Dr. Yaşar KALAFAT

 

 

HALK İNANÇLARI - DESTAN İLİŞKİLERİ

Dr. Yaşar KALAFAT

GİRİŞ:

"Halk inançları - Destan ilişkileri" halk inançları çalışmaları itibariyle fevkalade önem arzeden bir husustur. Neden önemlidir; sorusuna metin bölümünde cevaplar sıralamaya geçmeden evvel halk inançlarının tanımı ve kapsamı üzerinde duralım.

Halk inançları din midirler? Mütekamil anlamda din peygamberi yani tebligatçısı ve kitabı yani tebliğ metini olan bir müessesedir. Bunlardan mesele İslamiyet'te Kuran-ı Kerim'de yer alanlar süre ve ayetlerle anlatılmıştır. Bu dinin peygamberinin ifadesi ile anlatılanlar hadis olarak nitelenmiş ve Hz. Muhammedi'n yaşam tarzı ile sergilenenler ise sünnet olarak bilinmiştir.

Müslüman halkın inançlarının hepsi bu anlamda islami değildirler. Her inancın muhakkak ayette veya hadisteki yerini en azından yalın olarak bulmak zordur. Tevil ve yorum ise tartışmaya açık olma özelliğindedir. Diğer taraftan halk inançları sadece ve muhakkak bir dinin değil, dinlerin katmanlaşan izlerini taşırlar. Buna bağlı olarak hak dini kavramı ile sınırlamış olsak dahi, bu anlamdaki din sayısını ve onlara ait akideleri yeterince bilemiyoruz. Ayrıca İbrahimî dinlerin bir kısım sünnetlerinin muhammediyat içerisinde sürdüğünü görüyoruz.

Halk, inançlarını hayata geçirirken gerek, algılama ve yansıtma becerisinin sınırlılığından ve gerekse, çok kere farkında olmadan inanç dünyasına soktuğu bir takım unsurlar vardır. Bunlar bazen inkar anlamında şirk olarak tezahür edebilir. Bazen din itibariyle aslı - astarı olmayan hurafelerde olabilir. Bazen de, yaşanan dinin esasına aykırı bid'adlar şeklinde de tezahür edebilirler. Bu noktada halk inançları, din ile bağlantılı olmakla beraber, gerçeğine uygun anlamda " din" değillerdir. İslamiyette, başka dinlerin mensuplarına benzememenin yasaklanmış oluşu muhtemelen bu noktadan kaynaklanmaktadır.

Halk inançları ile din ilişkileri itibariyle konunun bir boyutu da mistik folklordur. İslamiyet söz konusu ise, folklorik islamiyettir. Tanımı irdeledikçe konunun dışına çıkıyorum. Başa dönmek gerekir ise, . Halk kültürünün asli unsurları arasında halk inançları diye bilinen bir alan vardır. Artısı ve eksisi ile bu olgu gözardı edilemez. Bizim bildiri konumuz bu olgu ile destan'ın ilişkileri dairdir.

Şakir İbrayev" 'in Destanın Yapısı" isimli eseri münasebeti ile

Ali Abbas Çınar"

"Destanların milli duygu ve düşünceleri yansıtma özelliği vardır. Bunlar söz sanatının doruk noktası, pekçok edebi sanatın da anasıdır. Destanlar doğrudan tarih olmamakla beraber, tarihin aydınlatılmasında başvurulan en önemli kaynaklardır. Destanlar aracılığıyla, toplumsal olay ve olguların gelişim ve oluşum tarihi de değerlendirilebilmektedir. Türk destanları ulu ata-babalarımızdan bize kalan değerli edebi miraslardır. Destanlarda halkın toplumsal hayatı vardır. Sözün kudretli, büyüsel gücünü taşıyan bu eserlerde halkın "birlik, dirilik, irilik" ruha ayrıntılarıyla verilir. Kırgızistan'da günümüzde bile, bazı hastaları sağaltmak için Manas destanından parçalar okunması, destanın toplum hayatı içindeki yerini vermesi bakımından dikkat çekicidir. Türk destanlarında iyilik, doğruluk, mertlik, sözünün eri olma, dostluk, sevgi vb. unsurlar amaçlanan hedefler olarak verilir. Türklerin hayat felsefesi, dünya görüşü, yaşayış biçimleri, davranış şekilleri ifade edilir. Destanın varlığı bile hürriyetin ifadesidir. Destan kahramanı sadece kendi için değil, halkı için, halkın mutluluğu için vardır. Bu mutluluk düşmanı yurda sokmamak ve yurdu korumak, esir edilmiş halkını düşmandan kurtarmak, bağımsız bir yurt kurmakla sağlanır. Destan için hürriyet, ekmek ve su kadar gereklidir. Türk halklarında destan geleneğinin, diğer dünya milletlerine göre daha yoğun olmasının sebeplerinden biri yaşama biçimiyse, diğeri onların hayat felsefesinde, hürriyet düşüncesinde yatmaktadır. İnsanların yaratılış itibariyle ritüellere ihtiyacı vardır. Destanlar hem ritüel, hem de sosyal gerçeklikten oluşurlar. Ait oldukları toplumun ruhunu yansıtan bu eserlerin değerlendirilmesi, incelenip yorumlanması gerekir demektedir.

