PARA MİKTARI TANIMLARI :

                Para Miktarı tanımları 1960 lı yıllarda Paracı Yaklaşımın İktisat politikaları üzerinde etkili olmasıyla birlikte önem kazanmış ve yakından izlenmeye başlanmıştır. Bu ilginin sebebi ; ekonomideki para miktarı ile İktisadi Aktivite (Parasal Milli Gelir) arasında sistematik ve ölçülebilir ilişkilerin bulunduğu yönündeki görüşlerdir.

                Ekonomide para miktarı ile iktisadi aktivite ,yani milli gelir düzeyi arasında ölçülebilir ilişki bulunması İktisadi Analizi son derece kolaylaştıracaktır. Bu durumda ekonomiyi yönlendirmek de kolaylaşacaktır.

                Günümüzdeki yaygın görüş Para Miktarı ile milli gelir arasında önemli ilişkiler olduğu ancak bunun çok mekanik ve ölçülebilir olmadığıdır.

                Para Teorisindeki tartışmalı konulardan biri de Para Miktarı ının tanımlanmasıdır. Henüz üzerinde görüş birliği olan bir tanımlama yoktur.

                Değişik para miktarı tanımları iki kategoride ele alınabilir :

                - 1- Arz Edilen Para Miktarı Tanımları

                -2- Talep Edilen Para Miktarı Tanımları.

                Arz Edilen Para Miktarı ; Parasal Sistemin yani Merkez Bankası ile Ticari bankaların birlikte ürettiği para miktarıdır.

                Talep Edilen Para ise ; Ekonominin elde tutmayı arzu ettiği para miktarıdır ki denge halinde arz edilen para ile talep edilen para eşit olacaktır.

               

                Arz ve Talep edilen Para tanımlarını anlamak için öncelikle Asli Para ve Kaydi Para tanımlamalarını bilmeliyiz .

                                Asli Para- Kaydi Para :               

                Ekonomide üretilen paranın iki türü bulunmaktadır. Asli para ve Kaydi para. Asli Para Merkez Bankası tarafından üretilir. Kaydi para ise Merkez bankası ve Ticari bankalarca üretilir.

                Ufaklık ve Banknot : Asli paradır. Fiziki bir objeyle temsil edildiği için kolay anlaşılabilen ve ölçülen etkisi açık olarak izlenen bir büyüklüktür. Banknotları Merkez bankası bastırır ve Faiz karşılığı Kredi olarak bankalara verir. Banknotlar altın ve döviz karşılığında da piyasaya sürülür.

                Demek ki paraya ihtiyacı olanlar bunu bankalardan kredi şeklinde veya altın ve döviz bozdurarak temin edebilecekleri gibi çalışarak da kazanabilirler.

                Kişiler paralarını nakit olarak veya bankada mevduat olarak tutabilirler. Nakit Miktarını C ve banka mevduatını D ile tanımlarsak C + D kişilerin toplam para miktarını verir.

                Bu oranların değişmesi ekonomideki Kaydi Para üzerinde etkili bir faktördür. Çünkü C yi artıran bir kişi D yi düşürecektir. D ise bankaların para yaratma sürecinde önemli rol oynar.

                Örnek :

                Bir kişi 10.000 Tl yi bankaya mevduat olarak yatırsın. Bu durmda banka 10.000 Tl nakit girişi sağlarken,10.000 Tl mevduat yükümlülüğü altına girer.

                Bu kaynağı eline geçiren banka değerlendirmeye çalışacaktır.Ancak her banka sağladığı mevduatın belli bir kısmın Kanuni Karşılık ve Günlük Kasa İhtiyacı olarak tutmak mecburiyetindedir. Bunlar Gerekli Rezervler olarak tanımlanabilir

                Diyelim ki bu oran %20. Yani örneğimiz için 2000 Tl.Banka şimdi 8.000 Tl yi birine kredi olarak versin. Kredi vermek o kişiye mevduat açmak demektir. Yani bankanın bununla birlikte mevduat yükümlülüğü 18.000 Tl ye yükselmiştir. Bu 8.000 Tl bankanın yarattığı Kaydi Paradır. Böylece A Bankası Para Yaratma Sürecini başlatmış olmaktadır.

                8.000 Tl yi alan kişi şüphesiz bunu mevduat olarak tutmayacak vebu hesabı çekle veya senetle işletecektir. Yani başkalarına ödemede bulunacaktır. Bu yaptığı ödemeler Lehtarın hesabına Mevduat olarak geçecektir. Diyelim ki bu 8.000 tl Lehtarın hesabının bulunduğu B bankasında Lehtarın Cari Hesabına geçti.

