Giriş

AKUPUNKTUR : İĞNELER ve SİNİRLER

Yrd.Doç.Dr. Ömer Said GÖNÜLLÜ

Günümüzde en çok konuştuğumuz konuların başında sağlık sorunları geliyor ve bu bütün dünya için geçerli. İnsanlarda tabiî ve sade olana dönme eğilimi, sentetik ürünlerden, kimyasal ilaçlardan bıkkınlık, hatta bunlara karsi güvensizlik görülüyor. Her ne kadar modern tip ve ecza biliminin gözardi edilemeyecek basarilari ortada ise de, alternatif tip sifali bitkilerle, ayurvedayla, biyoenerjiyle ve akupunkturla yine de gündemden düsmüyor;. Akupunkturun vücud üzerinde gerçek bir etkisi oldugunu kabullenmekte gönülsüz olanlar için yüksek teknolojinin ortaya koydugu bazi sasirtici deliller sözkonusu. Hersey yasanmis bir öyküyle basliyor.

Uzun yillardanberi ABD'de yasayan California Üniversitesi'nden Koreli fizikçi Zang-Hee Cho 1993'de bir vesileyle ülkesine gittiginde birgün dostlariyla piknik yapmak için daglik bir yere çikar. Dolasirken bir ara yere yikilacak gibi olur. "Ayakkabilarim çok rahat degildi" diyor 62 yasindaki Cho, "yere düstüm. Fakat sanki bir uçus, dagdan asagiya atlama gibi birseydi. Ertesi gün California'ya dönmek üzere uçaga bindim ve 12 saatlik bir yolculugunun sonunda ayaga kalkmaya çalistim. Fakat basaramadim. Büyük bir agri vardi. Eninde sonunda aksayarak uçaktan çikabildim." Cho daha sonra arka kisminda agri hissedince bir çare arar. Akrabalari akupunkturu denemesini salik verirler. Cho bu fikre baslangiçta dudak bükerse de Ğçünkü egitimli bir insan olarak akupunktura inanmamaktadir- sonunda test etmeye karar verir. Deneme oldukça sasirticidir ve akupunktur sonuç vermistir. Yaklasik on dakika sonra agrinin kayboldugunu hisseder. Cho'nun böyle ummadigi sekilde rahatlamasi profesyonel merakini dürter. Radyolojide çalisan bir fizikçi olarak vücudun kompleks iç isleyisini görüntüleme sekilleri gelistirir; icatlarindan biri 1975'de gelistirdigi prototip bir PET (Positron Electron Transmission) tarayicidir. Cho'nun hayret ettigi husus, vücudun üzerinde görünüste rastgele noktalara igne batirilmasinin insan sagligini nasil olup ta etkileyebildigidir ? Konuya daha yakindan egilmeye karar verir ve buldugu sonuçlar onu büsbütün hayrete düsürür. Birkaç gönüllü ögrenciye igne batirip beyin görüntülerini alir. Kesfi heyecan vericidir : meselâ akupunkturun temel bilgilerine göre görme duyusu ile ilgili oldugu söylenen bir akupunktur noktasini (aku-nokta) igneyle uyardiginda (stimülasyon), beynin görmeyi kontrol eden kisminda bir faaliyetin basladigini PET teknigiyle izleyebilmektedir. Cho artik, "akupunkturun bir gerçekligi var" hükmünü vermistir.

Tarihçe

Akupunktur ve geleneksel Çin tibbinin diger formlari 4 bin yildan daha öncesine dayanmaktadir. Akupunkturun Ğve bir bütün olarak Çin tibbinin- nasil isledigi çok uzun zaman esrarini korudu, tabii bu arada birçok Batili doktor tarafindan da alay konusu edildi. Akupunkturun temel teorisi ilk defa M.Ö. 200'de Sari İmparator'a atfedilen bir metinde ortaya konmus. Teori özetle insanlarda ve tabiatta "ki" olarak bilinen bir hayat enerjisi veya hayat gücü oldugunu kabul etmektedir. Ki, istege bagli kas hareketinden kan akisina kadar bütün hareketlerin kaynagidir; vücudu dis etkilerden korur ve isisini üretir. Ki bedenin heryerinde cereyan eder ve organlara "meridyen" olarak bilinen yogun bir kanallar sistemiyle ulasir. Eger bu hayat gücünün akisi bozulursa, meydana gelen noksanlik veya ki'nin durgunlugu bedendeki fonksiyonlarin bozulmasina, dolayisiyla hastaliklara yolaçar. İgnelerin meridyenler boyunca belli noktalara batirildigi ve manipule edildigi akupunktur tedavisi ki'nin kendine özgü akisini yeniden eski haline getirip vücudu sagligina yeniden döndürür.

