อั้งยี่โลกานุวัตร

โดย เกษียร เตชะพีระ เนชั่นสุดสัปดาห์, ปี ๘ ฉบับ ๔๐๗, ๒๐-๒๖ มี.ค. ๒๕๔๓

“ ความเป็นจีนแบบลูกโลก -

“ ก็คือความเป็นจีนที่ถูกดึงให้หลุดลอยออกจากบริบทท้องถิ่นซึ่งเป็นรูปธรรมเฉพาะเจาะจงยิ่งของมัน แล้วเอามาบรรจุหีบห่อใหม่วางขายเป็นสินค้าหายากแปลกพิสดารสำหรับบริโภคได้โดยไม่จำต้องเข้าใจซาบซึ้ง ถึงนัยสำคัญของมันต่อบรรดาผู้คนที่เกี่ยวข้องแต่ประการใด

“ ลักษณะความเป็นจีนแบบลูกโลกดังกล่าวนี้แสดงออกด้วยการที่ภัตตาคารจีนผุดขึ้นราวดอกเห็ดทั่ว โลกและต่างก็พากันขายอาหารกวางตุ้งที่ผ่านการแปลงรสให้เข้ากับท้องที่ต่าง ๆ มี “ซินแส” ฮวงจุ้ยเผยแพร่ ภูมิปัญญาแบบนิวเอจด้วยศัพท์แสงศาสตร์ฮวงซุ้ยจีนแบบดั้งเดิม มีศาสดาจอมปลอมเที่ยวอวดอ้างตัวเป็นพระ ศรีอารย์ หรือเป็นปรมาจารย์มวยไท้เก๊กผู้มีคำตอบพร้อมสำหรับปัญหาทั้งมวลของโลก”

“ข้อคิดตรุษจีน” โดย รศ. ดร. แคโรไลน์ เอส. เฮา แห่ง ศูนย์เอเชียอาคเนย์ศึกษา มหาวิทยาลัยเกียวโต ใน LegManila.com, 17 February 2000

เราอาจเริ่มต้นสอบค้น ความเป็นเจ๊ก (หรือความเป็นจีนในบริบทท้องถิ่นซึ่งเป็นรูปธรรมเฉพาะเจาะจงยิ่ง ของเมืองไทย ไม่ใช่ความเป็นจีนในเมืองจีนหรือ ความเป็นจีนโดยทั่วไปที่ไหนก็ได้) ในภาพยนตร์เรื่อง “อั้งยี่ ลูกผู้ชายพันธุ์มังกร” ที่เพิ่งลาโรงไปหลังตรุษจีนปีนี้ ด้วยคำถามง่าย ๆ ว่า

มีสถาบันความเป็นเจ๊กใดปรากฏให้เห็นเป็นรูปธรรมในหนังเรื่องนี้บ้าง ?

เท่าที่เห็นนะครับได้แก่ ศาลเจ้า, โรงงิ้ว, ตลาดสด, โรงน้ำชา, ภัตตาคาร, บ่อนพนัน, โรงฝิ่น, โรงหญิง หยำฉ่าหรือโรงหญิงรับจ้างทำชำเราหาเงิน (ตามสำนวนเก่าสมัย ร.๕ - ร.๗) , ซ่องอั้งยี่, เจ๊กลากรถและ...แอ่น แอ๊น ... ตะไกรขาเดียว อันเป็นอาวุธพกพาประจำตัวอั้งยี่ทั้งหลาย

โดยเฉพาะอันหลังนี้ประทับใจผมมากเพราะได้ยินได้ฟังมานานแล้วตั้งแต่เด็กครั้งอ่านนิยายชุดพล นิกร กิมหงวนของป. อินทรปาลิตเกี่ยวกับฤทธิ์เดช“ตะไกรขาเดียวจิ้มพุง”ของพลพรรคอั้งยี่สมัยนั้น แต่ก็นึกไม่ออกสัก ทีว่าอาวุธชนิดนี้น่าเกรงขามตรงไหน ฟังบรรยายแล้วแทนที่จะหวาดเสียว พาลจั๊กจี้ชวนหัวเราะไปเสียอีกน่ะนา

เพิ่งจะจินตนาการเห็นเป็นรูปธรรมก็ในหนังเรื่องนี้แหละครับว่า เอ้อเฮอ....มันน่ากลัวจริง ๆ ว่ะ บรื๊อ !

