Шатдаг занараас газрын тос гаргах нь дэндvv єндєр зардалтай
СТИВИ САУНДЭРС
Доктор Б.Авид Монголд «Байгалийн гаралтай батлагдсан газрын тосны нєєц» байхгїй учраас шатдаг занараас газрын тос ялгах єртєг єндєртэй їйл ажиллагаанд хєрєнгє оруулах хэрэгтэй хэмээн мэдэгдэж байна. Тїїний урт хугацааны судалгаа, шинэлэг сэтгэлгээ зїй ёсоор їнэлэгдэхийн сацуу доктор Авид, Монголын батлагдсан газрын тосны нєєцийн хэр хэмжээний талаар алдаатай тооцож байна. Хэдий тийм ч тїїний судалгаа «Мянганы зам»-ыг байгуулахад хэрэглэгдэх дээд зэрэглэлийн чанартай асфальтын нєєцийг илрїїлж эдийн засгийн їр ашиг бїхий замын хучилт, барилгын материалын хувийн їйлдвэрлэлийн салбарыг бий болгох боломжийг зааж єгснєєрєє нийгэмд ач холбогдол бїхий ажил гїйцэтгэжээ. Монголыг газрын тосоор 100 орчим жил хангах хэмжээний газрын тосны нєєц Тамсагийн сав газарт дангаараа байгаа юм. Тїїний тусдаа эх їїсвэрїїдийн їнэлснээр Тамсагийн сав газарт дор хаяж 1.5 тэрбум (1.5 мянган сая) тїїхий газрын тос байгаа билээ. Дэд бїтцийн сайд Б.Жигжид аравдугаар сарын 18-ны єдєр зурагтаар энэ їнэлгээг нийтэд танилцуулсан. British Petroleum-ын хїлээн зєвшєєрсєн Глобал Эрчим Хїчний жилийн тайланд тодорхойлсноор Тамсагийн сав газрын батлагдсан нєєц нь Ємнєд Ази болон Азийн Номхон далайн бїсийн батлагдсан газрын тосны нєєцийн 3.5 хувийг эзэлж байгаа нь бодит байдал болжээ. Монголын батлагдсан газрын тосны нєєцийн зєвхєн энэ хэсэг нь газрын тосоор баялаг Брунейн вант Улсын батлагдсан нєєцєєс илїї ба мєн тїїнчлэн Папуа шинэ Гвиней, Тайланд болон Вьетнамын батлагдсан нєєцийн нийлбэрээс илїї юм. Газрын тосыг гаргаж авах уламжлалт аргыг хэрэглэн Тамсагийн сав газраас 300- 500 сая баррель тосыг олборлох боломжтой юм. Газрын тосыг гарган авах дэвшилтэт аргачлалуудыг хэрэгжїїлснээр дээрх хэмжээ эрс нэмэгдэнэ. Country Watch хамтарсан компанийн їнэлснээр Монголын єнєєгийн хэрэглээний тєвшин єдєрт 12.000 баррель болох ба Тамсагийн газрын тосны нєєц Монгол Улсыг 70-аас 114 жилийн турш хангах юм. Тийм ч учраас Хойд Америкийн компаниудын нэг болох СОКО 70 сая ам.долларын хєрєнгийг Тамсагийн сав газарт оруулж энэ нь 1991 оноос хойш Монгол Улсад оруулсан хамгийн их ганцаарчилсан гадаадын хєрєнгє оруулалт болж байна. Зєвхєн Тамсагийн сав газраас «СОКО Монгол» компани одоогийн байдлаар єдєрт 500 баррель тос їйлдвэрлэн экспортолж байна. Їйлдвэрлэлийн энэ тєвшин удалгїй нэмэлт тээврийн автомашинууд, байгууламжуудаар єргєтгєсний дараа єдєрт 1500 баррель болж єснє. Цаашдын судалгааны єрємдлєг нь батлагдсан нєєц болон їйлдвэрлэлийн хэмжээг мэдэгдэхїйц єсгєх боломжийг олгож байна. Тамсаг нь сайн сайхан мэдээллийн эхлэл байж болох талтай. Сїїлийн хорин жилийн газрын тосны судалгааны материалыг харьцуулж їзвэл хайгуулын компаниуд илїї боловсронгуй судалгааны аргачлал, дэвшилтэт технологийг хэрэглэн, дахин тооцоолсноор батлагдсан газрын тосны нєєц єсєх хандлагатай байна. Жишээ татахад, Бразилийн батлагдсан газрын тосны нєєц 1980 онд 1.3 тэрбум (мянган сая) баррель буюу зєвхєн Тамсагийн сав газрын одоогийн баталгаат нєєцєєс бага хэмээн їнэлэгдэж байсан бол єнєєдєр хорин жилийн дараа 8.1 тэрбум (мянган сая) болтлоо єсчээ. Хєрш Казахстаны газрын тосны нєєц 1980, 1990 онуудад їнэлгээ ч байхгїй байсан бол єнєєдєр найман сая баррелиар тооцогдож байна. Энэ жилийг хїртэл Оманы газрын тосны нєєцийг таван тэрбумаар тооцож, 2017 онд ашиглаж дуусна гэж їзэж байсан бол сїїлийн їеийн технологоор дахин їнэлж есэн тэрбум болохыг тогтоожээ. Доктор Авид занараас гарган авах газрын тосны хэмжээг 40 тэрбум тонн буюу 280 тэрбум (280 мянган сая) баррель хэмээн мэдэгдэж байгаа юм. Їїнийг хїлээн зєвшєєрєхєд їнэхээр хїндрэлтэй. Энэхїї занарын ордоос їйлдвэрлэх газрын тостой тєстэй бїтээгдэхїїний хэмжээ дэлхийн нийт батлагдсан газрын тосны нєєцийн 25 хувь болох Саудын Аравийн 259 тэрбум баррель нєєцєєс их буюу Орос болон хуучин Зєвлєлтийн Холбооны улсуудын газрын тосны нєєцийн нийлбэрээс 400 хувиар их болж байна. Энэ тєрлийн «їнэлгээ» буюу цэвэр онолын тооцоо нь ихээхэн хэмжээний хєрєнгє оруулалтын хангалттай їндэслэл болж чадахгїй юм. Харин эсрэгээр Тамсагт гїйцэтгэж бїрдїїлсэн «батлагдсан газрын тосны нєєц»-ийн стандартын дагуу баримтууд нь їнэхээр нарийвчлалтай, хээрийн судалгааны материалаар шалгагдсан байна. Газрын тосны їйлдвэрлэлийн тэргїїлэгч олон улсын байгууллагуудын їзэж байгаагаар ихэнх тєрлийн занарын газрын тос, хийн агууламж нь їйлдвэрлэл явуулах хэмжээнд хїрдэггїй байна. Мєн «Газрын тос болон хийн їг хэллэгийн гарын авлага»-д «Эдгээр занарыг олборлон газрын тосыг ялгах зардал нь цооногоос газрын тосыг олборлох зардалтай харьцуулахад дэндїї єндєр болно» хэмээн тэмдэглэсэн байна. Хэрэв хязгаарлалтгїй ашиглаж болох шорооноос алт, мєнгє, зэс эсвэл газрын тосыг ялган гаргах боловч энэхїї эгэл бус материалын нэг килограмм, тонн эсвэл баррелийн єртєг нь зєвшєєрч болохооргїй єндєр болох юм. Жижиг хулганы эсвэл хонины арьсны алинаар нь ч дээл хийж болох боловч хонины арьсыг ашиглах нь илїї амар їр єгєєжтэй байх нь ойлгомжтой. Доктор Авидын єгїїлж буй занараас газрын тос ялгах ажлын жишээ Дэлхийн хоёрдугаар дайны їед тохиолдож байсан бєгєєд Хятад, Швед болон Балтийн орнууд дайн, улс тєрийн эмх замбараагїй байдал болон бїтээгдэхїїн хангамжаас алслагдсаны улмаас бїтээгдэхїїний дутагдалд орж байжээ. Эдгээр орнуудын туршлага нь 60 жилийн ємнє болж єнгєрсєн бєгєєд одоогийн Монгол орны нєхцєлд хэрэгжїїлэх загвар биш юм. Доктор Авидын судалгаа нь асфальтын бїтээгдэхїїнийг бетоноос илїїтэйд їзэж їндэсний замын байгууламжийн хучилтын стандартыг єєрчлєхєд анхаарал хандуулсан бїтээл болсон гэж найдаж байна. Энэ нь ялангуяа «Мянганы зам» тєсєл хэрэгжиж эхэлж байгаа їед чухал ач холбогдолтой юм. Олон улсын чанартай олон судалгаанууд маш хїйтэн цаг агаартай районуудад бетоноос илїїтэй асфальтыг хэрэглэх