Pertev Naili BORATAV
Pertev Naili Boratav
Pertev Naili Boratav (1907-1998), Türkiye'de
halkbilimi ve halk edebiyatı araştırmalarının akademik düzeyde
kurucularındandır. 18 kitap ve 150'den fazla makaleye ek olarak, geride
çok önemli bir arşiv de bırakmıştır.
Pertev Naili Boratav, daha bir lise son sınıf öğrencisi iken, sonraları
Türkiye'nin önde gelen sosyal bilimcilerinden biri olacak olan öğretmeni
Hilmi Ziya Ülken'in yönlendirmesi ile başladığı derleme çalışmalarını,
kesintisiz bir biçimde 70 yıl devam ettirmiştir. Boratav'ın kendisinin ya
da onun yönetiminde eşi Hayrünnisa Boratav'ın ve asistanlarının topladığı
bu malzeme ülkemizde halkbilimi alanının en önemli arşivlerinden biridir.
Arşiv, Türkiye'nin birçok yöresinde yapılmış masal, halk hikayesi, türkü,
halk tiyatrosu, etnobotanik, halk tıbbı ve astronomisi, şarkı, tekerleme,
şiir, fıkra, atasözü başta olmak üzere halkbiliminin hemen tüm alanlarına
ait malzeme ile çeşitli incelemeleri kapsamaktadır. 1927 yılından itibaren
toplanan bu malzemede Kerem ile Aslı'dan Köroğlu Destanı'na kadar uzanan
40 kadar halk hikayesinin yanısıra, İç Anadolu, Doğu Anadolu, Çukurova,
Batı Karadeniz ve Güney Batı Anadolu'nun çeşitli illerinden derlenmiş 2
bin kadar halk masalı, yüzlerce çocuk oyunu, Batı Anadolu ve Trakya
ağırlıklı destanlar önemli bir yer tutmaktadır. Bu özellikleriyle Arşiv
ülkemizde sözlü kültürün son 100 yıl içindeki en önemli yazılı
kaynaklarından birini oluşturmaktadır.
PERTEV NAİLİ BORATAV'IN ÇAĞRI MEKTUBU
Bu mektubu Türk halk bilimi ve halk edebiyatına ait zengin bir bilgi
hazinesinin yeniden Türkiye'ye kazandırılması için bir çağrı olarak kaleme
aldım. Destekleyeceğinizi umuyorum. Neredeyse yetmişbeş yıl önce bir lise
öğrencisi iken halk bilimi ve halk edebiyatı malzemelerini doğrudan
halktan derlemeye başladım. Sonraki yıllar bu çabaya öğrencilerim,
asistanlarım, eşim, çok sayıda gönüllü araştırıcı da katıldılar.
Halkımızın inançları, gelenekleri, görenekleri, masalları, menkıbeleri,
türküleri, şiirleri, tekerlemeleri, oyunları üzerinde Türkiye'nin çok
çeşitli yörelerini içeren zengin bir arşiv oluşturdum. Elli yıl kadar önce
Türkiye üniversitelerinde kaynatılan bir cadı kazanı sonunda, bir TBMM
kararı ile Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ndeki
görevimden uzaklaştırıldım. Bilimsel çalışmalarımı Fransa'da CNRS'te
sürdürmek zorunda kaldım. Arşivimi Fransa'ya taşıdım. Fırsat buldukça
Türkiye'ye gelerek, Balkanlardaki Türk topluluklarına, yurt dışındaki
arşivlere ulaşarak halk bilimi ve halk edebiyatı derlemelerimi sürdürdüm.
Doksan yaşındayım. Çeşitli araştırmalarımda, yayınlarımda bu arşiv
malzemesinin sadece bir bölümünü kullanabildim. Arşivimin benden sonra
yitip gitmemesi son yıllarımın ana sorunlarından biri olmuştur. Sonraki
bilimsel kuşakların ve kamuoyunun yararlanmasını sağlamak üzere bu
malzemeyi sahiplenecek Türkiye'den hiçbir kişi veya kurum uzun yıllar
ortaya çıkmadı. On yıl kadar önce Paris Nanterre Üniversitesi'nden Prof.
Dr. Altan Gökalp arşivimin kendi üniversitesine emaneten verilmesini
önerdi. Üniversite yetkilileriyle "istek vukuunda arşiv malzemesinin
Türkiye'ye kopyalanarak aktarılmasına müsaade etmeleri" koşuluyla
anlaştık. Elimdeki dosyaların önemli bir bölümünü Nanterre Üniversitesi'ne
devrettim. Türk halk bilimi ve halk edebiyatı üzerindeki bu çok zengin
bilgi birikimi şu anda bir Fransız üniversitesinin tasarrufu altındadır.
