Türkmenıstanıñ baş kanunı we

President Nıyazovıñ şahsıyet kultı

Konistitutsiya her bir döwlet düzgün-nızamınıñ esası sütüni hasaplanyar, yer yüzünde esası kanunsız döwlet yokdur. Hökümet başına saylanan yolbaşçıları yörite dabarada esası kanunı goracakdıgına ant içyär. Biziñ Türkmenistanımız-da garaşsızlıgına gowşandan soñra 1992-nci yılıñ 18-nci mayda täze konistitutsiya kabul edildi. Şonda çıkış eden erkin döwletiñ ilkinci prezidenti hökmünde S.Nıyazov şeyle diypdi. Indı ondan tegelek 10 yıldan köp wagt geçipdir. Yöne biziñ döwletimizde baş kanunı goramaga ant içen Nıyazovıñ özi onı ayak astında depeläp, yerine yetirilmegine böwet bolup gelyär. Degişme äheñinde aydılanda iki sanı çaga: meniñ kakam meclis deputatı, kanun çıkaryar diyp, öwünyär diyyär, beylekisi bolsa meniñ kakam polisiya, seniñ kakañ düzen kanunı birnäçe manada bozyar diyyär. Howa, Türkmenistanda baş kanunımız şeyle añsatlık bilen ayak astına alınyar. Demokratik döwletlerde bu göz öñüne getirip bolmacak yagday, ol döwletlerde kanun hemmeler üçin deñ, hä döwlet baştutanı bolsun, hä yönekey adam, tapawutı yok kanunıñ öñünde deñ derecede borçlı.

Türkmenistanıñ esası kanunında bir-birine gapma-garşı gelyän maddalarıñ bardıgını hukuk bilermenleri aytyarlar. Mısal üçin halk maslahatı diyen madda, esası kanunı demoratik ruhundan düşürip, ähli kararlarıñ yaşullar tarapından kesgiytlenmegi, edil Iran Islam Cemhuriyetinde, Parlamentiñ üstünden gözegçilik edip, kabul edilen kararları tassıyklayan ya-da red edyän ruhanılar şurasını yadıña salyar. Häzir Iranıñ intellegentsiya wekilleri bu böwetiñ aradan göterilmegini talap, esası kanuna düzediş girizilmegini talap edip çıkış edyärlar.

Türkmenistanıñ esası kanunınıñ Nıyazov tarapından depgilenşinden birnäçe mısal:

1-nci madda. Türkmenistan-Demokratik, hukuk we dünyevi döwlet diylyär. Onda näme Saparmırat Nıyazov dini ınaçlara görä, dünyevi döwletde pigamber bolmaga dalaş etyärkä?

2-nci maddada Döwlet häkimiyetiniñ yeke-täk gözbaşı halk diylyär. Şu geçen 10 yılıñ dowamında garamayak diylen halka haysı resmi orun ınanıldı? Inanılan yagdayında-da cenap Nıyazovıñ ters eli bilen gol çeken permanlarında wezipeleinden çetleşdirildi.

8-nci maddada. Daşarı yurt watandaşlarına ya-da watandaşlıgı bolmadık adamlara, eger kanunda başga hili bellenmedik bolsa Türkmenistanıñ watandaş-larınıñkı yalı hukuklar we azatlıklar berilyär. Türkmenistan öz yurtlarında sıyası, milli ya-da dini ınam-ıgtıkatları üçin ıyzarlanyan daşarı yurt watandaşlarına penalamak hukugını beryär. Şu madda-da göz öñüne tutulyanlar megerem Irandır, Owganıstanda höküm sürüp gelyän yawuz şertlerden canlarını gutarmak üçin, Türkmenistana sıgnan Türkmenler bolsa gerek. Häzir biziñ bilşimize görä Türkmensähradan Türkmenistana sıgnan 10-larça Türkmen maşgalası yaşayar, yöne hiç birsine pasport-a beyle-de dursun, hatta sıyası bosgun diyen hukuk tanayan dokument berilmän gelyär. Türkmensähralı bosgunlar biziñ radiomıza yazan hatlarında edil kapasada saklanyan yalı daşarı yurtlara gezelence-de gitmäge dokumetiniñ yokdugından zarınlap hat yazdılar we şeyle hayışlar bilen BMGuramasınıñ Bosgunlar Boyunça Yokarı kammisarlıgına yüzlendiler, yöne olarıñ bu arz-şıkayatları ımgır çölde gıygıranıñ ses yalı yetip gidyär. Türkmenistanıñ häzirki hökümeti esası kanunıñ bu maddasını-da yerine yetirmän gelyär.

