Línguas Indígenas 2000 |
Lenguas Indígenas 2000 | Indigenous Languages 2000 |
Tupi - Guarani |
Tupi - Guarany |
Tupi - Guaranian |
A
família Tupi-Guarani é, provavelmente o conjunto de línguas indígenas mais bem
estudado no Brasil, Bolivia, Paraguai, Argentina e Guiana. Os primeiros estudos foram
feitos por portugueses e espanhois já no século XVI. Uma língua desta
família, o Guarani, é língua oficial do Paraguai.
La família Tupi - Guarany és, probablemente el grupo de lenguas indígenas más bien
estudiado en Brasil, Bolivia, Paraguay, Argentina y Guyana. Los primeros estudios fueran
echos por portugueses e españoles yá nel siglo XVI. Una lengua de esta família, el
Guarany, és lengua oficial del Paraguay.
The Tupi -
Guaranian family is, problably the best studied native american languages group in Brazil,
Bolivia, Paraguay and Guyana. The first studies were done by portugueses and spaniards
during the XVI Century. A language of this family, the Guarany, is official language of
Paraguay.
FAMÍLIA GUARANI: Guarani
Antigo, Guarani Boliviano, Kaiowá, Mbya, Nhandeva, Guarani do Paraguay, Guayaki
Tupi - Guarani
Guarani
Guarani Antigo
Fonte: MONTOYA, Pe. Ruiz de; Pe. RESTIVO; NOGUEIRA, Almeida. Grupo
Tupi-Guarani, Sinonímia: Abañeenga do Sul
-á, yar, aya  p; comprar / comprar / to buy
ã correr / corrir / to run
á, iá cabeça, fruta / cabeza, fruta / head,
fruit [PTG94]
-aa- & pequeno, ruim / pequeño, ruín / small,
bad
(á)a, ár cair, nascer / caer, nacer / to fall,
to born
(á)a chegar a ser, virar-se / llegar a ser,
volverse / to become, to turn
a?ang marcar, assinalar /
marcar, señalar / to mark, to sign
a?ang imitar, medir /
imitar, medir / to imitate
a?angaba imagem,
semelhança / imagen / image
aa nin, aaniny
não / no / no, not
a?aro esperar / esperar / to wait
abá homem, pessoa, gente / hombre, persona,
gente / man, person, people [PTG101]
abá quem? / quién? / who? [PTG101]
-áb(a)  p; cabelo, pelo do corpo, pena / cabello,
pelo / hair [PTG34] ou [PTG166]
abaí(b), yyabaí difícil, dificuldade, pena /
difícil / difficulty
abaíbeté muito difícil / muy difícil / very
difficulty
abati milho / maíz / corn [PTG128]
abatí kui farinha de milho / harina de míz /
corn flour [PTG128d]
abuku melena, cacho de cabelo / melena / lock of
hair [PTG94d] e [PTG61d]
aby faltar / faltar / to fail
abyky, abiqui manejar, despiolhar, pentear /
despiojar, peinar / to comb
acutí, akuti cutia / conejo montés / variety
of rodent
aguará raposa / raposa / fox
aguiye vencer, ganhar, perfeccionar / vencer,
ganar, perfecionar / win, to be perfect
aguiye ! basta!, está bom / basta!, bueno está
/ it's enough!