Üniversite ilgilenen araştırmacılara arşivi açabilmekle birlikte, kaynak
kısıtları nedeniyle malzemenin tümünün katologlanmasını, bilgisayar
ortamına geçirilmesini sağlayamamıştır. Bu arşive şu anda Türkiye'deki
araştırıcılar, ilgililer fiilen ulaşamamaktadır. Önümüzdeki yıllarda
durumun düzeleceğine ait herhangi bir belirti de yoktur. Sözünü ettiğim
bilgi hazinesini, değişen ve modernleşen toplum koşullarında, çalışılan
araştırmalar ile tekrar derlemek ve edinmek de imkansızlaşmıştır. Sorun,
benim yarım yüzyılı aşan emeğimin heba olması değildir. Halk kültürümüzün
tekrar ulaşılamayacak ürünlerinin heba olmasıdır. Yapılması gerekenler
nelerdir? Birinci olarak, Nanterre Üniversitesi'ndeki arşiv malzemesinin
tümünün tercihen scanning, olmazsa fotokopi yoluyla Türkiye'ye aktarılması
gereklidir. İkinci olarak, malzemenin bilimsel normlara uygun bir biçim ve
nitelikte sınıflanması ve katologlanması; bunun için de uzmanların
bulunması ve bu işe tahsisi gerekir. Öncü olarak, arşiv bilgilerinin
araştırıcıların kullanımına imkan verecek kurumsal mekanlarda ve
koşullarda bulundurulması gereklidir. Ve sonuncu olarak da bu aşamaları
üstlenebilecek, kısacası konuyu tümüyle sahiplenecek bir kurumun veya
kurumların ortaya çıkması gereklidir. Tarih Vakfı'nın bu tür bir
sahiplenmeye aday olmasını memnuniyetle karşılıyorum. En azından bir
üniversite ile yapılacak işbirliğinin de çok yararlı olacağını
düşünüyorum. Sözü geçen aşamaların hepsi, farklı boyutlarda finansal
kaynak gerektirmektedir. Bu arşivin halen Fransa'da bulunmasının ana
nedeni, neredeyse yarım yüzyıl önce beni Türkiye dışında çalışmaya
zorlayan etkenlerdir; yani o dönemin devlet güçleridir. Belki de bugünün
hükümetleri, Kültür Bakanlığı aracılığıyla, arşivin tekrar Türkiye'ye
kazandırılmasına katkı yaparak bir "telafi" yükümlülüğü hissederler.
Türkiye'ye, Türk halkına ait bir bilgi hazinesinin tekrar "sahibine"
dönebilmesi için katkılarınızı, desteklerinizi bekliyorum. Saygılarımla...
Pertev Naili Boratav
Eylül 1997, İstanbul
İmparatorluktan ulusal devlete geçiş döneminin, toplumu çok uğraştıran çeşitli sancıları yanında, II. Meşrutiyet'le (1908) birlikte kendini tanıma, kendine yönelme ve yeni bir ulusal kimlik kazanması açısından yararları da olmuştur. Sancılar, Kurtuluş Savaşı "ameliyatıyla" giderilmişse de vücudun geri kalan kısımlarının kendini toparlaması kolay olmamış, uluslaşma ise bu yıllarda başta yönetici kadrolar ve aydınlar olmak üzere, iç içe gelişen halkalar misali bütün bir ülkeye yayılarak güç kazanmıştır.
Dünyanın her yerinde toplumların uluslaşma ile halka ait kültür değerlerini fark etme ve inceleme süreçlerinin biribiriyle ilgisi olmuştur. Folklorun bir bilim olarak ortaya çıkıp gelişmesi ile ulusal devrimler, ulusal kurtuluş hareketleri arasında köklü bağlar bulunduğunu araştırmalar gösteriyor. Büyük Fransız Devrimi'nin dünyayı saran ateşi, başta Fransa'ya ve diğer Avrupa ülkelerine adı henüz o yıllarda konulmamış olsa da folkloru, folklorik araştırma ve eğilimleri armağan etti.
Bu armağanın aydınlar eliyle Türkiye'ye taşınması biraz zaman aldı. Halkın ne düşündüğünü, ne söylediğini merak etmeyen Osmanlı aydınları açısından Türk, o yıllar için "köylü", "taşralı" gibi anlamlar taşıyor. Türk halk kültürü ise, mizah amacıyla aşağılanan, değer verilmeyen bir birikim olarak görülüyordu.
Pertev Naili Boratav (1907-1998) en kısa tanımı ile folklor ve halk edebiyatıyla uğraşan bir bilim adamı idi. Bugün Bulgaristan sınırları içinde bulunan ve o yıllarda küçük bir Osmanlı kasabası olan ve babasının kaymakam olarak görev yaptığı Darıdere'de doğmuş, Fransa'nın başkenti olan Paris'te, 46 yıldır yaşadığı gönüllü gurbet kentinde ölmüş ve orada gömülmüştür. Üç kıtaya yayılmış bir imparatorluğun, çok yakında dağılacağı üzerine hesaplar yapılan ve hasta adama benzetilen bir devletin memuru olan babasının görevli olduğu herhangi bir yerde de doğabilirdi, gurbet sayılmazdı; ama ölümü aradan doksan bir yıl geçmiş olduğu halde gurbette olmuştu. Gurbette yaşamak zorunda olan bu ulu ağaç, kök salmak ve yalnızca kendi toprağının ve kendi suyunun gücüyle ayakta kalmak, bu yüzden de köklerini derinlere, uzaklara göndermek zorunda idi. Çünkü onun işi "Türk halk kültürü"yleydi bunun asıl sahipleri de kendisinden uzaklardaydı...
Tanzimat'ın ilanından (1839) sonra Osmanlı aydınlarında da halka yönelme, köylüyü, köy kültürünü anlamaya doğru başlangıçta güçsüz eğilimler görülmeye başlandı. Özellikle yüzyılın ikinci yarısından II. Meşrutiyet'i (1908) izleyen yıllara uzanan çizgide giderek güçlenen bu eğilim iki koldan gelişiyordu:
İlk kolu bir Macar Türkoloğu olan I. Kúnos (1860-1945) temsil eder. Bâbıâli'den kopardığı izin belgesi ile ülkenin dört bir yanını dolaşan, özellikle Adakale, İstanbul, Bursa'da derlemeler yapan bilgin, Türk aydınlarının şaşkın bakışlarla izlediği büyük araştırmalar gerçekleştiriyor, derlemelerini makaleler, kitaplar halinde ve değişik dillerde yayımlıyordu. Avrupa'da büyük bir ilgi ile karşılanan bu çalışmalarla onun ne yaptığının Türkiye'de tam olarak anlaşılması ve eserlerinden bazılarının İstanbul'da da basılabilmesi için 20. yüzyılın gelmesi beklenecekti. I. Kúnos'tan önce, aynı zamanda ya da sonra Türk halk kültürüyle ilgilenen Batılı bilim adamları çıkmış ama hiçbiri derleme, araştırma ve bunları yayımlama bakımından onun düzeyine erişememiştir.