Avrupa'ya 17. yüzyildaki girisinden bu yana, akupunktur resmi tip tarafindan bir plasebo olarak kabul edildi. Yani kendi kendine telkinle, tortikolis gibi kendiliginden geçen rahatsizliklari tedavi edebilen bir yöntem. Plasebo etkisi bir ilaç veya bir tedavinin etkinliginde % 30 civarinda rol oynuyor. Bati tibbi akupunkturun etkinligini bugüne kadar bu sekilde açikliyordu.

Bir toplanti ve dönüm noktasi
Çok yakin zamanda ise, ABD'nin en üst düzey tip kurumu olan Milli Saglik Enstitüsü (National İnstitute of Health, NİH) akupunkturun en azindan bazi hastaliklar için bilimsel bir temeli oldugunu, dis, sirt, uzuv agrilari, mide bulantilari, migren, kramp ve artrit gibi iltihapli hastaliklar gibi bazi patolojiler için bir plasebodan daha iyi oldugunu kabul etti. Buna karsilik astim üzerindeki etkisinin süpheli oldugu, kanser, kalp hastaliklari, AİDS veya deli dana gibi agir organik hastaliklar üzerinde hiçbir etkisi olmadigi belirtildi.

NİH uzmanlari bu sonuca bir mutabakat konferansinin ardindan vardilar. Mutabakat konferansi en üst düzeyde bir kamu seansi olup, bu toplanti sirasinda doktorlar ve arastirmacilar belli bir konuyu ahlâkî bakimdan hiçbir lekesi olmayan (bir bakima âkil adamlar heyeti gibi) bir uzmanlar jürisi önünde tartisirlar. Tartismalar bittiginde jüri baskani ve üyeleri bir sonuç rapor yazmak için kapali kapilar ardina çekilirler. Raporun sonuçlari resmi tavsiye degeri tasir (Fransa'da Hepatit C'nin yolaçtigi kamu sagligi probleminin ciddiyeti 1997 Ocak ayinda yapilan böyle bir toplantiyla kabul gördü).

ABD'deki sözkonusu konferans 1997 Kasim ayinda yapildi. Amaci baskan Richard Nixon'un 1972'de Çin'e yaptigi ve akupunkturun ABD'de atilim yapmasina yolaçan ziyaretinden beri binlerce amerikali doktorun uyguladigi ve milyonlarca hastanin basvurdugu bir teknik olan akupunktura son noktayi koymakti. Fakat özellikle akupunkturun sarlatanliga mi, yoksa tibba mi dayandigini günyüzüne çikarmakti.

Bunu anlamak için NİH yetkilileri tibbin çesitli branslarina mensup (epidemiyoloji, farmakoloji, psikoloji, biyoloji, antropoloji, psikiyatri vd) dünya çapinda basarili on iki bilim adamindan olusan bir jüri teskil ettiler. Jüri baskani Maryland Üniversitesi'nden Profesör David Ramsay'di. Müzakereciler ise uluslararasi akupunktur uzmanlari arasindan seçilmisti. Yayinlanmis bütün bilimsel çalismalar ve klinik incelemeler kili kirk yararcasina gözden geçirildi.

Üç gün süren müzakerelerin sonunda jüri üyeleri iki önemli soru üzerinde yogunlastilar : plasebo etkisine göre akupunkturun verimi nedir ? Akupunkturun biyolojik etkileri nelerdir ve nasil islemektedir ? İlk sorunun cevabini jüri üyeleri sonuç raporlarinda, akupunkturun yukarida sayilan bazi hastaliklar için plasebodan daha üstün oldugu seklinde verdiler. İkinci soru için ise, akupunkturun, ignelerin gündeme getirdigi biyolojik ve fizyolojik mekanizmalarla açiklanabilecegini kabul ettiler. Sonuçta jüri bazi patolojilerin tedavisinde akupunkturun lehinde görüs bildirdi.