(a)haarõ espero / espero / I wait
ahaymbé afiar / afilar / to sharpen [PTG3]
ahapi abrasar, abrasar / to burn
ahapirõ chorar (eu) / llorar (yo) / cry (I)
(a)haribó colher (milho), debulhar / quitar la
espiga / to gather (corn)
-ái, -áj- &nnbsp; ácido, azedo / ácido / acid
-áî &nnbsp; dente / diente / tooth [PTG72]
aíb mau / malo / bad [PTG126]
aimbé agudo, afiado, cortante / cortante /
sharp [PTG3]
-áîmbira &nbbsp; gengiva (lit. dente-pele) / encía /
gum [PTG72d]
airaty nora do homem / nuera del hombre /
daughter-in-law (of male)
aity, haity, raity ninho / nido / nest
ajur, ju, ayur pescoço / pescuezo, cuello /
neck [PTG169]
ajurypy parte inferior do pescoço / parte
inferior del cuello / lower neck
ajy, ajú nervo, veia / niervo, vena / nerve,
vein
-ajyr ; filha, sobrinha / hija, sobrina /
daughter, niece
ãkã ligeireza, correr / corrir / to run
akáb briga, rixa / brega / fight
akapé saliente / saliente / salient
akamby forquilha, virilhas / horquilla, ingles /
pitchfork, groins
akang cabeça (lit. cabeça-osso), crânio /
hueso de la cabeza, cráneo / skull bone [PTG33]
akang(a) amin cabeça /
cabeza / head [PTG33d]
akó virilhas, ancas / ingles, cadera / groins,
hip
akú aquecer / calentar / to hot [PTG178d]
akúb, hakú, takúb quente / caliente / hot
[PTG178]
akwã lábio superior, esquina / labio superior,
esquina / upper lip, corner
akwa, apwá, hakwab ponteagudo, longo /
puntiagudo, luengo / pointed, long
akwã focinho / hocico / muzzle
akwaã entendimento / entendimiento /
understanding
akwai pênis / pene / penis
ãkyn, akym molhado,
úmido / mojado, húmedo / wet [PTG129]
akykwér atrás, vestígio, falta / atrás,
vestígio / back part, vestige
akyr tenro, verde / verde / unripe
amã chuva, nuvem / lluvia, nube / rain, cloud
[PTG54]
amaberé relâmpago / relámpago / lightining
amãndy, amãngy chuva (lit. nuvem-água) /
lluvia / rain [PTG54]
amãndyjú algodão / algodón / cotton
amatiá, tamatiá vagina, clitóris / vagina,
clitoris / vagina, clitoris
ambé pubis / pubis / pubis
ambéaób tapa sexo / taparabo / loin-cloth
ambiu, ambyú muco / moco / mucus
amboaé diferente, outro / diferente, otro /
different, other [PTG5d]
ambotá bigode / bigote / moustache
ambota(r), amotá estimar, querer bem, amar /
estimar, querer bien, amar / to estimate, to like, to love
ambotáreymbára inimigo / enemigo / enemy
ami apertar, espremer, ordenhar / apretar,
exprimir / to press, to milk
amõ alguém, algo / alguien, algo / someone,
something [PTG5]
amoi avô / abuelo / grandfather [PTG18]
amynrin pobre,
defunto / pobre, difunto / poor, deceased
anam espesso, grosso / espeso, grueso / thick
anam parente, pais / pariente, padres /
relative, parents
añandu sentido, sentir / sentido, sentir /
sense, to feel
añanga, añana espírito, demônio / espiritu,
demonio / spirit, demon
añapin tosquiar /
trasquilar / to shear
andyrá morcego / murciélago / bat
ang sombra, alma, abrigo, ausência / sombra,
alma, abrigo, ausencia / shadow, soul, shelter, absence
ang pensar / pensar / to think
angaibár magro, fraco / magro, flaco / thin,
weak
angekó angústia, aflição do espírito /
aflición de espíritu / afflicted soul
anguá tambor / tambor, adufe, mortero / drum
anguyá rato / rata, ratón / mouse, rat
antam duro, rígido, forte / duro, fuerte /
hard, strong
apasog, ayapasóg moer carne, pilar, mascar /
majar, machucar, moler carne / to pound, to chew
apatuka bater-se / lutar / to fight
aób, aó roupa / ropa / clothes
apára curvar / encorvar / to bend
apeku, ku língua / lengua / tongue [PTG112]
apí atirar, apedrejar, jogar / tirar, apedrear
/ to throw
apiá testículos / testículos / testicles
[PTG152d]
apiaog castrar / castrar / to castrate [PTG152d]
apin cabeça ou coisa
redonda, / cabeza ó cosa redonda / head or round thing
apin fronte, têmporas,
testa, fronte / testa / forehead
apichain crista, crespo /
cresta / crest
apig sentar-se / sentarse / to sit (refl.)