İkinci kol ise Batı kültürüyle yetişmiş ya da en azından tanış olmuş yazarlarla gelişir. Geleneksel kültürümüzde "darb-ı mesel" (atasözü) toplamanın eski "Oğuznâme" derlemelerinin bir devamı olarak yeri vardı. Şinasi (1826-1871), Ahmed Vefik Paşa (1823-1891) 19. yüzyılın ikinci yarısında atasözleriyle ilgili eserler kaleme aldılar. Bunları, Mehmed Tevfik (1843-1893), Ahmed Midhat Efendi (1844-1912), Ahmed Rasim (1864-1932) gibi halk kültürüne ve halk yaşayışına ilgi duyan yazarlar izledi.
20. yüzyılın ilk çeyreğinin yarısına gelindiğinde Türklük ve Türkçülük biçimlenmeye başlamış, ulus kavramının gelişmesiyle birlikte romantik bir halka yönelme eğilimi de kendini göstermişti. Ziya Gökalp (1876-1924), Rıza Tevfik Bölükbaşı (1868-1949), M. Fuat Köprülü (1890-1966) folklorun, folklor araştırmacılığının bilinçli öncüleri, aydınları yüreklendirici öğretmenleri oldular; ilk teorik yazıları da bunlar yazıp yayımladılar.
Kurtuluş Savaşı yılları, uluslaşma hareketinin ulusal devlete gitme sürecini kısalttı. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundaki gerekçelerle yazılı ya da yazısız olarak halkçılığı ilkeleri arasında sayıyordu. Yönetici kadro ve yüzyıl başlarından beri aydınlar yeni yeni de öğretmenler arasında olmak üzere yurt çapında yaygınlık kazanmaya başlamış olan halk kültürü araştırmalarını teşvik ediyordu. Yeni devletin bir süre Türk Ocakları'nda, ardından kendi denetiminde kurulup desteklenen Halkevleri'nde, Türk Dil Kurumu'nda, Türk Tarih Kurumu'nda, İstanbul ve Ankara'da faaliyet gösteren konservatuvarlarda halk kültürü derlemeleri yapılmasını, araştırma sonuçlarının yayımlanmasını desteklemesi yurt çapında ancak birçoğu fazla derinlik taşımayan ancak önemli sayılması gereken çalışmaların gerçekleştirildiği büyük bir "seferberlik" yaşanmasına sebep oldu.
Pertev Naili Boratav, İstanbul Erkek Lisesi'ni bitirmiş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde yetişmiş, bu fakültenin 20'li yıllardaki öğretim kadrosundan yararlanmış ve etkilenmiş, "iyi" bir öğrenci olmuştu. Üniversiteyi bitirmek için hazırladığı tez, başta Köprülü'nün yani Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar'ın (1919) yazarının ve fakültenin diğer hocalarının eserlerini, dünyanın her yerinde Türkoloji ile uğraşanlarca takip edilen Türkiyat Mecmuası'nı yayımlayan Türkiyat Enstitüsü Yayınları arasından çıkacaktı. Hem de hocasının yazdığı bir sunuş yazısı ile.
Boratav'ın eski öğrencilerinden ve Türk folklorunun günümüzdeki önde gelen bilginlerinden İlhan Başgöz, bir yazısında o yıllarda İstanbul Üniversitesi'nde görevli bulunan Georges Dumezil'den (1898-1986) de etkilendiğini ileri sürmüştür. Bilindiği gibi dinler tarihi, etnoloji ve filoloji uzmanı Dumezil, Türkiye'de Kafkas dil ve kültürleri üzerine birçok araştırmalar, az sayıda konuşanı bulunan dillerle ilgili derlemeler ve gramer çalışmaları yapmış ve ülkemizi çok sevdiğini birkaç kez ifade etmiştir.
Boratav, yetişmesi 1920'li yıllara rastlayan kuşağın iyi öğrenim görmüş olanlarını temsil ediyordu. Yabancı dil öğrenme imkânı bulması, iyi bir lise öğrenimi görmesi ve Türkolojinin iddialı hocaları yanında yetişmesi onun için şans olmuştur. Yetişmenin çok çalışmakla, yaptığı işi sevmekle ve olanak bulmakla da ilgisi olduğunu unutmamak gerekir.
Pertev Naili Boratav, II. Dünya Savaşı öncesinde devlet tarafından uzmanlık eğitimi alması için Almanya'ya gönderilir (1936). Bir süre sonra da "açık fikirliliği", "Nazi karşıtlığı", "demokrat bakış açısı" ile Türkiye'de tırmanış içinde bulunan "tutucu" çevrelerin dikkatini çeker, bursu iptal edilerek geri çağrılır. 1938'de Ankara Üniverstesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ne "Halk Edebiyatı Doçenti" olarak atandığı yıllarda bu geri çağrılmanın izleri birtakım beyinlerde yer edecek ve hayatı boyunca kendisini izleyecektir.
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi yılları hem sıkı çalışma hem de çok sayıda kitap ve makale yayınlama bakımından oldukça verimli geçti, ancak tam olgunlaşmaya ve asistanlarıyla, hevesli öğrencileriyle ve yurda dağılmış olan mezunlarla organize olmaya başlayacak olan kültür hareketi aynı üniversitede görev yapan iki bilim insanıyla, Niyazi Berkes ve Behice Boran'la birlikte "dersleri kaldırılmak suretiyle" engellendi (1948). Her üçü için de yeni bir dönem başlıyordu. Berkes yurt dışında öğretim üyeliğine devam edecek, Boran ise siyasete atılacaktı.