METİN

Halk inançları Destan ilişkileri itibariyle şu konu başlıkları gündeme gelebilir.

- Halk Edebiyatı ürünü metinleri " ilk metinle karşılaştırma" imkanı ve yöntemi vardır. Halk inançlarının da yukarıda yapılan tanımlar ışığında, "ilk metini bulma" zorluğu vardır.
- Halk inançları çalışmalarında sahadan edinilen malzemenin etnik kimliği tesbitte hangi etnosa ait olduğunun bulunmasında şüphesiz destan metinleri kaynak eserleridir. Destanlarda da tek metin söz konusu değildir. Yine de tesbiti yapılan halk inancının dikey derinliklerine inerlerken başvurulan şahit olaylar arasında destan metinleri vardır.
- Destanlar millî tarihlerin mitolojik derinliklerine ışık tutabilirlerken, halk inançları, geçmişe yapılan bu yolculukta günümüze en yakın olan mihenk taşlarıdır.
- Destanlar, çeşitli variyantlarına rağmen, özel anlamda klasik dev gövdelerinin yanı sıra, ayrıca yaşayan halk inançlarımızın bir parçasıdır. Halk inançları sadece destanların bir motifi değildir. destanlar da aynı zamanda halk inançlarının dar anlamda efsaneleşmiş bir bölümüdürler.
- Halk inançları yumağından yola çıkıp tespiti yapılan malzemeden hareketle eski inancın sistematiği kurulacak ise, destan metinleri bu tür çalışmalarında köşe taşı olabilir.
- Halk inançları ve bu tür inançların uygulamaya konulması sonucu meydana çıkan doku, çok kere münferit ve kopuktur. Bu tespitlerden tüme varabilmek için, bir dünya görüşüne felsefeye, tasavvuf gibi anahtara ihtiyaç vardır. Destanlar, bilhassa üzerinde çalışılmış destan metinleri halk inancı çalışanlarına bir güzergah gösterebilirler.
- Esasen destanlar başlı başlarına halk inancı kaynaklarıdır. Sadece günümüzde inanç tespitlerinin destanlarda yerinin aranması değil, Destanlarda varlığı tespit edilmiş inançların günümüzde yaşam örneklerinin aranılması da bir metot olmuştur. Bu, günümüzden destan dönemine gidilebilme ve destanlar döneminden günümüze, halk inançlarından hareketle gelebilme yöntemidir. Esasen birkaç destan, metini alınıp bunlardan halk inançları örnekleri çıkarılabilir, veya tespiti yapılan halk inançlarının destanlardaki yeri gösterilebilirdi. Yapılmış yüzlerce çalışmada bunun örnekleri vardır. Biz problemin tartışılmasını tercih ettik.

SONUÇ:

Destan metinlerimizin yayınlanmaları, bu metinlerin işitenilerek yayına sokulmaları işlenmiş destan metinleri arasında karşılaştırmaların yapılması, halk inanç çalışması yapanların çalışmalarındaki hasılayı arttıracaktır. Bu verimlilik, halk inançları çalışmaları ile sağlanan malzemenin işlenmesini kolaylaştıracaktır. Münferit tespitlerin kurguya montajına imkan sağlayacaktır.

Destanlardan yola çıkılarak, halk inanç, çalışmalarına ışık tutulabileceği gibi destan çalışıcıları, halk inanç çalışma ürünlerini gözardı etmemelidirler. Keza destan metni analize tabii tutularak halk inançlarına ulaşılabilinirken, halk inançları da senteze tabii tutularak destan metinlerinin gövdesine giden yol inşa edilebilir.