[PTG194]
apiqua, apikwa punho da rede / puño de hamaca /
hammock rope
apir ponta, fim ou princípio / punta, fin /
point, end
apiraí burla, brincadeira / trisca, burla,
congraciarse / joke
apisá, ayapisaka ouvir, escutar / oír / to
listen, to ear
apité sobre / sobre / upon
apixár companheiro / compañero / companion
apó ação, obra / acción, obra / action, work
apó fazer / hacer / to do, to make
apó raiz / raíz / root [PTG181]
apõ gordo, inchado / gordo, hinchado / fat, be
swollen
apúa, apwá redondo / redondo / round [PTG183]
apy queimadura / quemadura / burn [PTG177]
apyka banco, cadeira / banca, silla /
seat, chair [PTG194d]
apyí ponta do nariz / punta del nariz / nose
point
apyingwár narinas /
narinas / narines
apymy naufragar, afundar / ahondar / to sink
apyr ponta, extremo, cume / punta, extremo /
point, end
apyra nascente de um rio / naciente de río /
river-head
apysá ouvido / oído / ear
apysá ouvido interno / oído interno / inner
ear
apysaká ouvir / oir / to hear
apyter, pytér centro, meio / centro, medio /
center, middle
apytuun medula, miolo /
medula / medulla
apyntin, añapyntin amarrar pela ponta, atar /
amarrar, atar por la extremidad / to tie by the end [PTG8]
apyntin atadura
/ atadura / bandage [PTG8]
ár cair, nascer / caer, nacer / to fall, to
born [PTG35]
ár pegar, receber / agarrar, recibir / to take,
to receive
ar(a) dia, tempo, idade / día, tiempo, edad /
day, time, age [PTG74]
ar(a) século, claridade / siglo, claridad /
century, brightness [PTG74]
ára, har, aryb espiga, cacho / espiga, razimo,
mazorca / ear
arakaé jamais (passado e futuro) / jamás
(pasado y futuro) / never (past and future) [PTG74]
arakwaá entendimento, ser inteligente /
entendimiento, ser inteligente / understanding, be intelligent
áramo em cima de, sobre / arriba de, sobre / on
aréb atraso / tardanza / delay
areté festa / fiesta / party
aryi avó, avô / abuela, abuelo / grandmother,
grandfather
asab, hasá passar, atravessar / atravesar / to
cross
aséi costas / espaldas / back
asema gritar, grito / gritar, grito / to cry,
cry
-asi, tasi & dor, pena, doença / dolor,
enfermedad / ache, pain
asiá, ayasiá cortar / cortar / to cut
asói cobrir / cubrir / to cover
asig pedaço / pedazo / piece
asoya manta / manta / blanket
asoyaba tapa / tapadera, taparabo / loin-cloth
asú esquerdo, surdo / izquierdo, surdo / left
side [PTG122]
atá, gwatá caminhar / caminar / to walk
[PTG10]
atár, ogwatá faltar / faltar / to fail
-ati, (h)ati  p; bagaço, fezes, borra / bagazo,
hez, borujo / husks (of fruit) atiã espirrar
(onomatop.) / estornudar / to sneeze
atimãn dar volta / dar vuelta / to turn round
atimun balançar / balanzar / to balance
atir levantamento, montão / reunión, montón /
a lot
atirá crista, topete / cresta, copete / crest
atub, atiyba ombro / hombro / shoulder
atúba sogro / suegro / father-in-law
aty nora, cunhada / nuera, cuñada /
daughter-in-law, sister-in-law
atyka parar, fixar / parar, fijar / to stop, to
fix
atypy bochecha / moflete, mejillas / cheek
atyr montão, grande quantidade / montón / a
lot
atyúba sogro, pai da esposa / suegro, padre de
la esposa / father-in-law, wife's father
(a)yahoí, asói cobrir / cubrir / to cover
ayete em verdade, certo / en verdad, cierto /
truly, certainly
-ayby ; abaixar / abajar / to lower
ayi grão, pepita / grano, pepite / grain,
nugget [PTG193]
aypó esse, isso, essas coisas / ése, eso,
easas cosas / this
ayir esperma / esperma / sperm
ayir filho, sobrinho / hijo, sobrino / son,
nephew [PTG169]
aysúb amar / amar / to love
ayuru papagaio / loro / parrot [PTG156]
ayxó sogra do homem, mãe da esposa / suegra /
mother-in-law
basé chegar / llegar / to arrive, to
reach
bebe voar / volar / to fly [PTG217]
bebúi leve, pulmão / leve, pulmón / light,
lungs [PTG28]
berab brilho, clarão / brillo / brilliance
mboaí fazer mal / hacer
mal / (to do) evil
bóg, bokába rachadura, fenda / racha / split
[PTG180]
cu?u, su?u morder / morder / to bite [PTG130]