Boratav'a gelince, o, derslerine dönebilmek için büyük bir hukuk savaşı verecek, yargı önünde aklansa bile üniversiteye dönemeyecek, görev istekleri geri çevrilecek, "açığa alınmış" bir öğretim üyesi olarak bu sıfatını "emekli" oluncaya kadar koruyacaktı.
1952-1998 yılları arasındaki 46 yıllık Fransa dönemi, gurbette ama özgür bir akademik ortam sağladı. Ülkesine gidememek acı çekmesine, köklerinden kopuş ise bir süre eser verememesine sebep oldu ama çalışmalarını engelleyemedi. Fransızca ve Almanca Türk masalları bu yılların ilk dönemine ilişkin çalışmalardır. Bu dönemin Türkiye'deki yankıları Zaman Zaman İçinde (1958) ve Az Gittik Uz Gittik (1969) adlı masal kitaplarında bilgece kendini gösterdi. 1960 sonrasının bilim dünyamıza halk kültürü çalışmalarında yeniden canlanma ve bu konulara yeniden yönelme anlamında da katkısı oldu.
Bu dönemde amatör halk kültürü derleyicilerini ve üniversitelerde bu dalda yeniden uyanmaya başlayan çalışmaları olumlu yönde etkileyen iki kitaplık dizinin ilki yayımlandı: 100 Soruda Türk Halk edebiyatı (1969). İkinci kitap ise daha sonra yayımlanacaktır: 100 Soruda Türk Folkloru (1973).
80'li yıllar, eski eserlerinin yeni basımlarının yapıldığı, 70 sonrasında yurt çapında yeniden yaygınlık ve canlılık kazanan halk kültürü araştırmalarının üniversitelerde de öne çıktığı bir dönem oldu. Folklor ve Edebiyat'ın eklerle zenginleştirilmiş yeni basımları; Köroğlu Destanı, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Az Gittik Uz Gittik, Zaman Zaman İçinde, Pir Sultan Abdal, Ahmet Şükrü Esen derlemelerinden oluşturulan üç eser (Ağıtlar, Türküler, Destanlar) bu yıllarda yayımlandı. Nasreddin Hoca ise kendi elinden çıkan son çalışması oldu.
1997'de kamuoyuna yayımladığı açık mektup ile yaptığı "Çağrı" uzun yıllardan beri oluşturduğu arşivin hiç olmazsa bir kopyasının Türkiye'ye getirtilmesi ve burada bilim adamı ve araştırmacıların hizmetine açılmasına odaklanmıştı.
Bu çağrıya verilmiş en güven verici cevap Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'ndan gelmiş olmalı ki üyesi bulunduğu bu kurumun arşiviyle ilgili çalışmalarda kendisine vekâlet etmesine karar verdi, bunu yasal yollarla belgeledi.
Ölümünden sonra yazılan ve peş peşe yayımlanan iki yazıda, toprağın derinliklerine kök salan ve dalları da kökleri kadar geniş bir alana yayıldığından gölgesi o ölçüde geniş bir alanı kapsayan ulu çınara benzetilmişti.
Çınarın yıkılmasının, daha doğru bir söyleyişle ayakta "kurumasının", folklor ve halk edebiyatı araştırmalarımızın üniversite düzeyindeki gerçek öncüsü olan Boratav'ın 16 Mart 1998'de Paris'te ölümünün ardından, 70 yıl boyunca kendisinin ve öğrencilerinin derlemeleriyle oluşan ve eşi Hayrünnisa Boratav'ın yardımıyla ayakta duran arşivin ne olacağı tartışması yeniden gündeme geldi.
Arşiv, üç bölüme ayrılmıştı. Birinci bölüm İstanbul'da, Boğaziçi Üniversitesi'nde Arzu Öztürkmen'in gözetimi altında geçici olarak korunuyordu. İkinci bölüm derleme ağırlıklıydı ve Boratav tarafından Nanterre Üniversitesi'ne yıllar süren bir daktilo etme aşamasının ardından verilmişti. Üçüncü bölüm ise Paris'teki evinde bulunuyordu.
Arşivin birinci ve üçüncü bölümü orijinal durumu ile, ikinci bölüm ise mikrofilm olarak Tarih Vakfı'na Temmuz 1998'de ulaştı. Hazırlanan projeye göre 2 halkbilimci ve 1 arşivciden oluşan 3 kişilik bir ekip 15 Temmuzda göreve başladı. Projenin tam kapasiteyle hayata geçirilmesi ve destekçiler aranması için yapılan tanıtım çalışmaları büyük ilgi gördü. Destekleme ve Danışma kurulları yaptığı gönüllü çalışmalarla Tarih Vakfı'nın omuzladığı büyük işi kamuoyuna tanıtmak için özel bir gayret gösterdi.
Şu anda arşivin kaba tasnifi tamamlanmak üzere, bu arşivden yapılacak yayın hazırlıkları ise ilk ürünlerini Mayıs 1999'da verecek.
Boratav, masal kitaplarıyla ve diğer yayın ve etkinlikleriyle Türk halk kültürünü dünyada tanıtma gayreti içinde olmuş, bu gayretle elde edilen sonuçlar kültürel değerleri sevdirme bakımından büyük önem taşıdığı için, Türkiye'yi dış dünyada tanıtmaya yönelik etkinlikler yapmak zorunda olan resmî kurumların çalışmalarından daha büyük bir etki gücüne ulaşmıştır. Şimdi sıra geride bıraktığı arşiv malzemesinin sınıflandırılıp bilim adamlarının hizmetine sunulması ile yayımlanmamış ya da tükenmiş kitaplarının yayımlanmasına, kitaplaşabilecek dağınık yazılarının toparlanmasına geldi. 60 yıllık eşinden uzun gurbet yıllarında aldığı mektuplarla kendisinin yazdığı mektuplar; dostlarından, meslektaşlarından gelen mektuplarla bunlardan bazılarına verdiği cevaplar, yazılı ve yazısız kartpostallar büyük bir "mektup" külliyatı oluşturacak zenginlikte.