Bu konferans sayesinde akupunktura bilimsel bir açiklama artik getirilebilir. Çünkü geleneksel Çin yorumu evrensel bilim kriterlerini karsilamiyor. Mesela 1988'de Toulouse Üniversitesi (Fransa) Nörosirürji servis sefi Profesör Yves Lazorthes tarafindan yapilan çalismada meridyenlere karsilik gelen herhangi bir ag sisteminin mevcut olmadigi Teknesyum 99 radyoizotop izleyicisi kullanilarak gösterildi.

Aku-noktalar
Aku-nokta sayisinin ise zaman içinde arttigi görülüyor. Milattan önce ikinci yüzyilda 160, milattan sonra yedinci yüzyilda 349, 1981'de 747 olarak belirlenen aku-noktalarin 1500 civarinda oldugunu düsünenler de var. Aku-noktalarin derinligi de Pekin, Nankin ve Sangay okullarina göre degisiyor. Bazi tedavi yöntemleri derinin elektrik direncinin aku-nokta seviyesinde azaldigini iddia ediyor. Aslinda vücudumuzun üzerinde çok küçük elektrik direncine sahip binlerce nokta var.

Peki o halde akupunktur bazi durumlarda nasil sonuç aliyor ? Mutabakat konferansinda uzmanlar akupunkturun Çinliler tarafindan tarif edilen mekanizmalara göre degil de, Akupunktur uzmanlari yaklasik 1500 aku-nokta tanimlamaktadirlar. Bunlarin büyük kisminin ulasilmak istenen hedeflerle açik bir iliskisi yoktur. Mesela ayakta isaret parmagina karsilik gelen parmak üzerindeki bir nokta bas ve dis agrilarinin tedavisinde kullanilirken, dirsek yakinindaki bir nokta ise bagisiklik sistemini güçlendirmektedir. Birçok kompleks fonksiyonun beyindeki etkilesimlerle kontrol edildigini varsayan Bati tibbindan farkli olarak, geleneksel Çin tibbi, beyin ile çesitli organlar arasinda pek fazla baglanti olmadigina, bir aku-noktada yapilan uyarma islemiyle hedeflenen organa dogrudan mesaj gönderildigine inanir.

Akupunkturun bir diger temel kavrami, tabiatin heryerinde bulunan ve birbirlerini bütünleyen iki tabiat kuvveti, yin ve yang arasindaki gerilimdir. Bu ikisi arasindaki denge bozuldugunda, kisi hastalanmaktadir. Yin sartlari ki'nin yoklugunu yansitmaktadir : solgun bir yüz, el ve ayak parmaklarinin sogumasi, nabzin yavaslamasi, depresyon. Yang sartlari ise ki' nin asiriligindan ileri gelir : kirmizi yüz, yüksek ates, hizli nabiz atisi, hareketlilik ve heyecan.

nasıl ?

Doktorlar ve ruhsatli çalisan akupunktur uygulayicilari her yil ABD'de 9-12 milyon arasinda akupunktur tedavisi yapiyor. Bunlarin büyük kismi agri kontrolü, ayrica nikotin, eroin ve kokain bagimliligini ortadan kaldirma amaçli. Akupunktur Bati'da ragbet gördügü için, arastirmacilar sirlarini kesfetmeye çalisiyorlar. Bu eski tip uygulamasinin nasil isledigini anlamak istiyorlar, özellikle de, Batili arastirmacilar bir meridyeni inceden inceye tetkik edemediginde veya ki'nin akisini belirleyemediginde. Bu arastirmacilarin ölçebildigi sey, akupunkturun yol açtigi endorfin (hipofizin ara lobundan salgilanan ve aciya karsi morfin kadar etkili olan peptid grubu) akisidir. Toronto Üniversitesi'nden sinir bilimci Bruce Pomeranz'a göre, geçen 20 yil zarfinda yapilan birçok arastirma, aku-noktalara batirilan ignelerin kaslarin altindaki sinirleri uyardigini göstermistir. Arastirmacilar, bu uyarinin omurilikten yukariya, beynin limbik sistem olarak bilinen nisbeten daha basit kismina, ayrica orta beyne ve hipofiz bezine impulslar gönderdigi düsüncesindeler. Bu sinyal gönderme bir sekilde endorfin ve monoamin salgilanmasina yolaçmaktadir ve bu kimyasal maddeler omurilikte ve beyinde agri sinyallerini bloke etmektedir. Sonuç :genellesmis bir "akupunktur analjezisi (agri duymazlik)".

