ORIGINAL MAKALA

 

Dünyä Türkmenleriñ Insanperwer Guramasınıñ

döredilmeginiñ yıl dönümi mınasıbetli

 

 

   1950-1960-ncı yıllarda Soviet Soyuzınıñ çäginden daşarda yaşayan diaspora bilen gatnaşıkda bolmak üçin, respublikalarıñ daşarı işler ministerlikleriñ garamagında Dostluk cemgiyetler açılıp başladı. Şol esasda biziñ Türkmenistanımızda-da 1958-nci yılıñ 8-nci dekabrında Daşarı işler ministerligiñ garamagında Türkmenistanıñ “daşarı yurtlar bilen dostluk we medeni aragatnaşıklar barasındakı cemgiyeti” döredildi. Onuñ adı soñ-soñlar gıysaldılıp “Dostluk cemgiyeti” diylip adalanılyardı.

   Cemgiyet, daşarı yurlarda yaşayan Türkmenler bilen aragatnaşık gurmak, olardan gelyän hatlar esasında, olara kıtapdır, dürli neşirleri we gazet-jurnalı iyberyärdi. Bu işleriñ barısı şol başda aydıp geçişimiz yalı Moskvanıñ kontrolı astında, we S.Sayuzuñ dürli döwletlerdäki ilçihanalarınıñ üsti bilen amala aşırılyardı. Mısal üçin Iranda yaşayan Türkmenler Şureviniñ Tehrandakı ilçihanasınıñ kitaphanasınadan, Türkmenistan gowşan täzelikler, kitapdır gazet-jurnallardan peydala-yardılar. Türkmenler Aşgabada hat yazıp, şahırlarıñ kitaplarını iybermegini hayış edyärdiler. Yöne Türkmenler, hiç hili böwet döredilmezden, Aşgabat radiosını diñläp, mahal-mahal televizyon gepleşiklerini tomaşa edip bilyärdiler.

Dostlık cemgiyetine dünyäniñ dört küncünde yaşayan Türkmenlerden hat gelyändigini, bu edarada işlän Bayram aga şol hatlardan ençemesini maña görkezipdi. Şolarıñ arasında Hıtaydakı Uygurlar we Iragıñ Kerkuk şäherinden gowşan hatlar bardı.

  1991-nci yılda Soviet Sayuzı dargandan soñra Dostlık cemgiyetiñ yerine “Dünya Türkmenleriniñ Gumanitar/ınsanperwer Bileleşigi” esaslandırıldı. Onuñ ilkinci gurultayı, 92-nci yılıñ Aprıl ayınıñ ayagında geçirildi. Oña, Türkmenistanıñ garaşsızlıgını gutlamak üçin, dünyäniñ dört küncünden gelen Türkmenleriñ wekilleri-de gatnaşdılar. DTGB prezidenti edilip, Saparmırat Nıyazov bellendi we müdüriyet agzalarına bolsa ozalkı SY-nıñ çäginde, Astrahanda, Täcigistanda  yaşayan Türkmenlerden, şeyle-de Iranlı we Yevropada yaşayan Türkmenlerden wekiller saylandı. Yılda bir gezek geçirilyän Gumanitarıñ maslahatında Nıyazovdan başgalarıñ ornı çalşırılıp, müdiriyetiñ agzalarına täze adamlar bellendi. Olarıñ arasında Türkiyeli Necdet Gökdepe, Iranlı Türkmenlerden Dr. Yusuf Azmun, Şevetsiyadan Berdi Akbendi, Germanyadan Begmırat Gerey dagını agzamak bolar.

   Geñ tarapı, DTGB-niñ maslahatı geçen 10 yılıñ dowamında diñe Türkmenistanda geçirilip, beyleki döwletlerde yaşayan Türkmenleriñ arasında geçirilmedi. Pr. Nıyazov, Türkmenistanıñ çäginden daşarda yaşayan Türkmenleriñ edebi-medeni we milli mıraslarını ösdürmegiñ deregine, olarıñ üsti bilen öz şahsıyet kultını ösdürmek ugrunda alada etdi. Iranlılar, Aşgabat we yurduñ beyleki yerlerinde dürli medeniyet öylerini açyan bir wagtında, Türkmenistan, Iranlı Türkmenleriñ yaşayan yerlerinde hatta Türkmen gazetini satuwa hödürläp bilyän kioskı-da yola goyup bilmedi. Irandan gelen aydım-saz we teatr toparı, Türkmenistanıñ dürli yerlerinde çıkış edip bilyärler. Yöne, Türkmenistandan Irana baryan sungat işgärlerine Türkmenleriñ arasında çıkış etmäge rugsat berilmeyär.

  Islamı hökümetiñ gısışlarından canlarını gutarıp, Türkmenistana sıgnan Iranlı we Owganıstanlı Türkmenlere-de bu Gumanitar birleşigi hiç hili yardam etmedi we etmän gelyär. 1993-ncı yılda Türkmenistana sıyahata baramda, öz Ata Watanlarında yokarı bilim almak üçin gelen Iranlı Türkmenlerden müñlerçe dollar talap edilendigini, oglanlar maña zarınlap gürrüñ berdiler.   Türkmenistana sıgnan Iranlı Türkmenleriñ, öz Ata watanlarında çekip gelyän hupbatları barasında olarıñ yayradan yüzlenmesini, Şvetsyada çap bolyan Geñeş jurnalı çap edipdir. Onda bular, özlerine hakıkı imigrant hökmünde garalmayandıgını, bu baradakı hak-hukuıklardan mahrum edilyändigi, hatta ile meñzeş pasport birlmeyändigi, mahlası, zındanda yaşan yalı-dıklarını beyan edipdirler. Biziñ çakımıza görä häzir 40 hocalıga yakın Iranlı Türkmen imigrant hökmünde Türkmenistanda yaşayar. Hatta şu setirleriñ avtorını-da 1990-ncı yılda Türkmenistanada bosgunlıkda yören mahalı, radiodır televidniyede çıkış edeni üçin, maşgalası bilen Türkmenistandan kowup goyberdiler.

