1950-1960-ncı yıllarda Soviet Soyuzınıñ çäginden daşarda yaşayan diaspora bilen gatnaşıkda bolmak üçin, respublikalarıñ daşarı işler ministerlikleriñ garamagında Dostluk cemgiyetler açılıp başladı. Şol esasda biziñ Türkmenistanımızda-da 1958-nci yılıñ 8-nci dekabrında Daşarı işler ministerligiñ garamagında Türkmenistanıñ daşarı yurtlar bilen dostluk we medeni aragatnaşıklar barasındakı cemgiyeti döredildi. Onuñ adı soñ-soñlar gıysaldılıp Dostluk cemgiyeti diylip adalanılyardı.
Cemgiyet, daşarı
yurlarda yaşayan Türkmenler bilen aragatnaşık gurmak, olardan
gelyän hatlar esasında, olara kıtapdır, dürli neşirleri we
gazet-jurnalı iyberyärdi. Bu işleriñ barısı şol
başda aydıp geçişimiz yalı Moskvanıñ kontrolı
astında, we S.Sayuzuñ dürli döwletlerdäki ilçihanalarınıñ üsti
bilen amala aşırılyardı. Mısal üçin Iranda yaşayan
Türkmenler Şureviniñ Tehrandakı ilçihanasınıñ
kitaphanasınadan, Türkmenistan gowşan täzelikler, kitapdır
gazet-jurnallardan peydala-yardılar. Türkmenler Aşgabada hat
yazıp, şahırlarıñ kitaplarını iybermegini
hayış edyärdiler. Yöne Türkmenler, hiç hili böwet döredilmezden,
Aşgabat radiosını diñläp, mahal-mahal televizyon
gepleşiklerini tomaşa edip bilyärdiler.
Dostlık cemgiyetine dünyäniñ dört küncünde yaşayan Türkmenlerden
hat gelyändigini, bu edarada işlän Bayram aga şol hatlardan
ençemesini maña görkezipdi. Şolarıñ arasında Hıtaydakı
Uygurlar we Iragıñ Kerkuk şäherinden gowşan hatlar bardı.
1991-nci yılda Soviet
Sayuzı dargandan soñra Dostlık cemgiyetiñ yerine Dünya
Türkmenleriniñ Gumanitar/ınsanperwer Bileleşigi
esaslandırıldı. Onuñ ilkinci gurultayı, 92-nci
yılıñ Aprıl ayınıñ ayagında geçirildi. Oña,
Türkmenistanıñ garaşsızlıgını gutlamak üçin,
dünyäniñ dört küncünden gelen Türkmenleriñ wekilleri-de gatnaşdılar.
DTGB prezidenti edilip, Saparmırat Nıyazov bellendi we müdüriyet
agzalarına bolsa ozalkı SY-nıñ çäginde, Astrahanda, Täcigistanda yaşayan Türkmenlerden, şeyle-de
Iranlı we Yevropada yaşayan Türkmenlerden wekiller saylandı.
Yılda bir gezek geçirilyän Gumanitarıñ maslahatında
Nıyazovdan başgalarıñ ornı çalşırılıp,
müdiriyetiñ agzalarına täze adamlar bellendi. Olarıñ arasında
Türkiyeli Necdet Gökdepe, Iranlı Türkmenlerden Dr. Yusuf Azmun,
Şevetsiyadan Berdi Akbendi, Germanyadan Begmırat Gerey
dagını agzamak bolar.
Geñ tarapı, DTGB-niñ
maslahatı geçen 10 yılıñ dowamında diñe Türkmenistanda
geçirilip, beyleki döwletlerde yaşayan Türkmenleriñ arasında
geçirilmedi. Pr. Nıyazov, Türkmenistanıñ çäginden daşarda
yaşayan Türkmenleriñ edebi-medeni we milli mıraslarını
ösdürmegiñ deregine, olarıñ üsti bilen öz şahsıyet
kultını ösdürmek ugrunda alada etdi. Iranlılar, Aşgabat we
yurduñ beyleki yerlerinde dürli medeniyet öylerini açyan bir wagtında,
Türkmenistan, Iranlı Türkmenleriñ yaşayan yerlerinde hatta Türkmen
gazetini satuwa hödürläp bilyän kioskı-da yola goyup bilmedi. Irandan
gelen aydım-saz we teatr toparı, Türkmenistanıñ dürli yerlerinde
çıkış edip bilyärler. Yöne, Türkmenistandan Irana baryan sungat
işgärlerine Türkmenleriñ arasında çıkış etmäge rugsat
berilmeyär.
Islamı hökümetiñ
gısışlarından canlarını gutarıp,
Türkmenistana sıgnan Iranlı we Owganıstanlı Türkmenlere-de
bu Gumanitar birleşigi hiç hili yardam etmedi we etmän gelyär.
1993-ncı yılda Türkmenistana sıyahata baramda, öz Ata
Watanlarında yokarı bilim almak üçin gelen Iranlı Türkmenlerden
müñlerçe dollar talap edilendigini, oglanlar maña zarınlap gürrüñ
berdiler. Türkmenistana sıgnan
Iranlı Türkmenleriñ, öz Ata watanlarında çekip gelyän hupbatları
barasında olarıñ yayradan yüzlenmesini, Şvetsyada çap bolyan
Geñeş jurnalı çap edipdir. Onda bular, özlerine hakıkı
imigrant hökmünde garalmayandıgını, bu baradakı
hak-hukuıklardan mahrum edilyändigi, hatta ile meñzeş pasport birlmeyändigi,
mahlası, zındanda yaşan yalı-dıklarını beyan
edipdirler. Biziñ çakımıza görä häzir 40 hocalıga yakın
Iranlı Türkmen imigrant hökmünde Türkmenistanda yaşayar. Hatta
şu setirleriñ avtorını-da 1990-ncı yılda
Türkmenistanada bosgunlıkda yören mahalı, radiodır televidniyede
çıkış edeni üçin, maşgalası bilen Türkmenistandan
kowup goyberdiler.