Pomeranz, "endorfin açiklamasi artik kesin" diyor. "...Binlerce yilda haritalanmis olan aku-noktalar muhtemelen sinirlerin yogunlastigi yerler olsa gerek. Fakat endorfin olayi akupunkturun diger basarilarindan birçogunu açiklayamiyor. Akupunktur kemoterapinin ve ilk gebelik döneminin yolaçtigi tiksinti hissi, mide bulunmasi ve istifrayi büyük ölçüde önlüyor, bunu gösteren çok sayida klinik tecrübesi var. Fakat bu endorfinden kaynaklanmiyor. Kimse bu sistemin nasil isledigini bilmiyor."

Görme mekanizmasi ve akupunktur
Endorfin süreci, Cho'nun görme problemlerinin geleneksel tedavisinde kullanilan aku-noktalari kesfederken elde ettigi bulgulari da açiklayamiyor. Cho tarafindan VA1, VA2, VA3 ve VA8 seklinde adlandirilan noktalar gözün yakininda degil ayagin üst kisminda küçük parmaktan ayak bilegine kadar olan kisimda bulunuyorlar. "VA" Cho'nun adlandirma sisteminde "görmeyle ilgili aku-nokta" (vision-related acupoint) anlamina geliyor. Ayni sekilde akupunkturcular sidik torbasi (urinary bladder) meridyeni üzerinde bulunan noktalari sirayla BL67, BL66, BL65 ve BL60 seklinde belirtiyorlar. Bu noktalarin ignelerle uyarilmasinin gözleri, merkezi sinir sisteminden ziyade meridyenler sistemi yoluyla etkiledigine inaniyorlar.

Bunu test etmek için Cho gönüllü ögrencileri bir fMRİ (functional magnetic resonance imaging) makinasina bagladi. Standard MRİ makinasi vücuttaki yapilarin statik kesitlerini alirken, fonksiyonel MRİ daha ileri giderek bu yapilarin nasil çalistigini göstermekte, mesela kandaki oksijen miktarindaki dakikalik degisimleri ölçmektedir. Bu, çesitli dokular tarafindan kullanilan glükozun kabaca ölçülmesi demektir ki, bu da hangi dokularin aktif oldugunu gösteren iyi bir belirteçdir. Bütün bu sonuçlar renkli fMRİ beyin aktivasyon haritasi seklinde görülebilmektedir.

Cho gönüllülerin gözlerini ilk önce geleneksel yollarla uyardi; gözlerinin önünde bir isik yakti. Ortaya çikan görüntüler, beklendigi gibi, beynin göz fonksiyonuyla ilgili oldugu bilinen kisminda, yani görme korteksinde aktivite artisi anlamina gelen bir renk yogunlasmasi (Resim 2) gösteriyordu. Cho bunun hemen ardindan bir akupunkturcunun yardimiyla VA1 noktasini uyardi. Sirayla bütün gönüllüler üzerinde yapilan bu uyarmalara bagli olarak fMRİ görüntüsü üzerinde beynin hep ayni bölgesi -görme korteksi- aydinlaniyordu.

Birinin ayagina batirilan igne ile, bir baskasinin gözleri önünde yakilan isigin beyinde ayni etkiyi yaptigini görmek gerçekten çok ilginçti. Ve bu, agri incelemelerinde görülmüs olan, ilkel limbik sistemin meydana getirdigi genel analjezik etki degildi; bu, konusma, isitme, hafiza ve zeka gibi ileri fonksiyonlardan sorumlu bölge durumundaki beyin korteksinde olusan fonksiyona özgü bir cevap idi. Dahasi, akupunktur uyarisinda görülen beyin aktivitesi nerdeyse isik yakilmasindaki kadar büyüktü.

"Gerçekten çok heyecan verici" diyor Cho, "somut herhangi bir sey olabilecegini hiç ummuyordum fakat akupunktur noktasinda yapilan uyari görme korteksinde çok açik sekilde aktivite baslatiyordu". Cho bir plasebo etkisi ihtimalini ortadan kaldirmak için ayak basparmaginda aku-nokta olmayan herhangi bir noktayi da uyardi. Görme korteksinde cevap yoktu. Cho daha sonra, zaman içinde birçok uyari sekli denedi : ignenin pozisyonunu bir an için degistirmek veya isik yakip bir müddet söndürmemek, sonra tekrar etmek gibi. Önceki gibi, fMRİ görüntüleri hem akupunktur hem de isik uyarilari için sasirtici ölçüde benzerlik arzediyordu.