Çok azı yayımlanmış ikibinden fazla masal, elliye yakın halk hikâyesi, yazma ve nadir basmalardan derlenmiş binlerce halk şiiri, geleneklerle, geleneksel uygulamalarla ilgili sayısız derleme ve okuma notu, çalışma taslağı, Pertev Naili Boratav Arşivi'nin halk anlatı geleneğinden gelen eşşiz sözlü ve yazılı zenginlikler ile bilim insanı oluşunun verimleri arasındadır.
Toplumumuzun Boratav'ın arşivine ve eserlerinin yeniden yayımlanmasına ilişkin desteği, onun 70 yıllık emeğine vereceği küçük bir karşılık, geleneksel değerbilirlik ve kendi kendisine sahip çıkma olacak. Halk kültürümüzün açık deniz kaptanı ise çizdiği rotanın doğruluğundan emin olarak huzur içinde yatacaktır!
PERTEV NAİLİ BORATAV: HALK KÜLTÜRÜ ÖNCÜSÜ
M. Sabri KOZ
Öğrencilik yıllarımda 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı (1969) hem dersler için hem de bu alanda çalışmak isteyen bir heveskâr olarak "el kitabı"m idi. Daha sonra yayımlanan dizinin ikinci kitap da öyle oldu: 100 Soruda Türk Folkloru (1973) Bu kitaplarının açtığı kapıdan geçince, konuyla ilgili pek çok yenilikle ve dünyanın değişik ülkelerinde yapılmış çalışmaların kendi kültürümüze uygulanıp uyarlanmasıyla tanış oldum. Satır satır çizilmiş bu ilk baskı kitabı, gözden geçirilmiş son baskılarıyla birlikte değerli bir anı olarak saklarım.
Türk Dili dergisinin "Halk Edebiyatı Özel Sayısı"nda (S. 207, Aralık 1968) Bilge Karasu'nun çevirileriyle yayımlanan, toparlansa bir kitap olabilecek yazıları da bu yıllarda birkaç sığınıktan biriydi bizler için. Bu yazıları okuduktan sonra, geniş bakış açısıyla kavranıldığında Türk halk edebiyatı konularının nasıl ele alınacağını, kaynak kullanmanın ve bunları araştırmaya iyi yerleştirmenin önemini, eski bilgileri yenileriyle karıştırarak sonuca gitmenin yollarını sezmeye, öğrenmeye ve ufak ufak uygulamaya başlamıştım.
Artık belleğimde bir yaşamöyküsü, bir bilimsel kimlik de belirginlik kazanmaya başlamıştı. O bir bilim adamları kuşağının bize ulaşmış temsilcilerindendi. Lise yıllarında (İstanbul Erkek Lisesi) öğrencisi olduğu Hilmi Ziya Ülken'in yüreklendirmesiyle halk kültürü derlemeleri yapan Boratav, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde M. Fuat Köprülü'nün önde gelen öğrencilerinden biri idi. Diğer hocaları, sınıf ve üniversite arkadaşları arasında Türk edebiyatına, halk kültürüne ve tarihine değerli hizmetlerde bulunmuş pek çok bilim adamı vardır. Bende oluşan kimliğin gittikçe açılan kanatları bir yere kadar özgürce çırpınıyor, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ndeki derslerinde ve yurt çapında yürüttüğü derleme çalışmalarında aldığı başarılı sonuçlar dikkati çekiyordu.Hoca'nın DTCF'deki çalışmaları, dünyada soğuk savaşın hız kazanmaya başladığı yıllarda siyasal sebeplerle verilen kararlar sonucu kesintiye uğrayıncaya kadar çağdaş yöntemlerle Türkiyeli bilim adamları yetiştirmeye yönelik bir kültür hareketi olarak tarihteki yerini alıyordu. Bu yıllarda Boratav'ın öğrencisi olmuş öğretmen kökenli halk kültürü araştırmacıları, 40'lı yılların sonlarından itibaren günümüze kadar etkili olmuşlardır.
1950'li yılların başından itibaren onu Fransa'nın seçkin bilim kurumlarında bilimsel çalışmalarına devam eder buluruz. Sessiz, güvenli, gururlu, biraz buruk ama küskün ve kırgın değildi insanına, yurduna, kültürüne... Onu yakından tanıyanların kendisini "melek-haslet" diye nitelemeleri boşuna değildi... Görevini ölünceye, beyni artık ben yokum deyinceye kadar sürdürdü; bugün ise eserleri ve Tarih Vakfı Bilgi-Belge Merkezi'nde korunan "ünlü" arşivi ile yol göstermeye devam ediyor.
Onu ilk kez İstanbul'da Bayezit Sahaflar Çarşısı'nda 70'li yılların başında gördüm... Konuşmadık, tanışmadık; yalnızca uzaktan gösterildi bana.
Asıl tanışıklığımız I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi sırasında gerçekleşti. Galatasaray Lisesi'nde yapılan kongreye, Türk halk kültürünün iki önemli ismi P. N. Boratav ve İlhan Başgöz de çağrılmışlardı. Bildirilerinin özetleri bu amaçla çıkarılan kitapta da yer almıştı. Ne yazık ki ilk gün, şimdi artık ayrıntısı üzerinde kafa yormanın gereksizliğine inandığım sebeplerle kongre kapsamı dışına çıkarıldıkları açıklanmıştı. Bu açıklama ve sonuç ilk kongrenin havasına, heyecanına ve temelinde sevgi ve hoşgörüye yer veren Türk halk kültürüne pek yakışmamıştı... Kongre'ye bildiriyle katılan bilim adamlarından bir grup bildirilerini çektiler, benim de adım sonradan yazılan kimi yazılarda, bildiri sahibi olmadığım halde bunlar arasında anıldı.