нь зїйтэй хэмээн баталж байна. Асфальт нь бетоныг бодвол илїї тогтвортой, бетонтой адил цохилт, халуун хїйтний циклийн агшилт тэлэлтэд эмзэг бус, єртєг багатай, засварлахад ч амар. Хэрэв замын суурийг зєв тавибал хїнд машин механизмын замыг байгуулахад хангалттай тэсвэртэй хучилт болох асфальтыг їйлдвэрлэж болно. Монгол Улс орчин їеийн, шалгарсан, хэрэгжїїлж болохуйц технологиудыг хєгжїїлэн дэмжиж бодит байдалд нийцэн тууштай байх хэрэгтэй бєгєєд хєгжилтэй орнууд ч хэрэгжїїлж чадахгїй байгаа занараас газрын тос ялган гаргах мэтийн алдаатай, хїчрэхээргїй туршилтыг хийж замаасаа хазайж болохгїй юм. Монгол Улсын зорилт бол зєвхєн эрчим хїчний хувьд хєрш орнуудаас тусгаар болоод зогсохгїй ялангуяа эрчим хїчний салбар бїхлээрээ хувьчлагдсан їед эрчим хїчийг экспортлогч сїлжээтэй болох боломжтой. Хятад болон Хойд Азийн хєрш орнууд єнєєдєр ч, цаашдаа ч эрчим хїчийг идэвхтэй импортлогч байх болно. Энэ нь Монгол Улсын хувьд ихээхэн завшаантай хэрэг юм. Монгол дахь газрын тосны хуримтлал дэндїї хуваагдмал, тэдгээрийг олборлох зардал харьцангуй єндєр гэдэгтэй маргах аргагїй юм. Ийм нєхцєлд ч газрын тос олборлох зардал нь занараас газрын тос ялгах зардлаас хамаагїй бага байна. Завшаанаар эдгээр ордууд нь Хятад зэрэг хєрш орнуудын зэрэгцээ орших талбайнуудтай бїх талаар тєстэй бєгєєд тэндхийн газрын тосны компаниудынхаас хамаагїй бага зардлаар Монголд їр ашигтайгаар хэрэгжїїлж болно. Ийм учраас Монгол Улсын тусын тулд Засгийн газар Монгол дахь газрын тосны компаниудад Хятадын хямд їнэтэй тоног тєхєєрємж инженерийн ажилтнуудыг ашиглах боломжийг олгож дэмжих хэрэгтэй. Эдгээр компаниуд єртгийг хямд байлгах чухал мэргэшил туршлагатай юм. Одоогоор адил тєрлийн ажил їїрэг гїйцэтгэж чадах дотоодын компаниуд байхгїй байна. Єнєєгийн байдлаар Монгол дахь газрын тос їйлдвэрлэгчдийн хувьд шууд сонголт нь єртєг багатай Хятадын компани эсвэл маш єндєр їнэтэй Европын, Хойд америкийн компани байх юм. Газрын тосны їйлдвэрлэлийн їндсэн хєрєнгє оруулалт нь глобал чанартай. Монгол Улс байнга газрын тосны талбайн эзэмшигч байх бєгєєд олборлосон тосны баррель болгоноос ашгаа авах болно. Хєрєнгє хаанаас ирж байгаа эсвэл хэн єрємдєж байгаагаас їл хамааран Монгол Улс хожих болно. Їнэхээр мєнгєтэй чинээлэг хєрєнгє оруулагчид занараас газрын тос ялгахад бус газрын тосны уламжлалт судалгаа, їйлдвэрлэлд оролцох нь ашигтай. Їїнийг бичигч нь 1998 оноос Америк, Монголын Бизнесийн Зєвлєлийн ерєнхийлєгчєєр ажиллаж байна. Тэрбээр мєн Saunders&Company гэдэг олон улсын бизнес зєвлєлгєєний компанийн захирал бєгєєд урьд нь ерєнхийлєгч Рональд Рейганы удирдлага дор Нэгдсэн Улсын Худалдааны Туслах Тєлєєлєгчєєр (Худалдааны дэд сайдтай адил албан тушаал) ажиллаж байлаа. АМБЗ нь Монголд хєрєнгє оруулдаг Канад, Америкийн 40 орчим компаниудыг нэгтгэсэн Монголыг Баруунтай холбож байгаа хамгийн анхны бєгєєд хамгийн том худалдааны ассоциац.
зууны мэдээ сонин.