แต่ในทางกลับกัน ผมก็ไม่เห็นสถาบันความเป็นเจ๊กอื่น ๆ ที่สำคัญโดดเด่นในสยามช่วง พ.ศ. ๒๔๘๐ ก่อนเปลี่ยนชื่อประเทศเป็นไทยและเกิดสงครามมหาเอเชียบูรพา ไม่ว่าจะเป็นสมาคมจีน (อาทิสมาคมการค้า สมา- คมแซ่ตระกูล สมาคมสำเนียงพูดหรือถิ่นกำเนิด สมาคมการเมือง ฯลฯ) โรงเรียนจีน หนังสือพิมพ์จีน หรือโรงเจ

สองแก๊งอั้งยี่ยกพวกเรือนร้อยตีรันฟันแทงกันบนถนนกลางวันแสก ๆ อย่างนั้น ทำไมตำรวจไทยถึงไม่ โผล่มาสักคน ? ทำไมหนังสือพิมพ์จีนถึงไม่รายงานข่าวพาดหัวสักฉบับ ? ทำไมผู้นำสมาคมชุมชนจีนถึงไม่ เสนอหน้าออกมาไกล่เกลี่ย ?

อาเล้งถูกหัวหน้าแก๊งตัวเองไล่ล่าบาดเจ็บหนีตายกระเซอะกระเซิงอด ๆ อยาก ๆ ทำไมถึงไม่ไปขอข้าว โรงเจกิน ไม่ไปอาศัยโรงเจนอน ?

อาหงเป็นห่วงอาเล้งและพี่ชายที่เสี่ยงตายบุกไปล้างแค้นหัวหน้าแก๊งอั้งยี่ถึงในซ่อง ทำไมเธอถึงไปสวด ภาวนาขอพรสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ช่วยคุ้มครองคนรักและพี่ชายที่วัดไทย แทนที่จะไปศาลเจ้าจีน ?

แล้วตอนจบเธอรอคนรักและพี่ชายมาสมทบเพื่อเตรียมขึ้นรถไฟเดินทางโยกย้ายไปไหน ? มีที่ไหนให้ เธอไป ? หรือไปไหนก็ได้ที่พ้นจากชุมชนจีน ? จะได้ลาออกจากความเป็นเจ๊ก ? กระนั้นหรือ ?

ที่แปลกประหลาดมหัศจรรย์ยิ่งไปกว่านั้นหากท่านที่ได้ชมภาพยนตร์ดังกล่าวลองทบทวนดูให้ดีก็คือ

หนังเรื่องนี้แทบไม่มี “รัฐ” (ไทย) เลย มีแต่สองแก๊งอั้งยี่ตีกันไปตีกันมาอย่างอิสรเสรีอนากี้ราวกับชาย แดนตะวันตกสมัยคาวบอยชักปืนดวลกันกระจุยหรือบู๊ลิ้มสมัยจอมยุทธ์ชักดาบฟันกันแหลกก็ไม่ปาน เรียกว่า เมืองไทยนี้ดี ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว ในเมืองมีอั้งยี่ ใครใคร่ฆ่าใคร-ฆ่า เจ้าเมืองบ่ไล่จับเอาเรื่องเอาความ

ฉากเดียวที่รัฐไทยโชว์ตัวบนจอคือตำรวจไม่กี่นายใส่เครื่องแบบสะพายปืนยาวเดินแถวไปมาลิบ ๆ อยู่แบ็คกราวด์....ซึ่งทั้งเรื่องก็ทำแค่นั้น ไม่เห็นได้จับใครหรือทำอะไรขนาดเขาฆ่ากันอยู่โครม ๆ เลือดท่วมจอ