O günlerde bir basın toplantısı yapmıştı hocamız ve ilerlemiş yaşına rağmen göz yaşlarını tutamamıştı konuşurken. Her yıl dünyanın en saygın üniversitelerinden ve diğer bilim kuruluşlarından davetler aldığını ve birçoğuna katılma imkânı bulduğunu söyleyen Boratav, Fransa'dan bu ülkelere bir Türk olarak gittiğini ve her zaman Türkiye'yi temsil ettiğini, bir uluslararası kongre geleneği olarak Türk bayrağı asılmasına özen gösterdiğini söylemiş; ardından da kendini tutamayarak ağlamaya başlamıştı... Demek ki 30'larda başlayan "süreç" devam ediyordu...
İşte bu gelişmelerle açılan yara hiç kapanmadı nedense, ileri geri konuşmalar, yazışmalar ve yakınmalar çok oldu. Beş yılda bir yapılan bu kongelerin altıncısını da geçtiğimiz yıl yaptık ve olayın gerçekten unutulmadığını, unutulacak gibi olmadığını belki de farklı biçimlerde hâlâ sürüp gittiğini ibretle gördük...
Ama hoca, yaşarken çoktan unutmuştu bile bunları ya da en azından olanları yeniden deşmenin gereksizliğini düşünmüştü.
Bu olayların ardından Türkiye'de 70'li yılların başından itibaren gelişen, yayılan ve yeniden önem kazanan halk kültürü hiçbir zaman gündemden düşmeyen bir olgu haline dönüştü. Üniversiteler (İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Erzurum Atatürk Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi vd.), çeşitli devlet kurumları (Konservatuvarlar, TRT, Milli Folklor Enstitüsü [> Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü], Gençlik ve Spor Bakanlığı'nın değişik birimleri) ile Türk Ocakları, Halk Bilgisi Derneği, Halkevleri, Türk Dil Kurumu ve başta öğretmenler olmak üzere değişik meslek gruplarından heveskâr araştırmacılar halk kültürü araştırmalarının bugünlere gelmesinde görev aldılar. Resmî ve özel arşivler oluşturuldu, kitaplar ve dergiler yayımlandı.
AKM'de yapılan Pertev Naili Boratav'a Saygı Sempozyumu'nda kendisine söz verildiğinde, kulaklarının çok az işittiği, belleğinin neredeyse bütün gücünü yitirdiği o günlerde (1997) salonda bulunanlara "Yoldaşlar!" diye seslenmesini, "Türk halk kültürü için yaptıklarının gençler eliyle devam ettirilmesini" isteyişini hiç unutamam. 1975'te hissettiklerimle o konuşmayı dinlerken hissettiklerim hemen hemen aynı doğal tepki ile kendini ifade ediyordu: Kızgınlık ve titreme.
Boratav Hoca, 16 Mart 1998'de aramızdan ayrıldı. Geride bıraktığı yayımlanmış kitap ve makaleler ile koca bir arşiv onun 91 yıllık ömrünün 70 yıllık dönemini nasıl geçirdiğini gözler önüne serecek durumdadır. Onu saygıyla, sevgiyle ve rahmet dilekleriyle anıyor; yurdunu bu kadar çok seven birçok kişi gibi onun da gurbet elin topraklarında kalmış olmasını bize o kendine özgü gülücüklerle verdiği ve hak edilmiş bir ceza olduğunu da düşünmüyor değilim.
Ölümünden sonra yazdığım iki yazıda onun için "Koca Çınar" ve "Açık Deniz Kaptanı" sıfatlarını kullanmıştım. Bu yazıda ise öncülüğünü ve iyimserliğini öne çıkararak andım onu.
Boratav'ın öncülüğü, diğer öncülerden biraz farklıdır. Pek çok öncüde
görülen karmaşa ve acemilik onda görülmez. Bakış, değerlendirme ve bilgi
eksikliğinden kaynaklanan kimi yanılmalar bir yana 1931'de yayımlanan
Köroğlu Destanı adlı mezuniyet tezini 1984'te ana metne dokunmadan bazı
küçük eklerle yayımlaması da bunun bir göstergesidir. 1988'de yayımlanan
Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği'nin (ilk bs., 1946) ikinci basımına
yazdığı şu satırlar onu anlamamız için önemli bir ip ucudur:
"... Ben, bilimde gerçeklere erişmek için en sağlam ve verimli yöntemin,
birlikte yürütülen ya da birbirini izleyen ortak çalışmalar olduğuna
inanırım. Yarım bıraktığım işi, nöbeti benden devralacak olanların
tamamladığını görmek, göremesem bile bunun bir gün nasıl olsa
gerçekleşeceğini bilmek beni sadece mutlu kılar..." Bu mutluluğu bizler de
onu yetiştiren dil ve kültür ortamının mensupları olarak tattık,
tadıyoruz; yaşadık, yaşıyoruz. Boratav adı halk kültürü tarihimizde bir
"öncü" ve "solmayan bir bahar dalı" olarak hep kalacak...