11-nci maddada, dinleriñ we dürli dine uyyanlarıñ erkinligi kepilendirilyär diylyär. Yöne Nıyazovıñ rejimi beyleki dinler-ä beyele-de dursun hatta Hoca Ahmat Ahun yalı adamlara çıdam edip bilmän ol biçäräni ne güne saldı. Şageldi Atakov diñe babtist bolanı üçin tussag edildi we Nıyazovıñ elim-ayagım gurasın diyen antını üçmänligi üçin, ençeme yıllap amnestiniñ sanawuna girizilmedi, ahırsoñı halkara cemgiyetçiligiñ, hukuk goraycı guramalarıñ gısışı neticesinde rejim onı azat etmäge mecbur boldı.

16-nci maddada adam hukukları el-degrilmez hem mizemezdir diylyär. Adam hukukları nämelerden ıbarat diylende ol, ozalı bilen wıjdan, söz, metbugat, erkin habar alış, dürli sıyası ya-da sosyal toparalara erkana gatnaşmak yalı hukuklar we azatlıklardır. Yöne bularıñ ählisi, yeke bir adaımıñ yagnı Nıyazovıñ berk gısacı astında, yekecesi hem halkara berilmän gelyär.

21-nci maddanıñ bir yerinde hiç kimiñ gıynalmagına, onuñ bilen rehimsiz, adamkärçiliksiz ya-da adam mertebesini kemsidyän häsyetde depreşilmegine yol berilmeyär diylyär. Yöne Türkmenistanıñ baş prokororı G.B.Atacanova milli Howpsuzlık komiteti KNB-niñ eden etmişleri barasında şeyle diyp, prezidentiñ öñünde hasabat berdi

“Adamlar, indi öylerde tiryek goyup tutdurmagı mundan bu yana yatıryarıs” diyen Nıyazovıñ beyle cenayatlardan habarı yokmuka?

22-nci maddada Yaşayış cayı el degrilmesiz diylyär. Yöne 1-2 yılıñ içinde onlarça adamınıñ yaşayış cayı başlarına yumrlıp, ençeme kişini cayı elinden gañırlıp alındı, bu barada diñleycilerimiz bize yazan hatlarında mälim etdi.

23-nci maddada Hat-habarlarıñ, telefon we gayrı aragatnaşıklarıñ gizlin sırıñ saklanmagına, özüniñ ar-namısına hıyanat edilmeginden goranmaga hakı bardır. Türkmenistanıñ howpsuzlık gullugınıñ telefonları diñläp, hat bukçalarını açıp onı barlayanlıgını indi hemmeler bilyän bolsa gerek.

24-nci maddada Türkmenistanıñ çäklerinde ondan-oña erkin gitmäge hakı bardır diylyär, yöne häzir serhete golay yerlere gidip bolanok.

26-nci madda diyseñ gülkünç: Türkmenistanıñ watandaşlarınıñ öz ınam ıgtıkatlarına erkin eyermäge we onı erkin beyan etmäge hakı bardır. 27-nci maddada bolsa köçe yörişler we demonstratsiyalarıñ azalıgı kepillendirilyär, 28-nci maddada sıyası partiyaları döretmäge hakı bar dilyär. Dogrusı, bu maddalara kommintariyamız yok.

T-niñ esası kanunınıñ 35-nci we 36-nci maddalarında bilim, orta we yokarı bilim barasında girizilen punkt bilen häzirki yagday okuw sistemamaızı deñeşdirip görsek düybünden başgaça bolyar. Türkmenistanda orta mekdep 9 yıla peseldildi. Türkmenistanıñ atestatı ozalkı SSSR çägindäki döwletleriñ hiç birsinde kabul edilenok. Unversitetleriñ yagdayı, ol yerde doludan dolı yöredilip gelinyän parahorlık keseli barasında hatta Nıyazovıñ özi ençeme gezek dil yarsa-da ol düzelip baranok. Kanistitutsiyanı dolı bercay etmäge kasam eden adam onı başarmadık yagdayında wezipesinden hoşlaşmalı dälmi?

56-nci maddada prezidentiñ gös-göni halk tarapından 5 yıl möhleti bilen saylanmalı diylyär, prezidentiñ wezipeleri barasında 57-nci maddanıñ 6-nci punkıtında onuñ permanları, kararları yatırmaga, gayra goymak vetosına hukugı yokdır diylyär. Yöne Pr. Nıyazov bulara garamazdan kelesine gelenini edip, 1997-nci yılıñ 21-nci iyunda geçirilmegi prezidentlik saylawları 2002-a süyşürdi, şeylelik bilen eger ol iki möhlet bilen saylanan bolsada, onuñ möhleti 2002-nci yılıñ 21-nci iyunında tamam bolyar. Nıyazov indi onuñ yene-de 5-6 yıldan geçirilcekdigini aytdı.

Bu zatları prezident däl-de parlament kesgiytlemelidir.

(((((())))))