ทั้ง ๆ ที่พุทธทศวรรษ ๒๔๘๐ เป็นช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อที่รัฐไทยสมัยหลวงพิบูลสงครามดำเนินนโยบาย “รัฐ-ชาตินิยม” เข้าไปแทรกแซงยุ่งเกี่ยวจำกัดชุมชนจีนอย่างหนักทั้งด้านวัฒนธรรม การเมืองและเศรษฐกิจเพื่อบั่น ทอนอำนาจอิสระของประชาสังคมเจ๊ก (นายทุน + กรรมกร + อั้งยี่เจ๊ก) ให้กลับมาอยู่ใต้ร่มอำนาจอุปถัมภ์ของรัฐ ราชการไทยอีกครั้ง อันเป็นผลพวงทางการเมืองอย่างหนึ่งจากการเปลีี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ (ดูราย ละเอียดใน เออิจิ มูราชิมา, การเมืองจีนสยาม: การเคลื่อนไหวทางการเมืองของชาวจีนโพ้นทะเลในประเทศไทย ค.ศ. ๑๙๒๔-๑๙๔๑, (พ.ศ. ๒๕๓๙), บทที่ ๓ นโยบายกดดันชาวจีนให้เป็นชาวไทยและปฏิกิริยาของชาวจีน)

หนังเรื่องนี้ยังไม่มี “การเมือง” ทั้งที่ช่วง พ.ศ. ๒๔๘๐ เป็นระยะการเมืองเข้มข้นรุนแรงมากในหมู่ ชุมชนจีนสยามในรูปการเคลื่อนไหวต่อต้านญี่ปุ่นภายหลังสงครามจีน-ญี่ปุ่นครั้งที่สองระเบิดขึ้นเมื่อ ๗ ก.ค. ๒๔๘๐ โดยทั้งฝ่ายจีนก๊กมินตั๋ง จีนคอมมิวนิสต์ และกลุ่มเยาวชนกรรมกรอิสระ “แซขั่ง” เข้าร่วมเป็นตัวตั้งตัว ตีแล้วดึงเอาแก๊งอั้งยี่ต่าง ๆ ๑๘ สมาคมรวมทั้งคณะสามแต้ม (ซาเตี้ยม) ซึ่งเป็นอั้งยี่มีชื่อที่สุดเวลานั้นมาร่วมด้วย ภายใต้ชื่อองค์กร “สมาคมชาวจีนโพ้นทะเลต่อต้านญี่ปุ่นและกู้ชาติขจัดผู้ขายชาติแห่งสยาม” (มูราชิมา, การเมือง จีนสยาม, น. ๓๗-๕๔, ๑๑๘-๑๔๓ โดยเฉพาะ ๑๒๗-๑๓๒)

ซ้ำร้าย ดูแต่ต้นจนจบ ผมยังพบว่า อะหา... หนัง “อั้งยี่” ไม่มีตัวละครสำคัญที่เป็นคนไทย (ตามท้องเรื่อง) เลยแม้แต่คนเดียว มีแต่จีนนอก (หรือจีนอพยพ) กับเจ๊ก (หรือลูกจีนเกิดในเมืองไทย) เท่านั้น

เนื้อเรื่องจึงมีแต่เจ๊กตีเจ๊ก เจ๊กแค้นเจ๊ก เจ๊กรักเจ๊ก เจ๊กคบเจ๊ก ไม่มีภาพสะท้อนปฎิสัมพันธ์ข้ามเชื้อชาติ ภาษาวัฒนธรรมและชุมชนระหว่างเจ๊กกับไทยบนแผ่นดินสยามให้เห็นเป็นเรื่องเป็นราวเลย

ก็เรื่องราวหนัง “อั้งยี่” เกิดขึ้นในเมืองไทยมิใช่หรือ ? แล้วยังงั้นคนไทยหายไปไหนหว่า ?

