4.2.2. Biyoteknik yöntemler - Feromonla savaş

Bir böcek tarafından dış ortama salgılanan, özel bir reaksiyon meydana getiren ve aynı türün fertleri tarafından algılanan maddelere feromon denir. Birçok böcek türlerinin erkek ve dişileri nesillerinin devamı için buluşmak mecburiyetindedirler (gamogenese). Böceklerin buluşma şekillerinden biriside, salgıladıkları feromonlar yardımıyla olur. Böceklerin feromon salgılamasından faydalanarak onlarla savaşmak düşünülmüş ve uygulamasına başlanmıştır (Çanakçıoğlu 1989).

Uçma zamanında Ips sexdentatus'un ergin erkekleri kuluçka yerlerini terkedip yeni konukçu ağaca girmelerinden sonra, kümelenme, toplanma (aggregation) feromonu olan ipsdienol üretirler. Çekici etkiyi yükselten ve böcek kuluçka koku maddesi olan (S)-cis-Verbenol'da böceğin konukçu ağacın a-pinen'li reçinesiyle temas ettikten sonra açığa çıkar.

Birçok araştırmacılar Ips sexdentatus'un ürettiği toplanma feromonunun analiz ederek; ipsdienol, aminitol, ipsenol, cis-Verbenol ve methylbutenol bileşiklerin mevcudiyetini tespit etmişlerdir (Francke 1980; Klimetzek ve Vité 1986; Kohnle ve ark. 1988; Paiva ve ark. 1988; Seybold ve ark. 1996; Vité ve ark. 1972; Vité ve ark. 1974). Zararlıya karşı direkt etki maddesi olan ipsdienol, aminitol veya ipsenol ayrı ayrı kullanılmaktadır (Şekil 14). Ayrıca, ipsdienol (aminitol veya ipsenol)+cis-Verbenol+methylbutenol karışımlarından oluşan pheroprax veya ipslure ticari isimli feromonlar imal edilerek, zararlının mücadelesinde kullanılmaktadır. Bunlar sırasıyla aşağıda açıklanmıştır;

Ipsdienol (Racemic) : 2-methyl-6-methylene-2.7-octadien-4-ol : C₁₀H₁₆O; Molekül ağırlığı : 152.26'dır. (S)-(+)- ve (R)-(-)- Ipsdienol izomerleri vardır.

(Kullanıldığı türler: Ips acuminatus (Gyll.), Ips aminitus (Eichhoff), Ips avulsus (Eichhoff), Ips bonanseai Hopk., Ips calligraphus (Germar), Ips cembrae  Heer, Ips confusus (LeConte), Ips cribricollis Eichh., Ips duplicatus (Sahlberg), Ips grandicollis (Eichhoff), Ips integer Eichh., Ips knausi Sw., Ips latidens (LeConte), Ips paraconfusus Lanier, Ips pini Say, Ips schmutzenhoferi, Ips sexdentatus (Boerner), Ips typographus (Linné), Orthotomicus erosus (Wollaston), Pityogenes carinulatus (LeConte), Pityokteines vorontsovi (Jacobson))

Ips sexdentatus'a karşı kullanılan ipsdienol'un molekül formülü

Amitinol (Aminitol): (E)(trans)-2-methyl-6-methylene-3,7-octadien-2-ol

(Kullanıldığı türler: Ips aminitus (Eichh.), Ips cembrae Heer, Ips paraconfusus Lanier, Ips pini (Say) (Seybold ve ark. 1996), Ips sexdentatus (Boerner), Ips typographus (Linné) (Francke ve ark. 1980))

Ipsenol: (S)-2-methyl-6-methylene-7-octen-4-ol : C₁₀H₁₈O; Molekül ağırlığı : 154.28'dir.

