คำกลอนธรรมะ

ศีล ธรรมะสำหรับผู้ครองเรือน ระเบียบปฏิบัติของชาวพุทธ

พระธรรมบทคำกลอน
อนุสรณ์ในฉลองพระชนมายุครบ ๗๒ พรรษา
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (กิตติโสภณมหาเถระ)
๒๖ พฤษภาคม ๒๕๐๔

ธรรมทั้งหลายมีใจเป็นหัวหน้า	เพราะธรรมอาศัยจิตคิดเป็นฐาน
ใจประเสริญเลิศสฤษฎ์ซึ่งกิจการ	บรรดางานย่อมสัมฤทธิ์ด้วยจิตดล
หากคนมีใจหมองเพราะครองโทษ	ย่อมพูดโฉดทำชั่วทั่วทุกหน
ทุกข์ย่อมติดตามต้องสนองตน	ดุจล้อวนตามเต้ารอยเท้าโค ฯ
	พระครูกิตติฌานวิสุทธิ์

ใจเป็นหัวหน้านำให้ธรรมเกิด	แสนประเสริฐสุดจรัสประภัสสร
เครื่องสัมฤทธิ์บุญกรรมกลัมพร	เป็นอากรกิจจาบรรดามี
หากคนใจใสสะอาดปราศโทษกล้ำ	ย่อมพูดทำเป็นสง่าสีราศี
สุขย่อมตามเขาไปเพราะใจดี	ดังเงาที่ตามตนทุกหนไป ฯ
	พระมหาพูนศักดิ์ อินฺทฏฺฐานิโย

ชนเหล่าใดเข้าไปผูกใจโกรธ	ว่ามันโจทด่าประจานประหารฉัน
มันผจญปล้นชิงสิ่งของกัน	เวรของเขาเหล่านั้นไม่บรรเทา
แต่เหล่าใดย่อมไม่ผูกใจโกรธ	ว่ามันโจทด่าประจานประหารเปล่า
มนผจญปล้นชิงสิ่งของเขา	เวรของเขาเหล่านั้นบรรเทาลง ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

ตั้งแต่ไหนไรมาในหล้านี้	เวรไม่มีสงบเย็นด้วยเวรสนอง
แต่ระงับดับเข็ญเวรไม่จอง	นี้ธรรมของคนเก่าเล่ากันมา ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

คนยังมีกิเลสขังดังน้ำฝาด	ทั้งไปปราศจากทมะสัจจะสิ้น
จักครองผ้ากาสาว์ปิดกายิน	เป็นมลทินแก่ผ้าหาสมควร
ส่วนคนใดคลายกิเลสมีเจตมั่น	ในศีลอันผ่องผุดสุดสงวน
ความฝึกหัดสัจซึ้งถึงทั้งมวล	เขาย่อมควรครองผ้ากาสาว์ครันฯ
	พระมหาทองสุก สุวณฺณสุกฺโก

ผู้รู้สิ่งไร้ค่าว่าสาระ	มีทัศนะในประโยชน์ว่าหมดสาร
มีความดำริผิดติดดวงมาน	ไม่พบพานสารธรรมล้ำบวร
ส่วนผู้ใดไม่เห็นดังเช่นว่า	รู้สาราสาระตามพระสอน
มีดำริชอบเด่นเป็นโคจร	ประสพพรนิพพานศาสติธรรม ฯ
	พระมหาประเวศ ธมฺมปฺปเวโส

ผู้ทำบาปเศร้าโสกในโลกนี้	วายชีวีโศกเศร้าไม่เบาหนา
ย่อมโศกเศร้าหม่นหมองสองโลกา	ไม่สร่างซาโศกีทวีคูณ
เขาเห็นกรรมเศร้าหมองไม่ผ่องแผ้ว	ของตนแล้วสุขหายสลายสูญ
ย่อมเดือดร้อนโสกาแสนอาดูร	ไม่ไพบูลย์พูนสุขต้องทุกข์ทน ฯ
	พระมหาชัยรัต สุชาโต