แน่นอนผู้แสดงนำและประกอบส่วนใหญ่เป็นดาราไทย การแสดงและเสียงพูดไทยชัดแจ๋วของพวกเขา ช่วยอำพรางความผิดปกติข้างต้นและทำให้รู้สึกว่าหนังเรื่องนี้เป็น “ไทย ๆ “ จนเราอาจเผลอลืมไปว่าเอาเข้าจริง พวกเขาล้วนเล่นบทเป็น “เจ๊ก” ทั้งสิ้น ไม่ใช่ “คนไทย”

ชื่อหนังว่า “อั้งยี่” จึงเป็นสายใยเส้นเดียวที่เชื่อมเรื่องราวของหนังทั้งหมดเข้ากับไชน่าทาวน์เมืองไทย มิฉะนั้นแล้ว หนังเรื่องนี้ก็อาจเกิดขึ้นที่ไชน่าทาวน์แห่งไหนก็ได้ในโลก ไม่จำต้องเป็นที่หมั่งก๊กหรือเสี่ยมล้อ มัน อาจเป็นที่เซี่ยงไฮ้ กวางโจว ฮ่องกง ไต้หวัน มาเก๊า สิงคโปร์ กัวลาลัมเปอร์ จาการ์ตา มนิลา ซาน ฟรานซิสโก นิวยอร์ค หรือ ไลม์เฮาส์ในลอนดอน ก็ได้ เพียงแต่เปลี่ยนชื่อหนังไปเป็น “ไทรแอดส์” , “หงเหมิน”, “อั้งปัง” หรือ “เดอะ เยียร์ ออฟ เดอะ ดราก้อน” เท่านั้น

เพราะบัดนี้ สมาคมลับ ก็เหมือนกับมวยจีน วิทยายุทธ กำลังภายใน อาหารกวางตุ้ง ฮวงจุ้ย ฟ่าหลุนกง บรู๊ซ ลี เฉินหลง และโจวเหวินฟะ ฯลฯ คือเป็นชิ้นส่วนหนึ่งของสินค้าจับฉ่ายทางวัฒนธรรมที่ถูกยัดใส่หีบห่อตี ตราวางตลาดส่งจำหน่ายไปทั่วโลกภายใต้ยี่ห้อ “ความเป็นจีน” (แบบลูกโลก)

ซึ่งไม่จำต้องมีอะไรเกี่ยวข้องกับ “ความเป็นเจ๊ก” เลยแม้แต่น้อยทว่าก็ยังขายดิบขายดีแม้ในเมืองไทยเอง

โดยตัวมันเอง หนัง “อั้งยี่” จึงไปเสริมมิจฉาทิฐิอันหนึ่งเกี่ยวกับชุมชนจีนสยามในประวัติศาสตร์ซึ่งวาด ภาพว่าเจ๊กกับไทยนั้นต่างคนต่างอยู่ ผสมแต่ไม่กลมกลืน อยู่เคียงใกล้แต่ไม่เกี่ยวข้องกัน อันเป็นแนวคิดแบบ “พหุสังคม” ที่มองสังคมแตกขาดออกจากกันเป็นเสี่ยงเป็นซีกตามชุมชนเชื้อชาติที่แต่ละคนสังกัด และต่างตั้งแง่ รังเกียจระแวงกันเป็น “พวกยิวแห่งบูรพทิศ” บ้าง “พวกอั้งยี่” บ้าง เป็นต้น

เทียบกันแล้ว ปฏิสัมพันธ์ระหว่างเจ๊กกับไทยกลับโดดเด่นเข้มข้นกว่ามากในภาพ “อั้งยี่” ที่ ป.อินทร- ปาลิตวาดไว้ในตอนหนึ่งของนิยายชุดพล นิกร กิมหงวน เมื่อราว ๕๐ ปีก่อน

พล็อตโดยย่อเท่าที่จำได้ (หากรายละเอียดผิดพลาดคลาดเคลื่อนไปบ้างต้องขออภัย) คืออาเสี่ยกิมหงวน ถูกอั้งยี่แก๊งหนึ่งข่มขู่รีดไถหรือลักพาตัวไปเรียกค่าไถ่อะไรทำนองนี้ แล้วเพื่อนพ้องคนไทยของเสี่ยคือพลกับนิกร บุกซ่องอั้งยี่เข้าไปช่วย พลได้ลูกสาวอั้งยี่เป็นคู่รัก และทั้งหมดร่วมกับตำรวจปราบแก๊งอั้งยี่จนราบคาบ

