3.6. Feromon Denemeleri

Orman zararlı yönetiminde böcek feromonlarının araştırılması ve geliştirilmesi 25 yıldan daha fazla bir süre devam etmektedir. Feromonlar bir türün kendi bireyleri arasında kimyasal haberleşme maddesidir. Ladin Kabuk Böceğinin (Ips typographus) esas feromon bileşikleri tanımlanınca, ilk olarak zararlının kitle üremesi yaptığı birkaç Avrupa ülkesinde uygulanmaya geçilmiştir. Önceleri tuzak ağacı yöntemine bağlı kalan Orman Entomolojistleri, bu yarı kimyasal feromonlarla, potansiyel zararlı yönetiminde temel bir anlayış kazanmışlardır. Kabuk böceklerinde feromon verimi dışkıyla ortama salınmaktadır. Aynı türün bireyleri arasında haberleşmeyi sağlayan feromonlere "allomone" ve yabancı türler tarafından algılananlara ise, "kairomone" denilmektedir.

Biyoteknik yöntemle mücadele, kabuk böceği mücadelesinde alternatif bir yöntem olup, daha ekonomik olduğu belirtilmektedir (Serez 1983). Burada yapay feromon tuzaklarının faaliyet alanları ve doğal yöntemlerde haberleşme (sinyal alma) mesafeleri üzerine bilgilenme gereği vardır.

Ips typographus'un konukçusuna saldırısı esnasında ipsenol, verbenone ve iki oksijenli monoterpen üretmekte olup, bu sentetik toplanma feromonunun cezbedici olduğu görülmüştür (Schlyter ve ark. 1988). Byers (1995) böceğin erkeklerinin methylbutenol ve cis-verbenol ürettiklerini belirtmektedir. Genelde Ips typographus'un deneme ve analiz çalışmalarında ipsdienol, ipsenol, cis-verbonel ve 2-methyl-3-buten-2-ol salgılaması yanında, a-pinene, trans-verbenol, verbenone, exo-brevicomin, myrtenol, trans-myrtenol ve 2-phenylethanol bileşikleri de belirlenmiştir (Bakke 1976; Bakke 1977; Schlyter ve ark. 1987; Tommeras ve Mustaparta 1984; Vité ve ark. 1972). Almanya'da Picea abies ormanlarında Ips amitinus'a karşı feromon analiz ve denemeleri yapılmıştır. Analizlerde Ips typographus'un erkeklerinin ipsenol ve R-(-)-ipsdienol ürettiği fakat amitinol'dan yoksun olduğu belirlenmiştir (Francke ve ark. 1980). Krawielitzki ve ark. (1977)'da Ips typographus'un 2-methyl-3-buten-2-ol ve cis-verbenol birleşikleri salğıladığını bildirmektedir.

Ips typographus'ta erkekler ilk olarak konukçu ağaca gider ve ağaca girdikten hemen sonra da dışkıyla toplanma feromon maddesi olan ipsdienolu üretirler. Ipsdienol uzaktan çekicidir. Bu arada ağacın a-pinen'li reçinesiyle temas ettkilerinden kuluçka koku maddesi olan (S)-cis-verbenol'u salgılar. 2-methyl-3-buten-2-ol konma sinyali olup, bu bileşik pupadan hemen sonra erginlerde (genç ergin) bulunur. Böceğin feromonu, bu üç maddeden oluşmakta ve her iki çinsi de çekmektedir. Byers (1995) Ips typographus'un ağız kısmında çene anteni (palpus maxillaris) ve dudak anteni (palpus labialis) ile antenleri üzerinde sensilla'ların olduğunu, bunların bırakılan feromon ve konukçu uçucu bileşiklerine karşı kimyasal alıcı fonksiyonunu gördüğünü belirtmektedir.

Ips typographus ile mücadelede kullanılan feromonların ticari isimleri; typolour-I, typolour-II, typolour-II.a, pheroporax, Hercon-Strip (ipslure) ve verbenon'dır (Serez 1983).

Norveç'te ladin ormanlarında 1978-1981 yıllarında Borregaad Int. Ltd., Sarpsborg'un ürettiği tuzaklar ile Batı Almanya'da Celamerck Ingelheim/Rh tarafından üretilen toplanma feromonu pheroprax kullanılmıştır. Deneme alanında tuzaklar 10 m, 20 m, 33.3 m ve 50 m mesafe aralıklarla yerleştirilmiştir. Tuzaklar, Ladin Kabuk Böceği'nin uçma periyodu boyunca 4 defa kontrol edilmiştir. Çalışma alanlarındaki tuzaklarla ortalama 4202-8608 adet böcek yakalanmıştır. Sonuç olarak tuzaklar arasındaki mesafe ne kadar uzak olursa yakalan böcek sayısı da daha fazla olmuştur. 50 m mesafe ile yerleştirilen tuzaklarla yakalanan böceğin ortalama sayısı 10 m aralıklarla yerleştirilenlerden yaklaşık iki katı fazla olmuştur (Krol ve Bakke 1985).

Norveç'te 1979-1980 yıllarında Ips typographus'a karşı entegre mücadelede 600 bin feromon tuzağının 1979'da yaklaşık %1 ve 1980'de ise %0.5'i deneme kapsamında tutulmuştur. Feromon içeriği 2-methyl-3-buten-2-ol+cis-verbenol+ipsdienol (150.7. 1 (veya 1,5)) olan bileşik, drenaj borulu tuzaklarla ve 100'er metre mesafeyle yerleştirilerek kullanılmıştır. Her tuzakla yakalanan ortalama böcek sayısı 1979'da 4701, 1980'de ise 7406 olmuştur. En yüksek ortalama tuzağa düşen böcek sayısı 1980 yılında 11 701 adettir (Bakke ve Strand 1981).

İsveç'teki uygulamalarda, 10 m'den daha uzağa asılan tuzaklı mıntıkalarda ladin ölümü çok az görülmüş, yanlış tuzak asımları nedeniyle 300 000 adet ağaç böceklendiği için kesilmiş ve bu nedenle tavsiye edilen iki tuzak arası mesafe 30 m olarak belirtilmiştir.

Artvin'de Ips typographus'a karşı uygulanan feromon tuzakların bağlı olduğu gövdelerin, genellikle dikili tuzak ağacı konumuna geldiği görülmüştür. Bu ağaçlar böcek salgını nedeniyle kısa sürede kurumaktadır. Tuzakların bağlı olduğu gövdelerin dikili tuzak ağacı olması istenmiyorsa, böyle hallerde tuzaklar böcek zararının görüldüğü mıntıkalarda orman açıklıklarına iki lata veya sırık arasında asılmalıdır. Asılan tuzakların en yakın ağaca uzaklığı 50 m'den az olmamalıdır. Tuzaklar aynı şekilde zarar mıntıkasına 500 m uzaklıkta orman dışında bir yere de asılabilir (Serez 1983). Bu durumda feromon preparatlarının direkt güneş ışığından kalarak, kokunun daha çabuk azalacağı düşünülebilir. Ancak, feromon preparatları etrafı kaplı plastik içine yerleştirildiği için, direkt güneş ışığından fazlaca etkilenmemekte ve uçucu madde, etki süresi yaklaşık 45 gün sürmektedir.

Klimetzek ve Adlung (1977), Almanya'da Ips typographus'un salgın yaptığı ormanlarda tuzak ağacı, insektisit (Lindane) ve feromon kullanılarak mücadele yapılmıştır. Lindane ile tedavi yapılmış tuzak ağaçlarında, tedavi edilmemiş ağaçlardan daha az Ips typographus'a rastlanılmıştır.

Klimetzek (1978), Picea abies ormanlarında Ips typographus'a karşı typolour-I [(S)-cis-verbenol + 2-methyl-3-buten-2-ol]'i 1:10 oranında hazırlayarak ve ladin gövdelerini Nexit (%0.5) insektisiti ile muamele ettikten sonra kullanmıştır. Bir kısım gövdelere de sadece feromonu asılmıştır. Sadece typolour-I konulan gövdelere 774 adet ve Nexit'le muamele edildikten sonra typolour-I konulan gövdelere ise 27 550 adet böceğin geldiği bildirilmektedir. Typolour uygulaması yapılan ladin ağaçlarıyla, tedavi yapılmamış ağaçlardan daha fazla böcek yakalanmıştır. Hem insektisit hem de feromonla yapılan uygulamayla çok sayıda böcek öldürülmüştür.

