Kad je Ruska pravoslavna crkva početkom 20. vijeka ekskomunicirala i anatemisala velikoga  Lava Nikolajeviča Tolstoja zbog toga što, u svojoj radikalnoj kritici svih nosećih struktura ruskog carskog samodržavlja, nije poštedio ni religijsku ideologiju i praksu ruskog pravoslavlja, pa i debele nanose onoga što u njemu više nije imalo nikakve veze s izvornim evandjeoskim postavkama hrišćanstva, nego im je bilo direktno protivno, Tolstoju od toga nije moglo biti nikakve štete. Prevelika je to bila ljudska i stvaralačka duša da bi mu ozbiljno mogao nauditi zelotski fanatizam institucije koja u sebi više nije imala gotovo ničega izvorno hrišćanskog. Ruska crkva je bila najnazadniji potporni stub potonjeg i najnazadnijeg feudalizma u Evropi, uopšte, jedna dozlaboga velika i birokratizovana struktura, potpuno ispražnjena od svoje religijske biti i rastvorena u spoljašnjim manifestacijama i ritualima. Mogao joj je Tolstoj odgovoriti upravo onako kako je stari Diogen kiničar odgovorio Korinćanima kada su ga osudili na progonstvo iz svog grada ”Ja vas osudjujem na ostanak!”.

Mogao je Tolstoj tako, ali nije. Njegova je pobuna bila previše duboka, previše bolna, previše izvedena  iz najdubljeg samopreispitivanja, previše zainteresovana za povijesnu sudbinu ruskog naroda, da bi se mogla sažeti u jednu podrugljivu sentenciju. Medjutim, naplata i božja pravda stigle su ubrzo. Ono što se rodilo iz nesposobnosti samodržavlja da se povijesno transformiše (kao što su se morale transformisati sve evropske institucije kraljevstva, ako su mislile da prežive i u gradjanskoj epohi ), iz nesposobnosti ruske aristokratije da se poburžoazi (pozno ukidanje kmetstva bilo je samo potvrda te nesposobnosti i htijenja da ruski feudalizam ostane vječan), iz nesposobnosti ruskog pravoslavlja da se u sebi protestantizira i posvjetovi, bila je revolucionarna furija Oktobra. Dok su popovi i njihovi  intelektualni trabanti diplali i ”mistično” romorili o tzv. ”ruskoj ideji”, nijesu ni primijetili kako time sebi kuju jednu ogromnu rusku sjekiru, koja će na vrhuncu nesnošljivosti društvenog i duhovnog stanja Rusije sijevnuti neodoljivom snagom put njihovih sopstvenih vratova.

Nešto slično bješe i u prvoj Jugoslaviji kad je pravoslavlje imalo status  državne religije. Staru i dobru, pretežno pravoslavnu knjaževinu crnogorsku nije tresao strah od katoličenja i unijaćenja, pa je još l886. godine  sklopila konkordat s Vatikanom (ugovor o odredjenim privilegijama Katoličke crkve). Isto tako i Srbija 1914. godine. Medjutim, u prvoj Jugoslaviji strah pravoslavne bigoterije za svoj društveni i duhovni položaj, te patološka odbojnost prema uticajima moćnih sekularizacionih ideja koje su dolazile sa Zapada, onemogućio je ratifikaciju Stiojadinovićevog konkordata s Vatikanom iz 1935. godine u zemlji s nekoliko miliona deklariranih katolika. .Nadalje, dubina kolaboracionističkog potonuća Srpske pravoslavne crkve za vrijeme Drugog svjetskog rata, kao i njezina direktna i indirektna involviranost  u nedićevsko-ljotićevsko-četničko-djurišićevske zločine (od Sajmišta, Banjice i Jajinaca, do Sandžaka, istočne Bosne i Knina) bila je toliko velika i toliko sramotna da su je čak i komunisti pokušavali ublažiti isticanjem suprotnog primjera popa Vlada Zečevića, a kasnije i prote Smiljanića. Doduše, sličan je recept načinjen i primijenjen i za opačine Katoličke crkve isticanjem primjera don Nika Lukovića.

Može li onda začuditi što se revolucionarna furija 1945. godine tako žestoko obrušila na Srpsku pravoslavnu crkvu! U suštinskom smislu samo se njena žestina može podrvći istorijskoj kritici. Ono glavno u njoj bio je povijesno i civilizacijski  duboko opravdani sekularizacioni proces: ograničavanje duhovnog uticaja Crkve na mladež, ograničavanje ekonomske moći Crkve i potpuno uklanjanje Crkve iz političkog života društva. Jedino tako je bilo moguće osloboditi društvo od ”simfoničkog” i filetističkog  silogizma srpskog (a bojim se, i svakog drugog pravoslavlja), naime, da interes  hijerarhijske strukture Crkve jeste interes vjernika okupljenih u njoj, da interes vjernika jeste osnovni interes društva, ergo, da interes crkvene hijerarhije jeste osnovni  interes društva. Ovaj se šaljivi  silogizam nije istinski mogao  držati u životu  ni u nemanjićkoj Srbiji, a kako bi onda mogao u društvu koje hoće da bude laičko.

Medjutim, današnji militantni srpsko-pravoslavni popovi  hoće upravo to. Kao što se nekada jevrejska sekta zelota fanatično opirala rimskom zauzeću Palestine, tako se i zelotski učenici Justina Popovića i Nikolaja Velimirovića (a to je onaj čudnovati pop što je misiju Hitlera u njemačkom narodu slavio i poredio s misijom svetoga Save u negdašnjem narodu serbskom) opiru demokratskoj slobodi napaćene Srbije. Uvještili su  novokomponovani pravoslavni zeloti, predvodjeni Irinejem Bulovićem, Amfilohijem Radovićem, Atanasijem Jeftićem i drugim ”grčkim djacima”, pa još i pripomognuti  novokomponovanim pravoslavnim intelektualcima (od čijeg se ”marksizma” doskora nije moglo živjeti), pa svoj zahtjev za ”simfoničarskim” i filetističkim duhovnim i tjelesnim porobljavanjem društva  kamufliraju u priče o demokratskim pravima i slobodama, pa ih navrću na svoju vodenicu. U tim tumačenjima ima istine taman toliko koliko je istine u njihovoj priči da su oni jedini pravi moralni učitelji i da jedino oni mogu podići moralno palo društvo.

A kakvi su moralni učitelji ponajbolje znaju oni što su jedva izvukli živu glavu iz Srebrenice, Vukovara, Sarajeva, Prištine i Djakovice, ostavljajući pod ruševinama i u masovnim grobnicama svoje najbliže. A možda se i varam. Možda Srpska pravoslavna crkva  zaista nije učestvovala u svemu što se desilo. Možda su potpisi patrijarha i Bulovića na nekom papiru sporazuma izmedju pacijenata i budućih pacijenata  Haga   (Miloševića, Bulatovića, Karadžića i družine) samo u neznanju stavljeni.

Boje li se oni boga, ako u njega zaista vjeruju!

Dr Milenko Perović