ความแตกต่างน่าสะดุดใจอย่างหนึ่งระหว่างนิยาย “อั้งยี่” สมัยโน้น กับหนัง “อั้งยี่” สมัยนี้ สะท้อน บรรยากาศการเมืองและ ฐานะทางเศรษฐกิจสังคมของเจ๊กในเมืองไทยที่เปลี่ยนแปลงไป ในนิยายชุดพล นิกร กิมหงวน ป.อินทรปาลิตแต่งเรื่องให้ผู้ร้ายเป็นเจ๊กอั้งยี่ พระเอกเป็นไทยที่ไม่ใช่อั้งยี่ แต่ในหนัง “อั้งยี่ ลูกผู้ชาย พันธุ์มังกร” แม้ผู้ร้ายจะยังคงเป็นเจ๊กอั้งยี่ แต่พระเอกก็เป็นเจ๊กเหมือนกัน แถมเป็นอั้งยี่ด้วย

เจ๊กอั้งยี่เป็นพระเอกได้นับเป็นความก้าวหน้าของสถานะและภาพลักษณ์เจ๊กในเมืองไทยอย่างหนึ่ง แต่ น่าเสียดายที่หนัง “อั้งยี่” ก็ยังคงเดินย่ำซ้ำรอยนิยายอั้งยี่เมื่อ ๕๐ ปีก่อนตรงอคติที่ว่าอั้งยี่เป็นเรื่องของเจ๊กจีนเท่านั้น

แน่นอน อคติดังกล่าวสอดคล้องกับภาพลักษณ์อั้งยี่โลกานุวัตร และขายได้ในฐานะส่วนหนึ่งของ “ความ เป็นจีนแบบลูกโลก” ทว่าข้อมูลประวัติศาสตร์ความเป็นเจ๊กในสยามกลับชี้ชัดว่าอั้งยี่ไม่ได้มีแต่เจ๊ก ชนเชื้อชาติ อื่นก็จัดตั้งอั้งยี่เป็นเหมือนกัน เอาเข้าจริงอั้งยี่จึงเป็นวัฒนธรรมพหุชาติพันธุ์หรือข้ามชาติพันธุ์ที่มิได้จำกัดวงอยู่ เฉพาะชุมชนเจ๊กจีนเท่านั้น ดังปรากฎหลักฐานในคำกราบบังคมทูลของกรมหมื่นนเรศวรฤทธิ์ต่อสมเด็จพระบรม ราชินีนาถ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินสมัยรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันที่ ๑๖ พฤษภาคม ร.ศ. ๑๑๖ ว่า

ได้มีก๊กแบบอั้งยี่เกิดขึ้นหลายก๊กในขณะนั้นโดยที่ผู้จัดตั้งเป็นคนไทย แขก และกระทั่งฝรั่งที่เลียนแบบ จีน ก๊กอั้งยี่ที่ไม่ใช่จีนเหล่านี้ได้แก่ ก๊กสามัคคีสุจริตเจริญสุข มีหลวงภักดี ขุนนางนอกราชการ นายท้วมคนไทย และนายชมคนในบังคับอังกฤษ เป็นหัวหน้า, พวกกตัญญู มีนายฤทธิ์คนไทยเป็นหัวหน้า, ก๊กแขกในบังคับ ฝรั่งเศส มีนายฟาเป็นหัวหน้า, ก๊กถนนเจริญกรุง มีแขกบังเซน คนในบังคับอังกฤษเป็นหัวหน้า เป็นต้น (อ้างจาก พลกูล อังกินันท์, บทบาทชาวจีนในประเทศไทยในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, ๒๕๑๕)

ด้วยพลังโลกานุวัตรทางวัฒนธรรม ความเป็นจริงมากมายหลายมิติของเจ๊ก-ไทยจึงถูกกลบเกลื่อน บดบังเลือนหายไปใต้เงามายา “อั้งยี่โลกานุวัตร” ด้วยประการฉะนี้

Back