Boru ve pencere tipi tuzak deneme çalışmalarında 2-methyl-3-buten-2-ol, ipsdienol ve (4S)-cis-verbenol maddesi kullanılmış ve boru tipi tuzakla daha fazla I. typographus yakalanmıştır. Daha yüksek cis-verbenol doz kullanımı boru tuzağına düşen erkek böceklerin sayısının azaltırken, pencere tipi tuzaklarda böcek sayısı eşit çıkmıştır (Schlyter ve ark. 1987). Serez (1987)'e göre pencere tipi tuzakların tutma verimi, boru tipi tuzaklarına göre daha fazla olmaktadır. Cyanamid Ltd. şirkettinden alınan pheroprax'lar, theysohn tuzak kutuları ile kullanılarak Ips typographus'a karşı kullanılmış ve olumlu sonuçlar alınmıştır.

Feromon tuzaklarının faaliyet alanları ve haberleşme mesafeleri bakımından, kabuk böceklerindeki denemelerde yapılan regressyon analizlerine göre bu oran, 19-97 metre arasında olduğu belirtilmektedir. Ips typographus'un feromon salınımına bağlı olarak tuzaklar arasındaki mesafe 17-34 m olmalıdır (Schlyter 1992). Bundan daha düşük mesafede tuzak kurulursa pasif tuzak sayısı arttırılmış olur.

Jactel ve Gaillard (1991) Ips typographus'un uçuş mesafesini bilgisayara bağlı elektronik bir sistemle ilişki kurmuştur. Böceğin 50 kez fasılalı uçma ile %50'sinin 20 km'den fazla uçabildiğini ve %10'unun da 45 km'den fazla uçabildiğini bildirmektedir. Picea abies ormanlarında feromon tuzaklarına, 8 km uzaklıkta boyalanmış ve markalanmış Ips typographus'lar gelmiştir (Botterweg 1982). Nilssen (1984) ise Ips typographus'un maksimum uçuş mesafesinin 43 km olduğunu saptamıştır. Byers (1995), birkaç Ips typographus'u dinlendirmeksizin 2 m/s hızla 46 km uçurabilmeyi başarmış ve hatta rüzgarın esiş yönünde olursa daha ileri gidebileceğini belirtilmektedir. Danimarka'da Ips typographus'un feromona yönelmesi ile ilgili çalışmalarda; kabuk böceğinin ağaçlardan 3-6 metre yükseldikten sonra rüzgar yönünde (3 m/s) en az 50 metre uçabildiği gözlemlenmiştir (Byers 1995). Botterweg (1982) ise I. typographus'un bir günde 750 metreden daha fazla mesafeye yayılabildiğini bildirmektedir. Bu böceklerin uçma yoğunluğu sıcaklıkla doğrudan ilgili olup, rüzgar yönünde 1 saniyede 1 metre gitmektedir. Bu nedenle feromon tuzağının konulduğu yerin, rüzgar yönü dikkate alınmalıdır. Duelli ve ark. (1997) Avrupa'da I. typographus erginlerinin 6 km'den daha fazla yayıldığını belirtmektedir.

Feromon tuzaklarının faaliyet alanları ve haberleşme mesafeleri bakımından, Zumr (1991)'un Çekoslovakya'da Ips typographus'a karşı denemeleri ilgi çekicidir. Böceğin erginleri markalanarak ormana bıraklımış ve bu alana 200, 400 ve 1000 m mesafeyle feromon tuzakları yerleştirilmiştir. Tüm markalanmış ladin kabuk böceklerinin %65.6'sı tekrar yakalanabilmiştir. Yakalanan markalı böceklerin tuzaklara göre oransal dağılımı 1000 m'deki tuzaklara %67.8'i, 400 m'deki tuzaklara %18.8 ve 200 m'deki tuzaklara %13.4'ü düşmüştür. Böceklerin tuzağa giriş yönleri; %45.5'i batı, %37.5'i doğu, %12.7'si güney ve %4.1'i de kuzeyden gerçekleşmiştir. Yakalanan markalı böcekler bırakıldıktan sonra enfazla birinci gün yakalanmış ve sonraki günlerde gittikce azalmıştır. Dördüncü gün markalı böceklerden feromon tuzağına düşen olmamıştır (Zumr 1991). Diğer bir çalışmada de ormana bırakılan tüm markalanmış ladin kabuk böceklerinin %77'sinin tekrar yakalandığını belirtmektedir (Zumr 1990). Ayrıca, kış mevsimine göre yaz mevsiminde daha fazla kabuk böceği yakalanmıştır. Weslien ve Lindelow (1990) ise ormana bırakılan markalı kabuk böceklerinin %60'ının tekrar feromon tuzakları ile yakalandığını belirtmektedir. Weslien (1992a) kitle üremesi yaptığı alanlarda, yakalanan böceğin üç yıl boyunca yaklaşık %30'u olduğunu açıklamaktadır. Böylece, ağaçların ölüm oranı mücadele yıllarında %80 azalmıştır.

