ฝ่าตีนเหยียบโลก

โดย เกษียร เตชะพีระ

เนชั่นสุดสัปดาห์, ๘: ๔๑๒ (๒๔-๓๐ เม.ย. ๔๓)

หากยึดมาตรฐานการบริโภคส่วนตัวของผมทุกวันนี้เป็นเกณฑ์ แล้วลองวัด “รอยเท้านิเวศ” ของตัวเอง ดูตามสูตรคำนวณของ Jason Venetoulis (http://www.esb.utexas.edu/drnrm/EcoFtPrnt/Calculate.htm) ปรากฏว่า เพื่อผลิตสินค้าและบริการมาป้อนตัวเองแบบที่บริโภคอยู่ในแต่ละปี ต้องกินเนื้อที่บนพื้นผิวโลกถึง

๑ ๑ ๕ ไ ร่ (หนึ่งร้อยสิบห้าไร่ถ้วน ๆ จ้า ! )

นั่นคิดเป็นกว่า ๘ เท่าของส่วนแบ่งเนื้อที่บนพื้นผิวโลกที่มนุษยชาติปัจจุบัน ๖,๐๐๐ ล้านคนแต่ละคน พึงมีพึงได้โดยยุติธรรมเท่าเทียมกันในสัดส่วนคนละ ๑๓ ไร่ ๓ งาน

ซึ่งทำให้ผมเสมือนมีฝ่าตีนยักษ์เหยียบย่ำจับจองอยู่บนผืนโลกขนาดเท่ากับเจ้าที่ดินรายย่อยไป

ที่ “รอยเท้านิเวศ “ ของผมใหญ่โตถึงเพียงนี้ทั้งที่เอาเข้าจริงผมไม่มีกรรมสิทธิ์ในที่ดินแม้เท่าฝ่ามือก็ด้วย อภินิหาร อำนาจที่จะซื้อ กับ เสรีภาพที่จะบริโภค ของผมโดยแท้

จึงทำให้ผมเบียดเบียนโลกและเอาเปรียบเพื่อนมนุษย์ด้วยการบริโภคทรัพยากรเกินกว่าที่ควรถึง ๘ เท่า

ง่า ..... ว่าแต่ว่า (ฝ่าตีน) ท่านล่ะครับ ใหญ่แค่ไหน ?

....................................................................................................................

แนวคิด “ รอยเท้านิเวศ “ (ecological footprints) นี้ริเริ่มนำเสนอเมื่อ ๔ ปีก่อนโดยนักวางแผนชุมชน ๒ คนแห่งมหา วิทยาลัยบริติชโคลัมเบีย ประเทศแคนาดา ชื่อ Mathis Wackernagel และ William Rees ในหนังสือ เรื่อง Our Ecological Footprint : Reducing Human Impact on the Earth (Philadelphia and Gabriola Island, BC, Canada: New Society Publishers, 1996)

ทั้งคู่เริ่มจากความจริงมูลฐานว่าสิ่งมีชีวิตทุกชนิดล้วนต้องอาศัยทรัพยากรจากระบบนิเวศเพื่อดำรงอยู่ รอด ซึ่งอาจสื่อสะท้อนออกมาได้ในรูปลักษณ์ขนาดเนื้อที่บนพื้นผิวโลกที่ต้องใช้เพื่อผลิตสรรหาทรัพยากรดัง กล่าวมาสนองให้ในแต่ละปี แล้วเรียกมันว่า “ รอยเท้านิเวศ “ ของสิ่งมีชีวิตนั้น ๆ

ในกรณีคนเราก็เช่นกัน เราอาจบันทึกข้อมูลการบริโภคของแต่ละคนแล้วแปรมันเป็นขนาดเนื้อที่บน พื้นผิวโลกที่ต้องใช้เพื่อผลิตสรรหาทรัพยากรจากระบบนิเวศมาสนองให้บริโภคในแต่ละปี โดยประยุกต์แนว คิดเศรษฐศาสตร์พื้นฐานเรื่อง อุปสงค์ / อุปทาน (demand/supply) มามองว่า

อุปทานการบริโภคของมนุษย์เราได้มาจากชีวมณฑล (biosphere) หรือนัยหนึ่งอาณาบริเวณจากเปลือก โลกชั้นนอกถึงบรรยากาศห่อหุ้มโลกที่ซึ่งสิ่งมีชีวิตอาศัยอยู่ ชีวมณฑลนี้พระเจ้าประทานมาให้ครั้งเดียว หมดแล้ว หมดเลย ไม่อาจหาใหม่ และทุกวันนี้ก็มีแนวโน้มเสื่อมโทรมลงเพราะการตัดไม้ทำลายป่า การเกิดทะเลทราย ดินสึกกร่อน ดินเค็ม ฯลฯ ทำให้เนื้อที่ผิวดินที่ใช้ผลิตได้ของโลกลดลง

ในแง่อุปสงค์การบริโภค ความอยากของมนุษย์เรานั้นแปรตามดินฟ้าอากาศ ฤดูกาล รสนิยมส่วนตัว บริบททางวัฒนธรรม และทรัพย์สินหรือนัยหนึ่งกำลังซื้อ

