyasınıñ Pr. Boris Yeltsin Aşgabada baranda Nıyazov oña altın esbapları bilen altın atı sowgat berdi. Yöne Yeltsin wagtında ol atı Moskva alıp gitmänligi üçin, ahırsoñı Nıyazov Moskva barıp, atı eltip beripdir.
Nıyazov Gazak pr. N.Nazarbayeve bir at berdi. Nıyazov Özbegistanıñ pr. Karımova, Çärcewde bir atı sowgat etdi. Nıyazov öz dogan okaşanı Iranıñ şol wagtkı pr. Rafsancana 2 at sowgat etdi. 2-nci boz at, Bagır obasınıñ golayındakı Nusayda, Rafsancanını, onuñ üstüne münende, yere urdı.
Päkistanıñ şol wagtkı PM-ri Binezir Buhoto, Aşgabada resmi sapar bilen gelende, Nıyazov oña bir at berdi. Indoneziyanıñ Pr. Suharto, ayalı bilen Aşgabada gelende, Nıyazov oña-da bir bedewı sowgat berdi. Azerbegcanıñ Pr. Alıyev Aşgabda gelende, Nıyazov oña-da bir at sowgat berdi, yöne Alıyev sowgatdan yüz öwrüpdir. Arabıstandakı dostlarına-da Nıyazov 10 atı sowgat berendigi hakında gürrüñ yayrapdı.
Anglyanıñ karolınıñ oglı Çarlz, Aşgaba yörite gelip, Nıyazovdan bir atı çilip gitdi.
2000-nci yılıñ 6-nci Iyulında, Nıyazov Hıtayıñ yolbaşçısı Yang Zemine bir at sowgat berdi, bedöwüñ adı Akdaş.
Türkiyäniñ Şol wagtkı PM-ri M.Yılmaz Aşgabada gelende Nıyazov oña bir atı sowgat berdi, mundan ozal, Süleyman Demirel bir atı sowgat beripdi.
Nıyazov, yüregini operatsiya eden Germanyalı hirorg Hanns Meysnere-de bir at sowgat beripdi.
Iran Islamı hökümeti Amerikadan,
Angeyadan Kanadadan satın alınan atlar bilen türkmen
atını garışdırıp, türkmen bedöwniñ tohmuna yiti
ziyan berdi. Bu barada
Tehranda çap bolyan "Keyhan värzeşi"
jurnalınıñ 1992-nci yılınıñ 12-nci Mayında
dolı habar yerleşdirlipdir. Şeyle-de
Häzir,
Türkmenıstanda we Eyran türkmenleriniñ arasında yaz we güyz at
yarışları, Owganıstanlı
türkmenleriñ "Gök-böri" yarışları, bedöwmiziñ
ähmiyetiniñ goralyandıgını görkezyär.
At süññi
halal canawardır. Onuñ görkäne keşbi, gayratı,
payhası we wepadarlıgı barasında yazsañ yazıp
oturmalı.