ผู้สร้างความดีไว้ในแหล่งหล้า	บุญย่อมพาใจเพลินเจริญศรี
ย่อมเพลิดเพลินคราตายวายชีวี	ทั้งโลกนี้โลกหน้าบุญพาเพลิน
ย่อมเพลิดเพลินว่าฉันสรรค์กุศล	จึงได้ดลแดนสวรรค์น่าสรรเสริญ
ผลของบุญกูลเกื้อดีเหลือเกิน	ให้จำเริญเพลินจิตนิรันดร์ ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

ผู้ขยันไม่คร้านในการกิจ	สติติดตัวมั่นไม่ผันผวน
งานสะอาดชอบธรรมกรรมสมควร	คิดใคร่ครวญหวนย้อนเสียก่อนทำ
ระวังตัวกลัวกิจจะผิดพลาด	ครองชีวาตม์สุจริตไม่ผิดถลำ
ไม่ประมาทเมามัวเกลือกกลั้วกรรม	ยศย่อมจำเริญนานแก่ท่านเทียว ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

โอ้กายนี้ไม่นานวิญญาณจาก	ต้องทิ้งซากนอนทับกับดินหนอ
ดังท่อนไม้ไร้ค่าล้มคาตอ	ทิ้งท่อนรอปลวกไฟอยู่ในดง ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

พระมุนีเที่ยวไปที่ในบ้าน	ไม่ระรานศรัทธาโภคาเขา
เหมือนภมรลิ้มรสกำหนดเอา	ไม่ให้เฉาดอกกลิ่นสีบินไป ฯ
	พระเทพกิตติมุนี

ช่างดอกไม้ทำพุ่มกลุ่มมาลา	จากบุปผากองใหญ่ได้มากหลาย
กุศลสรรพ์อันสัตว์อุบัติกาย	ควรขวนขวายประกอบก่อให้พอการ ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

อันคนโง่รู้ว่าตนคนโง่เง่า	พอเรียกเขาว่าฉลาดเป็นปราชญ์บ้าง
แต่คนโง่โอ่ฉลาดปราชญ์นอกทาง	ท่านเรียกอ้างว่าเขาโง่เง่าจริง ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

ทำกรรมใดร้อนใจในภายหลัง	น้ำตาหลั่งร้องไห้ใจโหยหา
เสวยผลแสนทุเรศเวทนา	กรรมนั้นอย่าทำไปเพราะไม่ดี ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

บุคคลทำกรรมใดไม่ร้อนรุ่ม	จิตชื่นชุ่มดีใจในภายหลัง
เสวยผลกรรมใดไม่น่าชัง	กรรมนั้นตั้งจิตทำเป็นกรรมดี ฯ
	พระมหาประเวศ ธมฺมปฺปเวโส

ช่างเหมือนย่อมไขน้ำทำระหัด	ช่างศรดัดลูกธนูให้อยู่ที่
ช่างถากแต่งตัวไม้ให้รูปดี	บัณฑิตปรีชาชาติย่อมตัดตน ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

ผู้นอบน้อมถ่อมตนต่อคนที่	เจริญศรีเป็นนิจไม่บิดผัน
ย่อมเจริญธรรมสี่ทวีพลัน	อายุวรรณ์สุขะพละพร ฯ
	พระเทพกิตติมุนี

หากจะก่อสร้างบุญสุนทรธรรม	พึงกระทำบ่อย ๆ ค่อยบากบั่น
ควรทำความพอใจในบุญนั้น	เพราะสร้างสรรค์สมบุญสุขจุนเจือ ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

อย่าดูหมิ่นบุญกรรมจำนวนน้อย	จักไม่ต้อยตามต้องสนองผล
แม้ตุ่มน้ำเปิดหงายรับสายชล	ย่อมเต็มล้นด้วยอุทกที่ตกลง
อันนักปราชญ์สั่งสมบ่มบุญบ่อย	ทีละน้อยทำไปไม่ไหลหลง
ย่อมเต็มด้วยบุญนั้นเป็นมั่นคง	บุญย่อมส่งสบสถานวิมานทอง ฯ
	พระพรหมจริยาจารย์