Türkmenistana sıgnan
Owganıstanlı Türkmenleriñ-de hal-yagdayı şeyleräk.
Nıyazov bu barada 92-ncı yılda Azatlık radiosınıñ
Türkmen gullugınıñ müdiri, M.Z.Nazara beren interviyusında,
olarıñ Türkmenistana dolnaıp gelmegine hiç hili böwetiñ
yokdugını aydıpdı:
Cut: SAFAR .............................
Birnäçe yıl mundan ozal biziñ
redaksiyamıza iyberilen bir hatda, gışıñ ortarasında,
mübärek remezan ayında, olarıñ 10-20 hocalıgını,
Türkmen häkimiyetleriniñ, Talıp rejimine berendigini mälim edildi. Olardan
iñ ayılgancı, 1998-nci yılda Türkiyäniñ rayatı bolan,
Abdulmennan Magsımıñ acı ıkbalı boldı. Ol
Talıplarıñ elinden gaçıp, Türkmenistanıñ üsti bilen Türkiyä
aşmak üçin, Türkmenistana girende, resmileri onı rehimsizlik bilen
Talıp rejimine gowşurdılar we onuñ öldürilmegine sebäp boldular.
Şeyle-de urşdan bizar bolan Täcigistanlı Türkmenleriñ, Türkmenistanada
özlerine onçaklı orun berilmän soñ, ıyzlarına dolanıp
gidendigi hakında maglumat gowuşdı.
1996-ncı yılıñ
25-nci oktiyaberında, DTGB-niñ 4-nci konferensiyasında eden
çıkışında Prezident Nıyazov şeyle diypdi: sitata
Dünyäniñ çar küncünde yaşayan Türkmenler ata watanlı boldı.
Özbaşdak, garaşsız, bi-tarağ döwletli
bolanımızdan soñ biz Türkmenler ata wata gulluk etmelidiris. Watan
sizden hiç zada mätäç däl. Yöne siz ata watanı söymeli-siñiz,
çagalarıñıza-da, nesilleriñize-de Türkmen watanına söygi
döretmelisiñiz. Isläniñiz Türkmenistana göçüp geliñ, eliñizde Türkmen
pasportı bolup, arkañızda ata watanmızıñ,
garaşsız döwletiñiziñ, Türkmen halkıñızıñ
bardıgını hemişe duyup gezseñiz, şol biziñ
bagtımızdır sitatatıñ soñı.
T-nıñ pr. S.M.Nıyazov,
diñe yurduñ içinden däl-da, hatta Yevropa döwletlerinde yaşayan
Türkmenlerden öz şahsı bähbidini arayar. Daşarı yurtlarda
esaslanan Türkmenistanıñ Milli Galkınşı Goraycılar
cemgiyeti esaslandı. Onuñ agza sanları bolsa yeke eliñ barmagından
geçmeyär. Başga bir tarapdan, resmi hasabata alnan Türkmenleriñ medeni
cemgiyetleri, Yevropada yaşayan babalalara öz ene dillerinde sapak bermek
üçin, gullunma materiyalları we şoña meñzeş talaplarda
bolanlarında, DTGB ya iybermeyärler, ya-da örän yetersiz derecede kömek
yetiryar. Bu barada onçaklı maglumat yayramanlıgı üçin, ol hakda
köp gürrüñ berilip bilmeris.
Türkmenistanıñ Milli Galkınşı Goraycılar
cemgiyeti, Pr. Nıyazovıñ doglan gününi, Türkmenistanıñ
garaşsızlık gününi, prezidente wepalılık kasam bilen
öylerinde, ya-da Türkmenistanıñ ilçihanasında geçiryärler.
Daşarı yurtlarda, ılayta-da Yevropada yören we
DTGBirleşiginiñ agzaları häsyeti barasında Boris
Şıhmuradov tarapından yola goulan Gündogar. Org internet
sahıpasında, Şıhmıradov-Mırat Esenovıñ
bilelikde yazılan Eger sen yol görkeziciniñ kimligini aytsañ, seniñ
kimligiñi aydıp bereyin makala yerleşdirlipdir. 2002-nci
yılıñ 26-nci Mart sanında çap bolan şol makalada,
DTGBirleşiginiñ agzalarınıñ, Türkmenbaşa
wepalılıgıdıgını görekezmek üçin, her yılda
Aşgabada baryandıkları, Gumanaitarıñ konferensiyasında
Nıyazova Beyik diyen titulı berendikleri
nıgtalıpdır.
DTGBirleşiginiñ aydalık nşriniñ adı Türkmen
sesiinden, Türkmen dünyäsi adına üytgeldidi, onuñ baş
redaktorı Annaberdı Agabayev bolsa golayda wezipesinden
boşadıldı. Yöne onda gozgalyan temalar, Dünyä Türkmenleriñ
problemaları däl-de, diñe Türkmenbaşını
mahabatlandırmakdan başga zat däl.
*******************
Gıysgaça edip aytsak, bu
gurama we onuñ yıllık konferensiyasında dünyäniñ çar küncünde
yaşayan Türkmenleriñ kıynçılıkları, oları medeni
taydan ösdürmek, watana söymek meselesi gozgalman, diñe, bir adamı,
yagnı, Türkmenbaşınıñ şahsıyet kultını
ösdürmekden başga zat däl.