Σε παλαιότερο κείμενο (του 2003) έκανα λόγο για τις γραφές ορθοπαιδική και ορθοπεδική. Η γραφή με -αι- δικαιολογείται ετυμολογικά, εφόσον η λέξη δημιουργήθηκε από τον Nicolas Andry με βάση τα ελληνικά ορθόν και παιδίον. Η γραφή με -ε- βασίζεται είτε στη χρήση, αφού είναι η συνηθέστερη, είτε στην παρετυμολογική σύνδεση του όρου π.χ. με τη λέξη πέδη.
Στο τωρινό κείμενό μου θα με απασχολήσει η -άστοχη, όπως θα φανεί- προσπάθεια μιας φιλολόγου να δικαιολογήσει ετυμολογικά τη γραφή ορθοπεδική.
Το περιοδικό Ελληνική Αγωγή (Ιουνίου 2006, σελ. 17-18) δημοσίευσε το ακόλουθο άρθρο της Άννας Τζιροπούλου-Ευσταθίου (δικά της τα έντονα γράμματα):
Ορθοπεδικός ή Ορθοπαιδικός;
Πολλά έχουν ειπωθή γύρω από την ορθή γραφή της λέξεως «ορθοπεδικός», η οποία όλο και συχνότερα εμφανίζεται ως «ορθοπαιδικός» μέχρις ότου, τελικώς, ενομιμοποιήθη υπό τον ανορθόγραφον ακριβώς αυτόν τύπον: «ορθοπαιδικός» (!). Τελικώς οι ιατροί υπέκυψαν εις την «ορθοπαιδική» (πλην ελαχίστων) ασφαλώς λόγω αγνοίας.
Το ζήτημα ανέκυψε προ ολίγων ετών, μετά την ευρεία κυκλοφορία του βιβλίου «Οι Ελληνικές ρίζες στην γαλλική γλώσσα» των Ζαν Μπουφφαρτίγκ και Αν Μαρί Ντελριέ. Οι συγγραφείς, παρ’ όλην την καλή τους πρόθεσι, μη γνωρίζοντας εις βάθος την ελληνικήν, εις την σελ. 159 του πονήματός τους ετυμολογούν την λέξιν ORTHOPEDIE ως προερχομένην εκ του παις - παιδός, αναπαράγοντας το σφάλμα του Λεξικού LAROUSSE. Εις αυτήν την παρετυμολογίαν (την οποίαν ορθώς επισημαίνει και η μεταφράστρια του βιβλίου κ. Αμαλία Μοζέρ) παρασύρονται από παρόμοιους όρους όπως PEDOLOGIE = παιδολογία, PEDAGOGIE = παιδαγωγική, PEDOPHILE = παιδόφιλος κλπ. Δεν γνωρίζουν ότι ορθοποδέω σημαίνει βαδίζω ορθώς, και ότι ορθόπους ή ορθοπόδης είναι αυτός ο οποίος διαθέτει ευθείς, ορθούς πόδας. Από αυτές τις λέξεις η ελληνική γλώσσα έπλασε μεταγενεστέρως το ρήμα ορθοποδώ με την σημασία «πηγαίνω καλά». Είναι απορίας άξιον, πώς Έλληνες επιστήμονες ασπάζονται χωρίς αντίρρησι τα σφάλματα των ξένων, τα οποία παραχαράττουν την ελληνική ορθοέπεια και ακριβολογία. Παρόμοια σφάλματα υπάρχουν αρκετά στα ξένα λεξικά. Ως παράδειγμα, και πάλιν εκ της ιατρικής, αναφέρω την λέξι ACNÉ, η οποία σημαίνει το εξάνθημα δέρματος, την «ακμή». Η λανθασμένη γραφή με ν αντί μ οφείλεται εις σφάλμα αντιγραφέως, όμως έχει ήδη νομιμοποιηθή εις την γαλλικήν γλώσσαν. Αυτόν δεν σημαίνει ότι εμείς οι Έλληνες, μιμούμενοι δουλικώτατα ακόμη και τα γλωσσικά σφάλματα των δυτικών, πρέπει να μετονομάσουμε την «ακμή» εις «ακνή».