“รอยเท้านิเวศ “ ก็คือการวิเคราะห์หาสัดส่วนความสัมพันธ์ระหว่างอุปสงค์ / อุปทานข้างต้นของมนุษย์

ในระดับสังคม การวิเคราะห์ “รอยเท้านิเวศ “ ช่วยให้เห็นความเชื่อมโยงระหว่างพฤติกรรมการบริโภค ของเรากับการพึ่งพาระบบนิเวศ ในระดับโลก มันช่วยเผยผลกระทบของแต่ละประเทศต่อทรัพยากรโลก โดย เป็นดัชนีชี้วัดคุณภาพและปริมาณของทรัพยากรทางนิเวศที่ชุมชนหรือชาติหนึ่ง ๆ บริโภค ไม่ว่าทรัพยากรนั้นจะ หาได้เองในท้องถิ่นหรือนำเข้ามาโดยใช้การค้าและเทคโนโลยีจากแหล่งภายนอกที่ไหนในโลกก็ตาม

คำถามนำเวลาประเมินวัด “รอยเท้านิเวศ “ ของชุมชนใดชาติไหนก็แล้วแต่ ก็คือ

ต้องใช้ที่ดินขนาดเท่าไหร่ต่อหัวจึงจะค้ำจุนการอุปโภคบริโภคอาหาร บ้านเรือน การขนส่ง สินค้าและ บริการของประชากรชาติหนึ่ง ๆ ได้ ? หรือกล่าวอีกนัยหนึ่งก็คือ

ต้องสิ้นเปลืองพลังงานฟอสซิล (พลังงานอันเกิดจากเชื้อเพลิงธรรมชาติอาทิ ถ่านหิน แก๊สธรรมชาติ น้ำมัน ฯลฯ ซึ่งก่อตัวจากซากสัตว์ซากพืชดึกดำบรรพ์) ต้องทำให้ดินเสื่อม ต้องใช้พื้นที่ทุ่งสวนนาไร่ป่าไม้ไปเท่า ไร จึงจะสามารถผลิตทั้งหมดที่ผู้บริโภคซื้อ ?

จากนั้นก็จัดการแบ่งเนื้อที่พื้นผิวดินของระบบนิเวศที่ใช้ทำการผลิตได้ (รวมทั้งพื้นที่ป่าดงดิบ) ด้วยจำ นวนประชากรโลก เพื่อหาขนาดมัธยฐานของ “รอยเท้านิเวศ “ ที่ เสมอภาคที่สุด โดยไม่เลือกชาติผิวเพศวรรณะ ตระกูลหน้าอินทร์หน้าพรหม

สำหรับวิธีวัดการบริโภคนั้น จะดูปัจจัยต่าง ๆ เช่นที่ดิน พลังงาน น้ำที่ใช้ และแก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ ที่ระบายออกมา เท่าที่มีการสำรวจวิจัยไว้เมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๔ นั้น พบผลสรุปตามตารางข้างล่างนี้ว่า

การบริโภคต่อคนในปี ๒๕๓๔ อเมริกา แคนาดา อินเดีย โลก

แก๊ส CO₂ ที่ระบายออก (เมตริกตัน/ปี) ๑๙.๕ ๑๕.๒ ๐.๘๑ ๔.๒

อำนาจซื้อ (ดอลล่าร์สหรัฐฯ) ๒๒,๑๓๐ ๑๙,๓๒๐ ๑,๑๕๐ ๓,๘๐๐

รถยนต์ (ต่อ ๑๐๐ คน) ๕๗ ๔๖ ๐.๒ ๑๐

ใช้กระดาษ (กิโลกรัม/ปี) ๓๑๗ ๒๔๗ ๒ ๔๔

ใช้พลังงานฟอสซิล (จิ๊กกะจูลส์/ปี) ๒๘๗ ๒๕๐ ๕ ๕๖

ดึงน้ำสะอาดมาใช้ (ลูกบาศก์เมตร/ปี) ๑,๘๖๘ ๑,๖๘๘ ๖๑๒ ๖๔๔

รอยเท้านิเวศ (ไร่/คน โดยประมาณ) ๓๑ ไร่ ๓ งาน ๒๖ ไร่ ๓ งาน ๒ ไร่ ๒ งาน ๑๑ ไร่ ๑ งาน

(ดัดแปลงจาก David Holtzman, “Ecological Footprints,” Dollars and Sense, July/August 1999 ที่ http://www.igc.apc.org/dollars/1999/224holtzman.html )

จากตารางข้างต้น พอสรุปได้ว่า :-

ชาติที่พัฒนาแล้วมีรอยเท้านิเวศใหญ่กว่าชาติที่ยากจนแม้จะมีประชากรน้อยกว่าก็ตาม

ทั้งนี้เพราะชาติที่พัฒนาแล้วใช้พื้นที่กับทรัพยากรของโลกอย่างมโหฬารเพื่อค้ำจุนความมั่งคั่งทางวัตถุ ของคนชาติตน จนเหลือเศษเดนให้ชาติยากจนที่อยากมีมาตรฐานการครองชีพแบบ “พัฒนา “ บ้างน้อยเหลือเกิน