Pertev Naili BORATAV
(Darıdere [bugün Zlatograd, Bulgaristan], 2 Eylül 1907-Paris, 16 Mart
1998)
Asıl adı: Mustafa Pertev'dir. Kaymakam Abdurrahman Naili Bey ile Sıdıka
Hanım'ın oğludur. İlköğrenimini Arapsun (Gülşehri), Develi ve Mudurnu'da
(1912-1919); ortaöğrenimini Kumkapı Fransız Koleji (1919-1924), Gelenbevî
ve İstanbul Lisesi'nde (1924-1927) tamamladı. İstanbul Lisesi'nde sosyolog
Niyazı Berkes'le sınıf arkadaşı idi. Lisede Hilmi Ziya Ülken'den psikoloji
ve sosyoloji, Hasan li Yücel'den de edebiyat dersleri aldı. Halk kültürü
ve halk edebiyatı araştırmalarına lise son sınıf öğrencisiyken Hilmi Ziya
Ülken'in verdiği ödevle, babasının kaymakamlık yaptığı Mudurnu ve
yöresinden yaptığı derlemelerle başladı.
1927'de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi'ne girdi. M. Fuat Köprülü başta olmak üzere Ragıb Hulûsi, Yusuf Şerif, O. Rescher, Ali Ekrem, Ferid Kam ve İsmail Hakkı Baltacıoğlu ve Gerges Dumezil'in öğrencisi oldu. Burayı Köroğlu Destanı başlığını taşıyan bir tez hazırlayarak 1930'da bitiren ve aynı yıl Yüksek Muallim Mektebi'ni de bitiren Boratav, bir süre M. Fuad Köprülü'nün Türkiyat Enstitüsü'nde asistanlığını yaptı. Konya Lisesi Edebiyat Öğretmenliğine atandı. Bu görevdeyken 1935'te Almanca Öğretmeni Hayrünnisa Hanımla evlendi.
1936'da eşiyle birlikte Almanya'ya giden Boratav, burada bazı Türklerle, Yahudi aleytarlığı ve ırkıçılık ortamı içinde ters düştüğü için ihbar edildi ve bir yıl sonra yurda çağrıldı. Bir yıl süreyle Siyasal Bilgiler Okulu'nda "İdare memuru" ve "Kütüphaneci" olarak görev yaptıktan sonra 1938 Martında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'ne atandı. 1941'de Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği adlı teziyle doçent oldu, 1946'da profesörlüğe yükseltildi.
İlk sayısı Ocak 1941'de yayımlanan Yurt ve Dünya dergisinde 21. sayıdan itibaren "imtiyaz sahibi" olarak görülen Boratav, burada siyasal tavrını, kültür ve sanata, özellikle de folklor ve halk edebiyatı konularına bakışını belirleyen yazılar yayımladı.Bu yazılar üzerine, resmi ve gayriresmi tepkiler, eleştiriler, ihbarlar ve yönetici kadrolarca alınan önlemler yoğunlaştı. Boratav, 12 Temmuz 1948'de Behice Boran ve Niyazi Berkes'le birlikte açığa alınarak ders verdiği kürsü kapatıldı.
Üniversite dışında kalınca 1948-1952 yılları arasında Ameri Birleşik Devletleri'nin Stanford Üniversitesi'ndeki Hoover Kütüphanesi'nin "Türkiye Bölümü"nin kuruluşunu Türkiye'den yönetti. 1952'de Fransa'ya gitti ve 1972'ye kadar Centre National de Recherche Scientifique'te uzman olarak çalıştı. 1976'ya kadar da Ecole Pratique des Hautes Etudes'de "Türk folkloru seminerleri" verdi. Daha sonra Centre National de Recherche Scientifique'te "fahri araştırma uzmanı" olarak çalıştı, Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sosiales'de "Osmanlı Arşiv Belgeleri" üzerine seminerler yönetti.
Halk Kültürü ve halk edebiyatıyla ilgili ilk yazıları Halk Bilgisi Haberleri ve Atsız Mecmua'da yayımlanmıştır. Sonraki yıllarda, İslâm Ansiklopedisi'nin Türkçe ve Fransızca baskılarında yazılar, maddeler yayımladı. Türkiye'de Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ar, İnsan, Milliyet Sanat, Oluş, Türkiyat Mecmuası, Ülkü; Avrupa'da Fabula, Oriens ve Turcica sıkça yazı yayımladığı dergiler arasındadır.
Boratav'ın çalışmalarına topluca bakıldığında Türk folklor ve halk edebiyatı araştırmaları bakımından birçok konuda yerel ve uluslar arası anlamda öncülük ettiği görülecektir. Özellikle Türk destanlarının incelenmesi konusunda oldukça erken sayılabilecek bir dönemde ortaya koyduğu Köroğlu Destanı adlı çalışmasıyla, kimi görüşleri daha sonra değişmiş olsa da, örnek bir araştırma ortaya koyduğu dikkati çeker.
Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, onun destandan halk hikâyesine geçiş döneminin sözlü-yazılı-basılı anlatıları olan Türk halk hikâyeleri ile ilgili çalışmalarının topluca sergilendiği bir kitaptır.
Le Tekerleme (1963) ile bu alanda çalışacaklara yol gösteren Boratav, yazılı ve sözlü metinlere yalnızca onları çözümleyen bir araştırmacı gözüyle yaklaşmaz, kalıplaşmış söz değerlerinin incelenmesine katkı sayılacak denemeler ortaya koyar.
"Türk Halkbilimi" başlığı altında topladığı 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı (1969) ve 100 Soruda Türk Folkloru (1973) adlı kitapları ilk basımlarından günümüze kadar araştırmacıların, öğrencilerin ve meraklı okurların el kitabı olarak büyük ilgi gördü. Bu kitaplarda uyguladığı tasnif yöntemi ve konulara bakış açısı bu bilim dalının gelişip yaygınlaşmasında çok etkili oldu.