Ayak üzerindeki görmeyle ilgili diger üç aku-nokta uyarildiginda sonuçlar yine tutarliydi : VA2 noktasi hariç, her aku-nokta tipki isik uyarisinin yaptigi gibi, fMRİ görüntüsü üzerinde görme korteksi bölgesini aydinlanmis gösteriyordu. Fakat bu kez Cho baska bir seyin farkina vardi. Cevabin zaman içindeki siddet degisimini göstermek için aktivasyon verileri grafige döküldügünde Cho oniki gönüllü içinde iki farkli reaksiyon oldugunu gördü. Akupunktur safhasi boyunca bazi gönüllülerin beyin aktivitesinde artis, diger bazilarininkinde ise azalma görülüyordu. Bir baska deyisle akupunktur uygulamasi esnasinda bazilarinda beyin bölgesindeki oksijen tüketimi artiyor, bazilarinda azaliyordu.

"Bir yerde bir hata yapmis olmaliydik diye düsündüm" diyor Cho. Fakat denemeleri birçok kere tekrar etmesine ragmen, her defasinda ayni sonucu aliyordu. "Sonunda bir akupunkturcu sunu söyledi : 'Ah, evet ! Bu yin ve yang'". Cho ona bunun ne demek oldugunu sordu. Tabii bu arada ilginç olan husus, akupunkturcunun kimin beyin aktivitesinde artis (yin), kiminkinde azalma (yang) olduguna dair verileri görmeden 12 kisinin 11'inde durumu oldugu gibi ortaya koymus olmasi idi. Cho, "bunu nasil açiklayacagimi hâlâ bilemiyorum" diyor.

Birçok bilimsel hazirlik raporu gibi, Cho'nun küçük arastirmasi da cevapladigindan çok daha fazla soru getiriyor. Fakat Cho akupunturun yeni fonksiyonel etkilerini göstermeye devam ediyor. Cho'nun ayni üniversiteden meslektasi Joie Jones "Klasik olarak akupunktur tecrübe açisindan çok ileri bir noktada, çünkü insanlar binlerce yildan beri veri topluyor" diyor. "İnsanlar bir noktaya igne soktugunuz zaman, bunun vücudun bir baska tarafinda etkisi olacagini gösterdiler. Fakat bütün bunlarin beyinle olan iliskisi asla ortaya koyulmamisti. Bu çalismalarla biz en azindan bazi akupunktur noktalari için etkilerin beyin üzerinden gerçeklestigini göstermis bulunuyoruz." Fakat, bu böyle olsa bile, ayak üzerinde belli bir noktanin uyarilmasi beynin görmeyi kontrol eden kisminda nasil aktivite baslatiyor ? Her ne kadar bunun sinir sistemi üzerinden isledigi kanisinda olsa da Cho, "henüz açiklamasi yok" diyor. Pomeranz ise, "eger bunun gerçek oldugu ispatlanirsa, muhtemelen akupunkturun endorfin salgilanmasina sebep oldugu mekanizmanin aynisi degil" diyor : "bu endorfin vücudun herhangi bir yerinde fiber seklindeki belli tip sinirlerin uyarilmasiyla serbestlenmektedir. Fakat ayak parmaginizla görme sisteminiz arasinda belli bir iliskinin olmasi gerçekten garip. Bu gerçekten akli hayrette birakan bir sey."

Kesin açiklamasi olmamakla beraber, akupunkturun klinik sonuçlari tibbin ilgisini çekiyor. Milli Saglik Enstitüsü (NİH)'nün düzenledigi ve bagimsiz uzmanlarin katildigi bir panelde, akupunkturun anesteziden ve kemoterapi ilaçlarindan ileri gelen mide bulantisinin tedavisinde gerçekten etkili oldugu sonucuna varildi. Ayni sekilde ameliyat sonrasindaki veya diger agrilarin tedavisinde de yardimcidir. Bunun yanisira, ayni panel Bati tibbinin üstün klinik özelliklerine olan genel inanisa ragmen, kronik agrilarin birçok klasik tedavi seklinin akupunkturla ayni basari oranini gösterdigini -siklikla görülen zararli yan etkileriyle birlikte-kaydetmektedir.