การเกิดเป็นมนุษย์นี้สุดยาก	ชีพชนม์มากยากแค้นสุดแสนเข็ญ
การฟังธรรมลำบากยิ่งยากเย็น	อุบัติเป็นองค์พุทธ์สุดยากจริง ฯ
	พระมหาทองสุก สุวณฺณสุกฺโก

การให้ธรรมชำนะให้ทั้งหลายอื่น	รสธรรมชื่นชนะหมดรสไหน ๆ
ยินดีธรรมชำนะสิ้นยินดีใด	ตัณหากษัยชนะทุกข์ดลสุขจริง ฯ
	บุญสม เจนใจ

เบญจศีล

คนมีศีล	ห้าข้อ	บริสุทธิ์
เป็นมนุษย์	ดีเลิศ	งามเฉิดฉาย
่ย่อมมีสุข	ยั่งยืน	มิคืนคลาย
ทรัพย์มากมาย	เกิดมี	บริบูรณ์

วจีกรรม (จำเขามาเล่า)

ปาก เป็น ยอดคม ยอดลม ยอดรส และยอดอาวุธ

เป็นยอดคม เช่น "ปากคนฆ่าคนจนม้วยมุด มากกว่าคมอาวุธเป็นไหนไหน"
เป็นยอดลม เช่น "เป็นมนุษย์สุดนิยมเพียงลมปาก จะได้ยากโหยหิวเพราะชิวหา"
เป็นยอดรส เช่น "มีดว่าคมก็ไม่มากเหมือนปากคม รสหวานขมขมไม่มากเหมือนปากคน"
เป็นยอดอาวุธ เช่น "จำจะพลิ้วยชิวหาเป็นอาวุธ สังหารบุตรเจ้าลังกาให้อาสัญ"

ถึงบางพูด	พูดดี	เป็นศรีศักดิ์
มีคนรัก	รสถ้อย	อร่อยจิต
แม้พูดชั่ว	ตัวตาย	ทำลายมิตร
จะชอบผิด	ในมนุษย์	เพราะพูดจา

เป็นมนุษย์	สุดนิยม	เพียงลมปาก
จะได้ยาก	โหยหิว	เพราะชิวหา
แม้นพูดดี	มีคน	เขาเมตตา
จะพูดจา	จงพิเคราะห์	ให้เหมาะสม

ปากเป็นเอก	เฉกเช่น	เป็นอาวุธ
ปากมนุษย์	คมกล้า	น่าหวาดหวั่น
ปากดี	มีประโยชน์	ไร้โทษทัณฑ์
ปากชั่วนั้น	ย่อมลำบาก	เพราะปากมอม

ปากเปราะเปราะ	เราะร้าย	ยิ่งร้ายกาจ
ปากตลาด	โจษจัน	นั้นยิ่งแย่
ปากหอย	ปากปู	ไม่มีใครแล
เที่ยวยุแหย่	แทะแยก	คนแตกคอ

อันรสปาก	หากหวาน	ก็หวานเด็ด
บรเพ็ด	ก็ไม่มาก	เท่าปากขม
มีดว่าคม	ก็ไม่มาก	เหมือนปากคม
รสหวานขม	ขมไม่มาก	เหมือนปากคน

เป็นมนุษย์	สุดจะดี	ที่ลมปาก
ถ้าพูดมาก	แต่ไร้ค่า	พาเสียศรี
แม้พูดน้อย	ด้อยราคา	ค่าไม่มี
พูดไม่ดี	เสียค่า	ราคาคน

หัวใจบัณฑิต

จำขึ้นใจ	ในวิชา	ดีกว่าจด
จำไม่หมด	จดไว้ดู	เป็นครูสอน
ทั้งจดจำ	ทำวิชา	ให้ถาวร
อย่านิ่งนอน	รีบจดจำ	หมั่นทำเอย

หญิงงาม

หญิงจะงาม	งามน้ำใจ	ใช่เรือนร่าง
หญิงจะสวย	สวยท่าทาง	วางถูกที่
หญิงจะรวย	รวยคุณงาม	และความดี
หญิงจะแก่	แก่เพราะมี	ปรีชาชาญ

