Yapılan arazi tespitlerine göre Doğu Karadeniz Bölgesi'nde I. sexdentatus'un generasyonu, ekolojik ve özellikle klimatik şartlara bağlı olarak her yıl farklı olmaktadır. 1992'den 1996 yılına kadar üç farklı yükseltide gözlemler yapılarak böceğin 180, 1200 ve 1800 m'lerdeki generasyonu incelenmiştir. Birinci generasyonun yumurta koyma zamanı 180 m'de Nisan başından Mayıs ayının ilk haftasına kadar, 1200 m'de Mayıs ayının 2.-3. haftalarında ve 1800 m'de Mayıs ayının ikinci haftasından Haziran ayının ilk haftasına kadar değişmektedir. Zararlı böcek 1999 yılında 180 m'de uçma zamanı Mart ayında gerçekleşmiştir. İkinci generasyonun yumurta koyma zamanı 180 m'de Haziran ayında, 1200 m'de Temmuz'un 2.-3. haftasında ve 1800 m'de Temmuz ayının 3.-4. haftası ile Ağustos'un ilk haftasına kadar devam etmektedir. Bölgede üçüncü generasyonun yumurta koyma zamanı 180 m'de Ağustos'un 4. haftasında tespit edilmiştir. Ayrıca 9.9.1993 tarihinde Borçka-Camili (600 m)'de böceğin yumurta koymuş erginleri görülmüştür. 1200 ve 1800 m'lerde böceğin üçüncü generasyonu görülmemiştir. Bu zararlı, Doğu Karadeniz Bölgesi ladin ormanlarında yılda genellikle 2 generasyonu görülmekte, uygun hava hallerinde ve düşük yükseltiler (0-600 m)'de ise 3. generasyonunu vermektedir. Erzurum-Sarıkamış ormanlarında (2000-2400 m) iki generasyonu görülmektedir (Yüksel ve ark. 2000). Ips sexdentatus'un İspanya'da hava hallerine göre 3. generasyonu da görülmekte olup, bir generasyonu 60 gün sürmektedir (Anonymous 1999a). Bonnemasion (1962), bu zararlının birinci generasyonunda bıraktığı yumurtalardan genç erginlerin oluşmasına kadar geçen sürenin 40 gün olduğunu belirtmektedir. Chararas (1962)'a göre iklim koşullarının I. sexdentatus'un larva gelişim dönemini etkilemesi nedeniyle, doğada bu süre 78 güne kadar çıkabilmektedir. Bir generasyon süresi sıcaklık ve neme bağlı olarak 43-78 gün arasında değişmektedir (Sekendiz 1984). Özder (1978)'e göre bu süre 40 gün olarak tespit edilmiştir. Ataman (1967) ise Artvin'de 60 gün olduğunu belirtmektedir. Ips sexdentatus genellikle fizyolojik olarak zayıf düşmüş, yaralı, hastalıklı ve cılız ağaçlara arız olmaktadır. Fazla miktarda ürediği ve yeterli besin bulamadığı taktirde de tamamen sağlıklı ağaçlara da gitmektedir. Poligam olan bu böceğin giriş deliği ve çiftleşme odası erkek ergin tarafından hazırlanır (Şekil 6). Erkek böceğin kabukta delik açma esnasında ağacın reçine akıntısı direnci ile karşılaşır. Bazen böcek bu yoğun reçine akıntısı ile ölmekle birlikte, çoğunlukla ağaca girmeyi başarır. Çiftleşme odasında toplanan 1-9 adet dişi ile çiftleştikten sonra ana yolunu açmaya başlarlar. Dişi adetine bağlı olarak bu sistemdeki ana yolu 1 ile 9 kollu olabilirse de genellikle 3 kolludur. Lifler istikametinde 3-5 mm genişliğinde ana yolu 65 cm'ye kadar uzanmaktadır (Şekil 7, 8, 9).
Dişi böcek yumurtalarını ana yolun her iki tarafında açtığı yumurta odacıklarına birer adet yumurta bırakır. İncelemede bir dişinin 18 cm'lik uzunluğunda bir ana yoluna 47 adet, 4 cm'lik bir ana yoluna da 13 adet yumurta bıraktığı tespit edilmiştir. Zararlının 10-60 arasında yumurta bıraktığı ifade edilmektedir (Yüksel ve ark. 2000). Yumurtadan çıkan larvalar ana yola az çok dikey açı ile devam eden yollar açarlar. Larva yolları birbirine karışmamakta ve 15 cm'ye kadar uzanmaktadır. Olgun larvalar, bu yolların sonunda ve diri oduna biraz girmiş oval bir beşikte pupa olmaktadırlar. (Şekil 10). Pupa süresi 6-20 gün arasında değişir. Pupa döneminden sonra genç erginler 7-24 gün olgunluk yiyimi yaparlar. 4 °C'e kadar böcek olgunluk yiyimini sürdürür. Sekendiz (1984), sonbaharda 4 °C'ye kadar düşen sıcaklıklar zararlının, olgunlaşma yiyimini durdurduğu ve bu yiyimi tamamlamadan kışa giren böceklerin, ilkbahara kadar cinsel olgunluğa ulaşamadan kaldıklarını ifade etmektedir. Oysa, Sarıkamış ormanlarında bu zararlının geliştiği tuzak ağaçlarında Eylül ve Ekim aylarında bir çok defa günlük ortalama sıcaklığın 4 °C'nin altına düşmesi ve genç erginlerin olgunluk yiyimini durdurmasına rağmen kışlamaya geçmedikleri gözlenmiştir. Yörede 20.10.1999 tarihinde öğlen vakti yapılan tespitlerde genç erginlerinin ağaçta olgunluk yiyimini sürdürdükleri saptanmıştır.
Ips sexdentatus'un yerleştiği ağaçlarda fungus nedeniyle odunda mavi renk oluşumu görülür (Şekil 11). Kışı ergin veya larva döneminde devrik ağacın kalın kabuklu kısımlarında, ergin olarak Doğu Ladini'nin diri odunda da geçirir. Erginler, odunda 2-8 cm'ye kadar kışlama yiyimi yapar (Şekil 12). Ancak, Sarıçam ağacının diri odununda kışlama yiyimine rastlanılmamıştır. Böcek üreme yiyimi yaptığı dikili ağaçlarda kışı gövdenin topraktan 2-4 m'ye kadar olan alt gövde ve özellikle kök boğazında geçirmektedir. Böceğin üreme yiyimi kambiyum tabakasının tamamen harap olmasına neden olduğundan böceğin zarar yaptığı ağaçlar ölürler. Ips sexdentatus üreme ve kışlama yiyiminden başka beslenme ve regenerasyon yiyimleri de yapar. Böcek regenerasyon yiyimi için açtığı yola bitişik olarak ve lifler doğrultusunda bir yol açar. Bunun kenarında yaptığı odacıklara yumurtalarını bırakır. Diğer yiyimlerini düzenli olmayan dallı yollar açmak suretiyle yapar. Ağaç manzarası arzeden bu yenik şekilleri üzerinde meydanımsı genişliklere de rastlanır (Şekil 13).
|