                B bankası 8.000 tl mevduat sağlarken,8.000 Tl yükümlülük altına girecektir. B bankası %20 zorunlu karşılıklar düşüldükten sonra kalan 6.400 Tl yi başkasına kredi olarak açabilecektir. Bu süreç bu şekilde devam edecektir. Sonuçta A Bankasına yatırılan bir mevduat kendisinin kat kat üzerinde bir kredi olanağı sağlamış oldu. Bu durm %20 nin mutlak karşılığı sıfır olana kadar devam eder.

                Burada önemli olan nokta Banka Sisteminin Kaydi Para yaratabilmesi için Nakit veya Kaydi; ama mutlaka Merkez Bankası parasına ihtiyaç duymasıdır. Demek ki Merkez Bankasının yarattığı para Kredi Mekanizması için son derece önemli.

                Bu noktadan hareketle bazı iktisatçılar Merkez Bankası Parasının kontrol edilerek Milli Gelirdeki gelişmelerin dahi kontrol edilebileceğini savunmuşlardır.

                Banka Sisteminin ürettiği kaydi paraya ; İkincil Para ,Kredi Para veya Banka Parası denmektedir.

 

                                ARZ EDİLEN PARA MİKTARI TANIMLARI :

                Merkez Bankası varlıklarını fonlamak için emisyona başvurur. Emisyon Merkez Bankası açısından yükümlülük arz eder. Emisyon MerkezBankasının ekonomiye olan bir yükümlülüğüdür. Merkez Bankasının Bilanço Pasifi nde yer alır. Emisyon; ekonomiye şırınga edilen ek alım gücüdür. Emisyon öncesinde bir tasarruf eğilimi yoktur.

                Merkez Bankası ,Ticari Bankaların Mevduat Munzam Karşılıklarını ve diğer mevduatlarını kredi şeklinde değerlendirebilir. Bu durumda Merkez Bankası bünyesinde Kaydi Para yaratılmış olur.

                Merkez Bankası Emisyon ve kendi bünyesinde oluşan mevduatlardan kaydi para yaratarak ekonominin Likiditesini ayarlar.

                Ekonomideki likiditeyi izleyebilmek ve kontrol edebilmek için MB bilançosundan izlenebilecek bazı tanımsal büyüklükler vardır. Bunlar :

                - Rezerv Para (Baz Para)

                - Parasal Taban

                - Merkez Bankası Parası dır.

               

                Rezerv Para = Emisyon + Bankaların MB nezdindeki mevduatları toplamı

                Buna Baz Para veya Güçlü Para da denmektedir.

               

                Parasal Taban = MB ye kaynak oluşturan bir diğer yükümlülük de Repo işlemleriyle ilgili olandır. Bu yükümlülük + Rezerv Para  ile Parasal Taban kavramı ortaya çıkar.

               

                Merkez Bankası Parası = Parasal Taban MB nezdindeki Kamu Mevduatı ile genişletildiği takdirde MB Parası kavramı oluşur.

                Rezerv Para,Parasal Taban,MB Parası Rezerv Büyüklükler olarak tanımlanır.

                Bu parasal büyüklükler MB bilançolarından türetilmektedir. TCMB her ticari kuruluş gibi bir bilanço yayınlamaktadır. Buna Vaziyet denmektedir. TCMB aynı zamanda  Analitik Bilanço adlı bir tablo yayınlamaktadır. Analitik Bilanço TCMB para politikalarının izlenebilmesini sağlamaktadır.

                Rezerv büyüklükler daima MB düzenlemeleri ile birlikte değerlendirilmelidir. MB parasal politikayı değiştirdiği takdirde Rezerv Büyüklüklerin anlamı da değişir.

                Örnek :

                MB nin mecburi karşılık oranlarını değiştirdiği bir ortamda ,Rezerv Paranın içeriği de değişmiş olur. Mecburi karşılık oranının düştüğü bir ortamda ,Rezerv Para düzeyinde bir değişme görülmese bile ,Para Politikasında genişleme sürecine girilir. Böyle durumlarda sözkonusu değişikliği gözetmek üzere Baz Ayarlamasına gidilmeli ve Adjusted Base tercih edilmelidir.

                Rezerv Büyüklüklerin ifade gücünü sağlıklı kılabilmek için oldukça kapsamlı hesaplamalar gerekmektedir.