Çekoslovakya-Güney Bohemia'da 1983-1985 yıllarında Ips typographus'a karşı 11 615 adet feromon tuzağı kullanılmış ve ortalama olarak bir yıl içerisinde 27 124 000 adet Ips typographus yakalanmıştır (Zumr 1991).

Tuzaklara düşen böcek sayısı 700-8000 arasında değişmektedir. İskandinavya ülkelerinde üç yıl boyunca Ips typographus'a karşı feromonla mücadelede, tuzak başına 950-46000 böcek yakalanmıştır (Weslien ve ark. 1989). Son yılların Ips typographus'la ilgili Avrupa yayınlarına göre, yıllık bir feromon tuzağının ortalama kapasitesi 4000-12000 arasında değişmektedir.

Biyoteknik mücadele yönteminin bazı olumsuzlukları vardır. Yunanistan'ın kuzeyinde kabuk böceklerine karşı kullanılan Linoprax CME, feromon maddesiyle tuzak başına %12.1 predatör yakalanmıştır (Avtzis 1991).

Zumr (1983) Çekoslovakya'da Ips typographus'a karşı kullanılan pheroporax feromonleri ile yakalanan yırtıcıların %32.3'ünün Thanasimus formicarius olduğu belirtilmektedir. T. formicarius, Ips typographus'un salğıladığı toplanma feromonu olan bileşiklerden ipsdienol, (S)-cis-verbenol ve 2,3,2-methylbutenol'a karşı duyarlıdır. T. formicarius için kabuk böceği ürünü (S)-(+)-ipsdienol birleşiğinin en etkili olduğu tespit edilmiştir. Bu predatörün feromon tuzaklarına yönelmesi Hansen (1983) tarafından, Ips typographus'a göre kairomonal algılamanın, (S)-(+)-ipsdienol, (S)-(-)-ipsenol ve (S)-cis-verbenol karışımının kullanılması nedeniyle olabileceği ifade edilmektedir. Schlyter ve ark. (1987) ise bu bileşiklerin kullanıldığı tuzaklarla %10 civarında T. formicarius'un yakalandığını belirtmektedir. Serez (1987)'e göre kabuk böcekleri feromonları, doğal düşmanları olan predatör ve parazitlerini de çekmektedir.

T. formicarius'un uyarı maddeleri konukçu böcek tarafından üretilmektedir. Bu uyarıcılar; verbenol, ipsdienol, ipsenol, methybutenol olup, çekici özelliğe sahiptir (Bakke ve Kvamme 1981). Werner (1993) kabuk böceği mücadelesinde, cis-verbenol + ipsdienol'u boru tipi tuzaklarla kullandığını, yüksek oranda kabuk böceği ve Thanasimus erginlerini yakaladığını belirtmektedir.

Bir T. formicarius'un hergün 3-8 civarında Ips typographus'u yediği dikkate alındığında, bazı feromonların kullanımıyla doğal denğeyi zorlayacak, hatta bozacak sonuçların elde edilmesi mümkündür. Ayrıca, Slovakya’da Ips typographus için hazırlanan 46 adet pheroprax feromon tuzaklarına yoğun olarak Buprestidae türlerinin geldiğini ve bu bakımdan feromon tuzaklarının tartışılması gerektiğini belirtmektedir (Zach 1997).

Feromon tuzakları 7-10 günde bir kontrol edilerek, düşen böcekler alınmalı ve toplanma kutusu temizlenmelidir. Kontrol faaliyetleri aksatılırsa, yağan yağmur suyunun az da olsa toplanma kutusunda birikmesi sonucu oluşan pis koku nedeniyle feromonların yakalama verimi azalmakta ve Silphidae ile diğer pis koku yayan böcekler daha yoğun olarak cezbedilmektedir.