Νομίζω ότι οι ιατροί μας πρέπει να διορθώσουν την «διόρθωσί» τους και να δώσουν έτσι την λύσιν, ούτως ώστε να δυνηθή και η ορθοπεδική να ορθοποδήση.
Η παράλογη γραφή («ορθοπαιδική») ενοχλεί, και μονίμως οι σπουδασταί και οι μαθηταί της Ελληνικής Αγωγής (και όχι μόνον) εκφράζουν την απορία τους ζητώντας διευκρινίσεις. Είναι δε χαρακτηριστικόν ότι κατά την διάρκειαν των Εργασιών του «Νοσηλευτικού Συνεδρίου Ενόπλων Δυνάμεων» (2-3 Δεκ. 2005), όπου ανέπτυξα το θέμα «Ετυμολογία Ιατρικής Ορολογίας», η ανορθόγραφη «ΟΡΘΟΠΑΙΔΙΚΗ» απεδοκιμάσθη ομοφώνως.
[...]
Άννα Τζιροπούλου-Ευσταθίου
Φιλόλογος-Διευθύντρια Σπουδών
της Ελληνικής Αγωγής
ΣΧΟΛΙΑ
Πρώτα απ’ όλα, είναι απορίας άξιο πού βασίζεται ο ισχυρισμός της Ά. Τζ. ότι οι γιατροί υπέκυψαν στην ορθοπαιδική «πλην ελαχίστων». Σε ποια έρευνα βασίζεται ο ισχυρισμός ότι ελάχιστοι πλέον γιατροί δεν γράφουν ορθοπαιδική;
Για τα γραφόμενα από την Ά. Τζ. σχετικά με το γαλλικό βιβλίο, παρατηρώ τα εξής:
1. Η μεταφράστρια του βιβλίου δεν λέγεται Μοζέρ, όπως γράφει η Ά. Τζ., αλλά Μόζερ.
2. Δεν είναι απόλυτα ακριβές αυτό που γράφει η Ά. Τζ., ότι δηλ. η Α. Μ. στη σελ. 159 του βιβλίου επισημαίνει την παρετυμολογία του orthopédie από το παις-παιδός. Για την ακρίβεια, η μεταφράστρια του βιβλίου γράφει (δικά μου τα έντονα γράμματα) ότι «μάλλον πρόκειται για παρετυμολογία [...]». Η Ά. Τζ. στο δικό της κείμενο δεν μεταφέρει τη λέξη μάλλον, που δηλώνει βεβαίως ότι η μεταφράστρια του βιβλίου δεν είναι βέβαιη.
Η ετυμολογία της επίμαχης λέξης πάντως είναι απόλυτα βέβαιη, εφόσον ο ίδιος ο Andry ομολογεί ρητά ότι έπλασε το orthopédie με βάση τα ορθός και παιδίον. Ας σημειωθεί επίσης ότι ο Α.-Φ. Χριστίδης σε άρθρο του (περιοδικό Ελληνικής Εταιρείας Χειρουργικής Ορθοπεδικής και Τραυματολογίας, τόμος 47, 1996) επισημαίνει κατηγορηματικά: «είναι σαφές ότι στη δημιουργία του όρου δεν εμπλέκεται η πέδη». Το άρθρο αυτό κυκλοφορεί στο διαδίκτυο μαζί με δύο ακόμη δημοσιεύματα στο ίδιο περιοδικό, του Γ. Μπαμπινιώτη και του Ε. Πετρούνια.
Η Ά. Τζ. κακώς θεωρεί ότι το γαλλικό orthopédie δεν συνδέεται ετυμολογικά με το ελληνικό παις. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι στο κείμενό της η φιλόλογος δεν αναφέρει τον δημιουργό του όρου orthopédie.
Η Ά. Τζ. δεν δίνει σαφείς πληροφορίες για την ετυμολογία της λέξης ορθοπε(αι)δική. Αν θεωρεί ότι η λέξη σχετίζεται ετυμολογικά με το ορθοποδώ, δεν είναι σαφές πώς αποδεικνύεται αυτή η ετυμολογική σχέση. Γενικά η Ά. Τζ. δεν αποδεικνύει ότι η γραφή με -ε- δικαιολογείται ετυμολογικά και δεν αναιρεί ότι η γραφή με -αι- είναι η ετυμολογική.