  Türkmenistana sıgnan Owganıstanlı Türkmenleriñ-de hal-yagdayı şeyleräk. Nıyazov bu barada 92-ncı yılda Azatlık radiosınıñ Türkmen gullugınıñ müdiri, M.Z.Nazara beren interviyusında, olarıñ Türkmenistana dolnaıp gelmegine hiç hili böwetiñ yokdugını aydıpdı:

SES: Zerif we Nıyazov:

Cut: SAFAR   .............................

 Birnäçe yıl mundan ozal biziñ redaksiyamıza iyberilen bir hatda, gışıñ ortarasında, mübärek remezan ayında, olarıñ 10-20 hocalıgını, Türkmen häkimiyetleriniñ, Talıp rejimine berendigini mälim edildi. Olardan iñ ayılgancı, 1998-nci yılda Türkiyäniñ rayatı bolan, Abdulmennan Magsımıñ acı ıkbalı boldı. Ol Talıplarıñ elinden gaçıp, Türkmenistanıñ üsti bilen Türkiyä aşmak üçin, Türkmenistana girende, resmileri onı rehimsizlik bilen Talıp rejimine gowşurdılar we onuñ öldürilmegine sebäp boldular. Şeyle-de urşdan bizar bolan Täcigistanlı Türkmenleriñ, Türkmenistanada özlerine onçaklı orun berilmän soñ, ıyzlarına dolanıp gidendigi hakında maglumat gowuşdı.

 

   1996-ncı yılıñ 25-nci oktiyaberında, DTGB-niñ 4-nci konferensiyasında eden çıkışında Prezident Nıyazov şeyle diypdi:  sitata

“Dünyäniñ çar küncünde yaşayan Türkmenler ata watanlı boldı. Özbaşdak, garaşsız, bi-tarağ döwletli bolanımızdan soñ biz Türkmenler ata wata gulluk etmelidiris. Watan sizden hiç zada mätäç däl. Yöne siz ata watanı söymeli-siñiz, çagalarıñıza-da, nesilleriñize-de Türkmen watanına söygi döretmelisiñiz. Isläniñiz Türkmenistana göçüp geliñ, eliñizde Türkmen pasportı bolup, arkañızda ata watanmızıñ, garaşsız döwletiñiziñ, Türkmen halkıñızıñ bardıgını hemişe duyup gezseñiz, şol biziñ bagtımızdır” sitatatıñ soñı.

 

   T-nıñ pr. S.M.Nıyazov, diñe yurduñ içinden däl-da, hatta Yevropa döwletlerinde yaşayan Türkmenlerden öz şahsı bähbidini arayar. Daşarı yurtlarda esaslanan “Türkmenistanıñ Milli Galkınşı Goraycılar” cemgiyeti esaslandı. Onuñ agza sanları bolsa yeke eliñ barmagından geçmeyär. Başga bir tarapdan, resmi hasabata alnan Türkmenleriñ medeni cemgiyetleri, Yevropada yaşayan babalalara öz ene dillerinde sapak bermek üçin, gullunma materiyalları we şoña meñzeş talaplarda bolanlarında, DTGB ya iybermeyärler, ya-da örän yetersiz derecede kömek yetiryar. Bu barada onçaklı maglumat yayramanlıgı üçin, ol hakda köp gürrüñ berilip bilmeris.

“Türkmenistanıñ Milli Galkınşı Goraycılar” cemgiyeti, Pr. Nıyazovıñ doglan gününi, Türkmenistanıñ garaşsızlık gününi, prezidente wepalılık kasam bilen öylerinde, ya-da Türkmenistanıñ ilçihanasında geçiryärler.

 

Daşarı yurtlarda, ılayta-da Yevropada yören we DTGBirleşiginiñ agzaları häsyeti barasında Boris Şıhmuradov tarapından yola goulan “Gündogar. Org” internet sahıpasında, Şıhmıradov-Mırat Esenovıñ bilelikde yazılan “Eger sen yol görkeziciniñ kimligini aytsañ, seniñ kimligiñi aydıp bereyin” makala yerleşdirlipdir. 2002-nci yılıñ 26-nci Mart sanında çap bolan şol makalada, DTGBirleşiginiñ agzalarınıñ, Türkmenbaşa wepalılıgıdıgını görekezmek üçin, her yılda Aşgabada baryandıkları, Gumanaitarıñ konferensiyasında Nıyazova “Beyik” diyen titulı berendikleri nıgtalıpdır.

 

DTGBirleşiginiñ aydalık nşriniñ adı “Türkmen sesi”inden, “Türkmen dünyäsi” adına üytgeldidi, onuñ baş redaktorı Annaberdı Agabayev bolsa golayda wezipesinden boşadıldı. Yöne onda gozgalyan temalar, Dünyä Türkmenleriñ problemaları däl-de, diñe Türkmenbaşını mahabatlandırmakdan başga zat däl.

                                      *******************

   Gıysgaça edip aytsak, bu gurama we onuñ yıllık konferensiyasında dünyäniñ çar küncünde yaşayan Türkmenleriñ kıynçılıkları, oları medeni taydan ösdürmek, watana söymek meselesi gozgalman, diñe, bir adamı, yagnı, Türkmenbaşınıñ şahsıyet kultını ösdürmekden başga zat däl.