                Bankaların MB nezdinde tuttukları İhtiyari Mevduat (Excess Reserves) ve Bankaların MB nezdindeki Serbest Mevduatı (Free Reserves) vb. büyüklükler Rezerv Büyüklüklerin hesaplanmasında gözönüne alınmalıdır.

                Merkez Bankasının kontrol etmeye çalıştığı bu rezerv büyüklüklerin her biri (Rezerv Para,Parasal Taban,MB Parası) Banka Çarpanı ile birlikte ekonomiye Arz Edilen Para Stoku nu ifade eden kavramları verir.

 

                Şu halde Ekonomiye Arz Edilen Para Stokunun şu tanımları sözkonusudur :
                - Ms = Rezerv Para *Rezerv Para Banka Çarpanı

                - Ms = Parasal Taban * Parasal Taban Banka Çarpanı

                - Ms = Merkez Bankası Parası * Merkez Bankası Para Çarpanı

 

                Görüldüğü üzere Banka Çarpanı ,bir rezerv büyüklükten hareketle ekonomideki toplam para arzını tanımlayan bir katsayıdır.

 

                                TALEP EDİLEN PARA MİKTARI TANIMLARI

                1- Paranın ''Mübadele Fonksiyonunu '' Vurgulayan Para Mİktarı Tanımı :

                Talep edilen Para Miktarının en dar içeriklisi olan M-1 pipyasada belli bir anda elde tutulmak istenen ,ödeme aracı nitelilği kesin ve Tam Likit olan ödeme araçlarının miktarını ifade eder.

                Bu bakımdan M-1 Dar Kapsamlı Para Mİktarı olarak da tanımlanır. Bu araçlar Dolanımdaki Para ve Vadesiz Mevduat dır. Bu ikisinin toplanmasıyla M-1 e ulaşılır.

                Bu kavramda Paranın Mübadele Aracı olması fonksiyonu vurgulanmaktadır.  M-1 Emisyon ( Dolanıma Çıkan Para ) yerine Dolanımdaki Para Mİktarı nı içerir.

                Dolanımdaki Para ; Emisyondan ,bankaların nakit varlıklarının düşülmesiyle hesaplanır. Bunun sebebi bankaların özel konumudur. Şöyle ki Firmalar ve Bİreyler parayı Nihai Harcama Hedefleri için talep ederler, bankalar ise sadece finansal aracılardır. Bankaların tuttuğu para onların harcama niyetlerini ifade etmez.

                Diğer yandan Kamu Kesiminin MB nezdindeki mevduatı da M-1 dışında kalmalıdır. Çünkü devlet harcamaları Nakit Stoklarının Durumundan ziyade ekonominin ihtiyacına göre gelişir.

                Bu çerçevede M-1 deki değişmeler  (diğer şartlar sabitken) ekonomideki Harcama Eğilimi ni yansıtacak  özellikdedir.  Şöyle ki M-1 deki bir yükseliş,piyasada paraya olan ihtiyacın ve dolayısıyla Harcama Eğilimi nin arttığını ve bu nedenle Milli Gelilrin bir süre sonra yükseleceği mesajını verir. M-1 de artış olabilmesi için Para Arzının genişlemesi lazımdır. Para arzı genişlemesi MB veya bankalar ve banka dışı kesimin davranışları sonucu oluşur.

                Parasal Genişleme nin kaynağı ne olursa olsun M-1 deki yükseliş ,harcamaların arttığı şeklinde yorumlanır. Eğer bu genişleme Ekonomideki Büyüme Hızı nın üzerindeyse Enflasyonist Gelişmeler beklenir. Ancak ekonomide Yapısal Değişmelerin yaşandığı dönemlerde , M-1 ve diğer tanımlardaki değişimler dikkatli yorumlanmalıdır.

                Bütün bu yorumlar aslında bir varsayıma dfayanır.Çünkü Ekonomide Talep Edilen Para Mİktarı nı doğrudan gözlemek mümkün değildir. Doğrudan gözlenebilen sadece Para Arzıdır. Bu nedenle gözlemlenen M-1 büyüklüğünün gerçekte arzu edilen düzey olup olmadığını bilemeyiz.

               

                2- Paranın Değer Saklama Fonksiyonunu Gözeten Tanım M-2 :

                M-1 + Ödeme Aracı Niteliği ; yani Likit niteliği daha düşük ödeme kaynaklarını da içermektedir. Bu unsurların başında Tasarruf Mevduatı gelmektedir.