สุดยอดของความงาม

จันทร์จะงาม	ยามหมอก	ไม่ปกปิด
พระอาทิตย์	จะงาม	ยามทรงกลด
หญิงจะงาม	ยามงอน	ค้อนประชด
ธรรมรส	งามยิ่ง	กว่าสิ่งใด

ยามจน ยามเจ็บ ยามจาก ยามเจ๊ง

อาจรู้จัก	บ่าวดี	เมื่อมีกิจ
ญาติสนิท	เมื่อสมัย	ภัยให้ผล
มิตรก็ฉัน	เดียวกัน	เมื่อวันจน
ภรรยาตน	เมื่อทรัพย์	อับสูญไป
		โลกนิติ

ผู้ใหญ่

เป็นผู้ใหญ่	ให้ดี	ต้องมีหลัก
เด็กก็รัก	ชื่นชม	นิยมทั่ว
เป็นผู้ใหญ่	มิใช่ใหญ่	อยู่ที่ตัว
หรือที่หัว	ขาวหงอก	เป็นดอกเลา

เป็นใหญ่	ต้องรู้หลัก	ของนักปราชญ์
ให้โอวาท	ใช่ว่า	จะด่าเขา
เป็นผู้ใหญ่	ต้องรู้จัก	ความหนักเบา
มิใช่เอา	แต่อำนาจ	เข้าฟาดฟัน.

หน้าที่ พ่อแม่ที่ดี

พ่อแม่	ควรบำรุง	ลูกเช่นนี้
หนึ่งย่อมชี้	บาปกรรม	อย่าทำหนา
สองความดี	ให้ทำไว้	ในกายา
สามศึกษา	ให้เล่าเรียน	หมั่นเพียรไป
สี่เมื่อลูก	ถึงวัย	เติบใหญ่แล้ว
ท่านยึดแนว	หาคู่	ดูสดใส
ห้าลูกดี	เป็นศรี	ในผองไทย
สมบัติใด	ยกให้ลูก	ผูกชีวิน.

หน้าที่ ลูกที่ดี

หน้าที่ลูก	มีห้า	ท่านว่าไว้
หนี่งตั้งใจ	เลี้ยงพ่อแม่	ตอบสนอง
สองทำใจ	ของพ่อแม่	ให้สมปอง
สามประคอง	วงศ์พันธุ์	ให้มั่นคง
สี่ทำตน	เป็นคน	ควรรับทรัพย์
ห้าท่านลับ	โลกไป	กลายเป็นผง
หมั่นทำบุญ	อุทิศ	จิตยืนยง
บุญจะส่ง	ให้พบ	คบคนดี.

หน้าที่ สามีที่ดี

สามีดี	มีห้า	ท่านว่าไว้
หนึ่งใส่ใจ	ยกย่อง	ประคองขวัญ
สองไม่ดูถูก	ภรรยา	ให้จาบัลย์
สามผูกพัน	ไม่นอกใจ	จนวายปราณ
สี่มอบความ	เป็นใหญ่	ให้เสร็จสรรพ
ห้าให้เครื่อง	ประดับ	สำรองร่าง
สมบัติห้า	มีครบ	จบไม่จาง
เป็นเยี่ยงอย่าง	ยอดสามี	ดีนักแล.

หน้าที่ ภรรยาที่ดี

ภรรยาดี	มีห้า	ท่านว่าไว้
หนึ่งเข้าใจ	จัดการ	งานเคหา
สองสงเคราะห์	เพื่อนผัว	ตัวไปมา
สามเสน่หา	สามี	ไม่นอกใจ
สี่รักษา	ทรัพย์ไว้	มิให้ขาด
ห้าหมั่นปัดกวาด	บ้านเรือน	ไม่เชือนไถล
สมบัติห้า	ถ้ามีใน	สตรีใด
เธอทำได้	นับว่าเลิศ	ประเสริฐเอย.

กลับไปข้างบน