Η φιλόλογος γράφει ότι «είναι απορίας άξιον, πώς Έλληνες επιστήμονες ασπάζονται χωρίς αντίρρησι τα σφάλματα των ξένων, τα οποία παραχαράττουν την ελληνική ορθοέπεια και ακριβολογία». Εδώ η Ά. Τζ. συγχέει δύο θέματα διαφορετικά μεταξύ τους: την «ορθότητα» του όρου και την ετυμολογική του ορθογραφία. Το γαλλικό orthopédie δημιουργήθηκε από έναν Γάλλο, για τις ανάγκες της δικής του γλώσσας. Αν η Ά. Τζ. θεωρεί ότι η ορθοπε(αι)δική, που προέρχεται από το orthopédie, «παραχαράττει την ελληνική ορθοέπεια και ακριβολογία», ας εισηγηθεί άλλον όρο, που να αποδίδει καλύτερα στην Ελληνική το orthopédie και να μην ξενίζει. Ωστόσο, όσο «κακοπλασμένος» κι αν είναι ο όρος ορθοπε(αι)δική για τα δεδομένα της Ελληνικής, δεν αναιρείται η ετυμολογική βάση του -αι-. Η γραφή ορθοπεδική βασίζεται στη χρήση της λέξης ή στην παρετυμολογική της σύνδεση λ.χ. με την πέδη, όχι στην ετυμολογία της.
Ο παραλληλισμός με τη λέξη acné είναι άστοχος. Η γραφή ορθοπαιδική δεν οφείλεται σε «σφάλμα αντιγραφέως», επομένως αντιπροσωπεύει διαφορετική περίπτωση.
Στους «σπουδαστές» και τους «μαθητές» της Ελληνικής Αγωγής η Ά. Τζ. πρέπει να εξηγήσει γιατί π.χ. κατά το Webster το orthopedic βασίζεται ετυμολογικά στο ελληνικό παις.
Επίσης, γιατί είναι χαρακτηριστικό ότι σε ένα νοσηλευτικό συνέδριο η γραφή ορθοπαιδική «απεδοκιμάσθη ομοφώνως»; Και από ποιους «απεδοκιμάσθη ομοφώνως»; Σίγουρα όχι από γλωσσολόγους. Απεναντίας, είναι χαρακτηριστικό ότι στο περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Χειρουργικής Ορθοπεδικής και Τραυματολογίας (τόμος 47, 1996), το οποίο προαναφέρθηκε, τρεις καθηγητές γλωσσολογίας δέχονται ότι ετυμολογικά βάσιμη είναι η γραφή με -αι-.
Τέλος, ο φιλόλογος Απόστολος Τζαφερόπουλος (Ελληνική Αγωγή, φύλλο Μαρτίου 2000) γράφει για το ίδιο θέμα ότι «τα συνθετικά μέρη του όρου είναι ορθός + πέδη», χωρίς όμως κανένα στοιχείο που να τεκμηριώνει την ετυμολογική σχέση της ορθοπε(αι)δικής με την πέδη. Ο φιλόλογος μεταφέρει αυτό που διάβασε σε γνωστό λεξικό, ότι δηλ. ορθότερη θα ήταν η μορφή παιδορθωτική αντί του ορθοπαιδική. Ωστόσο, είτε ορθοπαιδική είτε παιδορθωτική είναι η μορφή της λέξης, δηλ. όποια κι αν είναι η σειρά των συνθετικών της μερών, το -αι- έχει ετυμολογική βάση. Το συμπέρασμα του Α. Τζ.: «το ορθόν είναι ορθοπεδικός, προς το οποίο οφείλουν να συμμορφωθούν οι ξένοι και όχι εμείς προς το λάθος των ξένων, αφού δικά μας είναι τα πρωτογενή γλωσσικά υλικά στην διαμόρφωσι της λέξεως και την νοηματική περιγραφή του αντικειμένου». Μόνο που τα «πρωτογενή γλωσσικά υλικά» στην προκειμένη περίπτωση είναι τα ορθόν και παιδίον.