Çok daha önemli akupunktur arastirmalarindan biri, kronik agrilari olan hastalarin beyin görüntülerini kaydetmek için SPECT (tek foton emisyonuna dayanan bilgisayarli tomografi) teknigi kullandi. Pennsylvania Üniversitesi Hastanesi Nükleer Tip bölümü baskani Abbas Alavi'nin gerçeklestirdigi bu çalisma, akupunktur uyarisina cevap olarak endorfin salgiladigi sanilan beyin yapilarina -talamus, hipotalamus ve beyin kökü ?- kan akisini ölçtü. Agrisi olan hastalarin normal ölçüm görüntülerini, bunlara akupunktur tedavisi uygulandiktan sonra alinan görüntülerle karsilastiran Alavi talamus ve beyin kökünde artmis olan kan akisinin açik delillerini buldu. Ayrica, tedavi edilen hastalarin artik daha az agri duydugu da ortaya kondu.

Cho gibi Alavi de, bu çalismayi yapmadan önce akupunktura veya Çin tibbinin diger formlarina inanmiyordu : "Akupunkturun az-çok psikolojik oldugunu, objektif bir etkisi olmadigini düsünüyordum. Bu çalismayi da eglence olsun diye yaptim ve ortaya hiçbir sey çikmayacak saniyordum." Tabii ki hala birçok süpheci var. Santa Clara Vadisi Tip Merkezi'nin Tibbî Onkoloji bölümünün eski baskani ve özel bir krulus olan Tip Sahtekarliklariyla Mücadele Millî Konseyi üyesi Wallace Sampson "Cho'nun makalesi hiçbir seyi ispatlamiyor. Bu basit bir yalanci bilim vak'asi" diyor. Sampson, Cho'nun çalismasinin gerçek etkileri ortaya koyamayacak kadar küçük oldugunu ve iyi kontrol edilemedigini ileri sürüyor. NİH panelinin raporunu tenkid ediyor ve panelistler arasinda karsi görüste kimse olmadigini söylüyor.

Diger bazilari ise, her ne kadar henüz tam anlayamiyor olsalar da,akupunktur ile ne yapabileceklerini ögrenmeyi tercih ediyorlar. Hiçbir sekilde bilinmeyen mekanizmalarin çalisabilecegine ihtimal vermiyorlar. Pomeranz, "Herkes meridyenleri aradi fakat kimse herhangi bir sey bulamadi. Ki'yi ölçme girisimleri basarisizlikla sonuçlandi. Fakat bu, varolmadigi anlamina gelmez. Endorfin öyküsü büyük bir sürpriz oldu. Simdi yari tereddüt-yari hayret var" diyor.

Cho aku-noktalar ile beyin arasindaki baglantilari kesfetmek için fMRİ'yi ve diger görüntüleme sistemlerini kullanarak bilimsel siniri biraz daha ileri götürebilecegi ümidini tasiyor. Ayrica, bir darbe sonrasinda görme bozuklugu çeken kisilerde akupunkturun görme korteksine kan akisini artirmada nasil kullanilabildigini arastirmayi planliyor. Diger arastirmacilarin yaptigi az sayida çalismada ise, akupunktur tedavilerinin darbe almis hastalarin hareket kabiliyetini artirmaya aslinda yardimci oldugu ortaya konmus bulunuyor. Cho, akupunktur görüntüleme çalismalarinin sinir bilimleri için yeni bir kapi açtigini söylüyor.

Sonuç itibariyle, akupunktur, reçetesi sadece su ve sekerden olusan bir plasebo durumundaki homeopatiden çok farkli bir tedavi yöntemi ve modern bilim bundan sonra açiklayamadigi herhangi bir olgu karsisinda hemen dudak bükme rahatliginda olamayacak. Akupunktur iste böyle bir tabuyu yikmasi itibariyle de önemli ve kendisiyle ilgilenilmeyi hakediyor.

Kaynaklar
1) Dold, C., (1998) Needles & nerves. Discover, September, vol. 19, nº 9.
2) Ronan, C.A (1983) The Cambridge İllustrated History of the World's Science. Newnes Books, Tiwckenham, Middlesex. (First edition), London.
3) Rossion, P. (1998) Les premières preuves scientifiques de l' acupuncture. Science & Vie, Mai, nº 968.