Boratav'ın kitap, makale, bildiri ve ders notları dışında Türk halk kültürü ve halk edebiyatına bir armağanı da kısaca "Boratav Arşivi" diye anılan yetmiş yıllık birikimidir. Yaklaşılan 1927-1997 arasında oluştuğu varsayılan bu arşivde Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde çalıştığı yıllarda kendisinin ve eşinin çalışmaları; öğrencileri, asistanları ve dostlarının katkısıyla oluşturulan "Halk Edebiyatı Arşivi", ders verdiği kürsü kapatılınca henüz resmi bir kimlik kazanmamış olduğundan kişisel arşiv haline getirilmişti. Daha sonraki çalışmalarla bu arşiv oldukça zenginleştirilmiş ve ölümünden sonra, daha önce kamuoyuna yaptığı çağrı ve vasiyeti doğrultusunda dağılmış olduğu yerlerden orijinal ya da kopya olarak derlenip toplanmış ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'nın Bilgi Belge Merkezi'nde koruma altına alınmıştır. Burada 2000'den fazla masal, 50 kadar halk hikâyesi, sözlü ve yazılı kaynaklardan derlenmiş âşık metinleri, araştırmalarının çeşitli aşamalarına ilişkin el yazısı notlar, daktilo edilmiş metinler ve kişisel belgelerle ses bantları, fotoğraflar bulunmaktadır.
1993'te Kültür Bakanlığı tarafından "Türk Folkloruna Üstün Hizmet Onur Ödülü", 1997'de Truva Folklor Araştırmaları Derneği'nin ödülü verildi. Boratav için Türkiye Yazarlar Sendikası ve Truva Folklor Araştırmaları Derneği'nce kendisinin de bir konuşma yaptığı ve oturumlar boyunca hazır bulunduğu "Pertev Naili Boratav'a Saygı Sempozyumu" düzenlenmiş ve 16 bildiri sunulmuştur. Sağlığında kendisi için biri Fransa'da, diğeri Amerika'da iki armağan yayımlanmıştı. Ölümünden sonra ise Türkiye'de Pertev Naili Boratav'a Armağan (Haz. Metin Turan, Ank., 1998) yayımlandı.
ESERLERİ:
Masallar: Contes turcs, [Türk Masalları, Fransızca], Paris, 1955; Zaman Zaman İçinde. Tekerlemeler, Masallar, İst., 1958 (yb. İst, 1992; Benli Bari [Türk masalları, Macarca], Budapeşte, 1960; Türkische Volksmärchen, [Türk Halk Masalları, Almanca] Berlin, Akademie-Verlag, 1967; Az Gittik Uz Gittik, Ank., 1969 (yb. İst., 1992); Uçar Leyli. Masallar I (Haz. Muhsine Helimoğlu Yavuz), İst., 2001.
1992); Uçar Leyli. Masallar I (Haz. Muhsine Helimoğlu Yavuz), İst., 2001. İnceleme-Antoloji: Köroğlu Destanı, İst., 1931 (yb., İst., 1984); Folklor ve Edebiyat [I], İst., 1939 [genişletilmiş yb.: Folklor ve Edebiyat I (1982), İst., 1982]; Bey Böyrek Hikâyesine Ait Metinler, 1939; Halk Edebiyatı Dersleri I, Ank., 1942 (yb. İst., 2000); İzahlı Halk Şiiri Antolojisi ( Halil Vedat Fıratlı ile), Ank., 1943 (yb. İst., 2000); Pir Sultan Abdal (Abdülbaki Gölpınarlı ile), Ank., 1943 (genişletilmiş yb., İst., 1991); Folklor ve Edebiyat [II], Ank., 1945 [genişletilmiş, yb.: Folklor ve Edebiyat (1982) II, İstanbul, 1983]; Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Ank., 1946 [yb. İst., 1988]; Typen türkischen Volkmärchen (W. Eberhard ile), Wiesbaden, 1953; Jeux de force et d'adresse des provinces de France, Paris, 1959; Le "Tekerleme". Contribution á l'étude typologique et stylistique du conte populaire turc, Paris, 1963 (eklerle genişletilmiş çevrisi: Tekerleme. Türk Halk Masalının Tipolojik ve Stilistik İncelemesine Katkı, Çev.: İsmail Yerguz, Eklerle bs. hz.: M. Sabri Koz, İst., 2000); Er-Töshtük, Paris, 1965; Türk Halkbilimi I. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İst., 1969 (sürekli basılıyor); Türk Halkbilimi II, 100 Sourda Türk Folkloru. İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar, İst., 1973 (yb. var); Mahtumkul Firaqui. Poéme de Türkmenie (Louis Bazin ile), Paris, 1975; Nasreddin Hoca, Ank., 1996; Üniversitede Cadı Kazanı. 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav'ın Müdafaası (Yayına Hazırlayan: Mete Çetik), İst., 1998,
Yayına Hazırlama: Ahmet Şükrü Esen, Anadolu Ağıtları (Rémy Dor'la), Ank., 1982 (yb. İst., 1997); Ahmet Şükrü Esen, Anadolu Türküleri (A. Fuat Özdemir'le), Ank., 1986 (yb. Ank., 1999); Anadolu Destanları (A. Fuat Özdemir'le), Ank., 1991 (yb. Ank., 1999).
Çeviriler: Folklor (A. Van Gennep), Ank., 1939 (yb., Halk Edebiyatı Dersleri ile, İst., 2000); Euthyphron (Platon), Ank., 1942; Küçük Hippias (Platon; O. Apelt-M.Croiset ile), Ank., 1943; Danton'un Ölümü (G. Büchner), Ank., 1944; Seyahat Tabloları (H. Heine; Hayrünnisa Boratav ile), 1945-1948; Toprak Arabacık (Şûdraka; W. Ruben ile), Ank., 1946. MSK.