(Kullanıldığı türler: Ips acuminatus (Gyll.), Ips aminitus (Eichh.), Ips avulsus Eichh., Ips cembrae Heer, Ips confusus (LeConte), Ips cribricollis Eichh., Ips grandicollis (Eichh.), Ips latidens (LeConte), Ips paraconfusus Lanier, Ips pini (Say), Ips schmutzenhoferi, Ips sexdentatus (Boerner), Ips typographus (Linné), Pityokteines curvidens (Germar), Pityokteines vorontsovi (Jacobson), Xylocleptes bispinus (Duft.))

cis-Verbenol ((R) veya (S)): cis-4,6,6-trimethyl-2-hydroxy-bicylo (3.1.1) hept-3-en veya (1S,4S,5S)-cis-4,6,6-trimethylbicylo (3.1.1) hept-3-en-2-ol : C₁₀H₁₈O'dır. Molekül ağırlığı : 154.28'dir.

Ipsdienol, aminitol ve ipsenol; dondurucuda azot gazı altında, renkli cam şişelerde muhafaza edilmektedir. Her üç madde açık sarı renkli yağımsı bir sıvıdır. cis-Verbenol (S) ve (R) beyaz kristaller şeklinde olup aynı ortamda depolanmaktadır (Serez 1983).

Şekil 14. Ips sexdentatus'a karşı kullanılan feromonların molekül formülleri Figure 14. Molecule formula of pheromones using to Ips sexdentatus

Ticari isimleri ile kullanılan pheroprax veya ipslure;

• Pheroprax (Ticari adı): (-)-(4S)-(cis)-Verbenol+Ipsdienol (Karışım oranları: 75 mg; 11 mg)
  veya (S)-cis-Verbenol+Methylbutenol+Ipsdienol karışımlarından oluşur.
  
• Pheroprax ampul: (S)-cis-Verbenol+Ipsdienol (Karışım oranları: %3.56; %0.36).
• Pheroprax Bayer: (-)-(4S)-(Cis)-Verbenol+Ipsdienol (Karışım oranları: 75 mg; 11 mg üstünde)
  Bu karışımlarda yer alan, (S)- veya (4S)-cis-Verbenol: 2-methyl-3-buten-2-ol: C₅H₁₂O'dır. Molekül ağırlığı : 88.17'dir.

• Ipslure feromon preperatında: 1500 mg Methylbutenol+70 mg cis-Verbenol+15 mg Ipsdienol+ 1650 mg dolgu maddesi bulunmaktadır.

Bu kimyasal sentetik feromon maddeleri Norveç'te Borregaard ve Almanya'da Bayer (Borregaard A.S Attn. to Dag Mikkelsen Postboks 162, N-1701 Sarpsborg / Norvay; Bayer (Schweiz) AG, 3052 Zollikofen/Germany, Tel: 031 869 1666) firmaları tarafından imal edilmektedir.

Bir terpen alkolü olan %89'luk ipsdienol, Ips türlerinin erkekleri tarafından ve konukçu ağaca girmelerinden hemen sonra üretilir.

Schönherr ve ark. (1983) tarafından yapılan bir çalışmaya göre ipsdienol feromonlar 12 adet plastik huni tuzaklarına yerleştirilerek 1300 m rakımlı Maçka-Kapuköy Doğu Ladini ormanlarına asılmıştır. Yapılan bu denemede en yoğun olarak Mayıs ayının ikinci haftasında tuzaklara Ips sexdentatus düşmüştür. Arazide, 13.5.1982-7.6.1982 tarihleri arasında kalan 8 adet tuzağa toplam olarak bir generasyon döneminde 4 133 adet böcek düşmüştür. Bu da bir yıl boyunca (iki generasyonda) bir tuzağa 1033 adet düşeceğini göstermektedir. Bu feromon tuzaklarına düşen I. sexdentatus'un erkek ve dişi oranı 1:1 veya 1:2 olmaktadır. Schönherr ve ark. (1983), Türkiye'de Doğu Karadeniz Bölgesi Doğu Ladini ormanlarında Ips sexdentatus'a karşı 1982 yılında feromonlu tuzaklarla yapılan deneme çalışmalarında alınan düşük sonuçlara rağmen, bu mücadele ile başarılı olunabileceği belirtilmektedir.