                M-2 nin Para Mİktarını tanımlamakta kullanılması biraz da Batıda yaşanan kurumsal gelişmelerle ilgilidir. Örneğin; ABD de Tasarruf ve Vadeli Hesaplar a çeşitli kullanım kolaylıkları getirilmiş ve bu hesapların vadesiz hesaplardan farkı azalmıştır. ABD de tasarruf hesaplarına çek verilmemekle birlikte ,Mudi nin elindeki defterden izlenen hesaplardan para çekimi mümkün kılınmıştır. Diğer taraftan Vadeli Hesaplar faiz kaybına katlanılmak kaydıyla çekle tasarrufa da açıktır. Böylece bu hesapların Vadesiz Hesaptan farkı azalmıştır.

                M-2 kavramı M.Friedman ve A. Swartz tarafından önerilmiş ve kullanılmıştır. Bu iktisatçılara göre Paralı Ekonomi ile Trampa Ekonomisi arasındaki en önemli fark ,Paralı Ekonomide Alım-Satım işlemlerinin Farklı Zamanlarda gerçekleştirilebilmesidir. Paralı Ekonomide mal satan bir kişi,bunun karşılığında mal almaktan kurtulmakta ,hak ettiği satın alma gücü nü paraya çevirerek erteleyebilmektedir. Yani Para satın alma gücünün geçici ertelenmesini sağlayan araç olmakla birlikte ,mübadele amaçlı olarak talep edilmektedir.

                Bu iktisatçılara göre para sadece mübadele için talep edilmekte ,bu çerçevede kısa vadeli harcamaları finanse edecek fonlar Vadesiz hesaplarda tutulurken,daha uzun vadeye yayılan harcamalar içinse Vadeli hesaplar tercih edilmektedir. Bu nedenle M-2 ; Harcama Eğilimlerini yansıtan bir büyüklük olarak görülür.

                Paranın mübadele işlevi dışında da görevleri bulunduğu ,M-1 in aşırı yüksek düzeyine işaret edilerek savunulmaktadır. M-1 bazı ülkelerde Milli Gelirin 1/4 üne kadar yükselmkete. Buna göre; eğer para salt mübadele için kullanılsaydı,M-1 in daha düşük düzeylerde olması gerekirdi.

                Böylece yüksek M-1 düzeyi ,Paranın mübadele aracı yanında ,Alım Gücünü Erteleme Aracı olduğunu ortaya koyar. .Bu çerçevede Vadeli Tasarruf Mevduatı ; ''Alım gücünü geçici olarak muhafaza eden aktifler'' olarak görülmekte para arzına dahil edilmektedir.

               

                3- Talep Edilen Para Mİktarı Olarak Diğer Tanımlar : M-3,L,M-2Y,M-3Y :

                M-3 ; ABD de M-2 ve buna ilave edilen iki kalemi kapsar. İlave edilen ilk büyüklük ; Büyük Montanlı Vadeli Hesaplar dır. Diğer büyüklük ise Repo İşlemleri dir.

                En geniş Para Mİktarı tanımı L dir. L Likidite kavramını temsil eder. L ; M-3 e ilace edilen Euro-Dolar mevduatlarından,Kısa Vadeli Hazine Bonoları na kadar pekçok likit varlığı içerir.

                Hangi Para Mİktarı kavramının daha uygun olduğu konusunda bir görüş birliği yoktur. Bu nedenle uygulamada MB ler pekçok parasal büyüklüğü topluca yayınlamaktadırlar. Örneğin ABD de M-1,M-2,M-3,L olmak üzere 4 büyüklük izlenmektedir.

                Para Stoku kavramları arasında seçim yapılırken,temel kriter gözden kaçırılmamalıdır. Temel Kriter ; ''Hangi Parasal Büyüklüğün Milli Gelirdeki Gelişmeleri Daha doğru Yansıttığı'' dır.

               

                Tr 'de Kullanılan Talep Edilen Para Mİktarı Tanımları :

                M1

                Dolaşımdaki Para                                                    

                D.Ç. Bnk. + Madeni Para

                Banka Kasaları (-)

                Vadesiz Tic Mevduat

                Vadesiz Tasarruf Mev.

                Vadesiz Diğer Mevduat

                TCMBndaki Mevduat

                M2

                Vadeli Ticari Mevduat

                Vadeli Tasarruf Mevduatı

                Vadeli Diğer Mevduat

                Mevduat Sertifikası

                M2Y

                Döviz Tev. Hesapl (tl)

                Döviz Tev. Hesapl.

                Tl/USD Döv. Al. Kur

                M3A

                M2

                Resmi Mevduat

                M3

                TCMBda Dİğer Mevduat

                M3Y

                M3

                Döviz Tevdiat Hes. (Tl)