รอยเท้านิเวศอันแตกต่างเหลื่อมล้ำไม่เป็นธรรมเช่นนี้ดำรงอยู่ได้โดยอาศัยการขาดดุลนิเวศ (ecological deficit) มหาศาลระหว่างชาติที่พัฒนาแล้วกับประเทศที่เหลือของโลก

อาทินครแวนคูเว่อร์ รัฐบริติช โคลัมเบีย ประเทศแคนาดานั้นขาดดุลนิเวศกับโลกอย่างหนักเพราะ ชาวเมืองนี้ดึงทรัพยากรจากระบบนิเวศมาใช้มากกว่าชาวโลกโดยเฉลี่ยถึง ๑๙ เท่า หมายความว่าเมืองแวนคูเว่อร์ ต้องใช้เนื้อที่พื้นผิวโลกราว ๑๙ เท่าของ ๔,๐๐๐ ตารางกิโลเมตรที่ตนมีอยู่จริงเพื่อค้ำจุนการผลิตอาหาร ผลิต ภัณฑ์ป่าไม้และพลังงานที่ตนบริโภคในหนึ่งปี ในทำนองเดียวกัน ชาวเนเธอร์แลนด์ก็ต้องใช้ที่ดิน ๑๕ เท่าของ ประเทศเพื่อตอบสนองความต้องการด้านอาหาร ผลิตภัณฑ์ป่าไม้และพลังงานของตน

พูดกันแบบขวานผ่าซากก็คือทุกวันนี้ใครก็ตามที่มีมาตรฐานการครองชีพดีพอควรแบบคนชั้นกลางล้วนกำลังหยิบเอาจากทรัพยากรโลกเกินสัดส่วนที่เป็นธรรมของตนทั้งนั้นไม่มากก็น้อย - รวมทั้งกระผมด้วย

ต่อให้เราจ่ายราคา “ตลาด “ ที่ยุติธรรมเพื่อแลก “อภิสิทธิ์ “ นั้นมาก็ตาม-มันก็ไม่ได้เปลี่ยนความจริงข้อนี้

ข้อน่าวิตกก็คือเมื่อชาติยากจนเริ่มมั่งมีขึ้น ก็จะบริโภคมากขึ้นและรอยเท้านิเวศใหญ่ขึ้น เมื่อมีเงินใช้ คล่องมือขึ้นก็ย่อมจะเกิดอุปสงค์มากขึ้นต่อบ้าน ถนนหนทาง ศูนย์การค้า ฯลฯ ปัจจัยเหล่านี้ส่งผลผลักดันพื้นที่ ระบบนิเวศให้หลุดจากวงจรการผลิตโดยตรงมากขึ้นด้วย อาทิ แทนที่จะใช้ที่ดินปลูกข้าวเลี้ยงคนหรือธัญพืชเลี้ยง สัตว์ ก็กลับเอาไปทำสนามกอล์ฟร่วม ๒๐๐ แห่งทั่วประเทศ เป็นต้น

เกิดสภาพบรรดาไอ้ตีนโตเบ่งเบียดไอ้ตีนเล็ก แถมรุมกันเหยียบโลกจนแหลกมุ่นไปหมด

จนกระทั่งว่าถ้าจะให้พลโลกทุกคนมีมาตรฐานรอยเท้านิเวศเท่าชาวอเมริกันหรือแคนาดาโดยเฉลี่ยทั่วไป แล้ว ก็จะต้องไปหาโลกใหม่เพิ่มอีกใบสองใบถึงจะพอ

แล้วจะไปหาที่ไหน ? ดวงจันทร์ ? ดาวอังคาร ?

อย่างไรก็ตาม หากลองหยิบแนวคิด “รอยเท้านิเวศ “ มามองประเด็นใกล้ตัวในบ้านเรา ก็อาจลองตั้งคำ ถามได้บ้างว่า

รอยเท้านิเวศของคนกรุงเทพฯ และหัวเมือง มีขนาดเท่าไหร่ ? เทียบกับรอยเท้านิเวศของคนชนบท แล้ว แตกต่างเหลื่อมล้ำกันหรือไม่เพียงใด ? กรุงเทพฯ และเมืองทั่วประเทศขาดดุลนิเวศกับชนบทสักเท่าไร ?

สี่สิบปีของความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ, สิบปีของการวิ่งไล่กวดทางเศรษฐกิจในลู่แข่งโลกาภิวัตน์ , สามปีของวิกฤตเศรษฐกิจ การลดค่าเงินบาท (หรือนัยหนึ่งการเพิ่มค่าดอลล่าร์ฯโดยเปรียบเทียบ) และการเลหลัง ประเทศไทยที่ผ่านมา

ได้ทำให้รอยเท้านิเวศและดุลทางนิเวศเปลี่ยนไปอย่างไรหรือไม่ ดีขึ้นหรือเลวลง

ระหว่างเมืองกับชนบทของไทย ?

และระหว่างเมืองไทยกับชาติที่พัฒนาแล้ว ?

โปรดลองไตร่ตรองดู

Back