Özder (1984) tarafından, Ordu-Çambaşı ve Maçka-Hamsiköy bölgesinde aktif maddesi ipsdienol olan ipslure preparatı, 1984 yılında Ips sexdentatus'a karşı denenmiştir. Her bir tuzağa ortalama 337 ve 702 kabuk böceğinin düştüğü saptanmıştır. Yazar, bu sonuçlara göre feromonların Ips sexdentatus'un mücadelesinde yetersiz olduğunu söylemektedir. Aksu (1987)'ya göre, Mayıs 1984 yılında Ipslure adlı feromon Artvin-Atila ormanlarındaki böcekli sahalara asılarak denenmiş, üç feromon tuzağına 10 gün içinde 12 385 adet Ips sexdentatus ergini düşmüştür. İlk generasyonun uçma döneminde ortalama her bir tuzakla 4 130 adet kabuk böceği ergini yakalanmıştır. Görüldüğü gibi eğer böceğin uçma zamanı ve feromon tuzağı yeri isabetli olarak belirlenirse Ips sexdentatus'un bir yıl içindeki iki generasyonunu boyunca en az 8 000 adet bireyini yakalamak mümkündür. Artvin-Atila yöresinde 1984 yılında kullanılan tuzaklarda, Ipslure feromonu kullanılmıştır (Atakan 1991).

Güneybatı Fransa'da Orthotomicus erosus ve Ips sexdentatus'a karşı kullanılan 2-methyl-3-buten-2-ol + ipsdienol bileşiği feromonla çok miktarda kabuk böceği yakalanmıştır (Klimetzek ve ark. 1986). Slovakya ve Çekoslovakya'da ladin ormanlarında I. sexdentatus'un saldırılarını önlemeye yönelik çeşitli dağılım feromonları ve konukçu uçucu bileşikleri denenmiş fakat, etkili olmamıştır (Vrkoc ve ark. 1997).

Jactel (1991) feromon tuzaklarına, 4 km uzaklıkta boyalanmış ve markalanmış Ips sexdentatus'un geldiğini belirtmektedir. Yazar, I. sexdentatus'un feromon yem tuzaklarına maksimum 80 metre mesafede cezbettiğini tespit etmiştir. Bu bakımdan iki feromon tuzağı arasında bulunması gereken mesafe 100 m'dir. Jactel ve Gaillard (1991)'da I. sexdentatus'u. 50 kez fasılalı uçma ile, %50'sini 20 km'den fazla ve % 10'unu da 45 km'den fazla uçurabilmeyi başarmıştır. Byers (1995) ise Danimarka'da Ips typographus'un feromona yönelmesi ile ilgili olarak; kabuk böceğinin ağaçlardan 3-6 metre yükseldikten sonra rüzgar yönünde en az 50 metre uçabildiğini belirtmektedir.

Kullanılan tuzaklara, Ips sexdentatus'un her iki cinsiyetten de bireylerinin düşmesinin nedeni, kullanılan feromon bileşiğinin özelliğinden ileri gelmektedir. "ipslure" dispenseri içinde; ipsdienol, cis-verbenol ve methylbutenol bulunmaktadır.

Serez (1983), feromola yapılan mücadelede Ips sexdentatus'la birlikte predatör (Thanasimus formicarius) ve parazitlerin de (Tachinidae, Ichneumonidae) tuzaklara düştüklerini belirtmektedir. Ellis (1996), Ips sexdentatus'a karşı Pheroprax feromon yeminin huni tuzaklarla kullanıldığını ve bu tuzaklara kabuk böceği predatörlerinden Cleridae'lerin de geldiğini belirtmektedir.