Ce
eu, pron. 1a.p.s. / yo / I, me [PTG84]
é destreza, habilidade / destreza, habilidad /
dexterit, hability
-é, amboé &nnbsp; habilitar, ensinar / habilitar,
enseñar / to hability, to teach
?é, (ha)é dizer, expressar / decir / to say
eãkwã cheiro bom, perfume / bueno olor,
perfume / good smell, perfume
een sabor, doce,
salgado / dulce, salado / taste, sweet, salted
ebé barriga / vientre / belly [Swa004]
ebí fezes, excremento / excremento / excrement
ebíkwá anus / anus / anus
eca, eCág
ver, considerar / ver, considerar / to see, to
consider [PTG208]
eiké entrar / entrar / to go in
eindy irmã, prima / hermana, prima / sister,
female cousin
eír(u) mel, abelha / miél, abeja / honey, bee
ejar, heya deixar / dejar / to leave
ekár, hekár procurar / buscar / to look for
ékatey avareza / avaricia / avarice
eko ser, estar, estado / ser, estar / to be,
state [PTG216]
ekobé vida / vida / life [PTG216]
ekobiár recompensa, substituto / recompensa,
substituto / recompense, substitute [PTG216]
ekokwaasába sabedoria / sabiduria / wisdom
[PTG216]
ékyi puxar, arrancar / sacar / to pull
embé, tembé lábio inferior, borda / labio
inferior, borda / lower lip, edge
embetá "barbote"
embey borda, margem do rio / borda / edge
embó pênis, verga / pene, verga / penis
endúb entender / entender / to understand
[PTG151]
endy saliva / saliva / spittle [PTG189]
endy brilho, esplendor / brillo / brilliance
endybá mandíbula, queixo / quijada / chin
[PTG189d]
endybaá barba (lit. queixo-pelo) / barba /
beard
eneí eia ! / ea ! / come on !
enem escaravelho / escarabajo / scarab
enoin chamar, dar nome /
llamar, dar nombre / to name [PTG48]
eñõi brotar, germinar / brotar, germinar / to
bud
enondé em frente de / delante de / in
front of
enypyã joelho, nódulo / rodilla / knee
[PTG108]
eõ morte / muerte / death
eõngwera cadáver / cadáver / corpse
epiák ver / ver / to see [PTG208]
epy pagamento, preço / pagamento, precio /
payment, price
éra nome / nombre / name [PTG141]
eréb, heréb lamber, raspar, chamuscar / lamer
/ to lick
eróg nomear, dar nome / nombrar, dar nombre /
to name [PTG141d]
esá olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
esapé iluminar / iluminar, alumbrar / to
illuminate
etá muitos / muchos / many [PTG134]
etam habitacão / habitación / habitation
[PTG7']
eté corpo / cuerpo / body
éte bom, verdadeiro / bueno verdadero / good,
true
éte honrado, antigo, superlativo / honrado,
antiguo, superlativo / honorable, ancient, superlative
eyi multidão / multitud / multitude
etimã, etymã perna / pierna /
leg [PTG167]
gwaimbin velha
/ vieja / old woman
gwapy, apy sentar / sentar / to sit [PTG194]
gwasú, -asu, usú grande / grande / large, big
gwasú veado / venado / deer
gwatá, atá caminhar / caminar / to walk
[PTG10]
discolour (refl.)
gween vomitar / vomitar / to vomit [PTG220]
gwejyb, gweyib descer, baixada / bajar,
bajada / to go down
gwi, gwivé de, desde (separativo) / de, desde
(separativo) / from, since (separative)
gwir, gwyr sob, embaixo, parte
inferior / abajo / under, bellow
gwyrá, wyrá ave, pássaro / ave, pájaro /
bird [PTG158]
hãã prova, imagem, semelhança / prueba,
imagen, semejanza / prove, image
hab pelo, lã, pena / cabello del cuerpo, lana,
feather / body hair [PTG166]
hab (nominalizador), lugar ou instrumento /
(nominalizador) / (nominaliser)
haé e / y / and
haé ele, ela / él, ella / he, she [PTG77]
haéramo logo, em conclusão, então / luego en
conclusión, entonces / soon, then
haerire e depois / y después / and after
haihu amo, eu / amo, yo / I love
haihub amor / amor / love
haimbé agudo, afiado, cortante / cortante /
sharp [PTG3]
hakubó muito quente / muy caliente / very hot
hapi abrasamento, queimação / abrazamiento,
quemaçon / burning [PTG177]
hapipé em vez de, ao
contrário / embés de / [PTG1d]
hár (nominalizador), o que faz a coisa /
(nominalizador) / (nominaliser)
heCaguká
mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to
show [PTG208d]
hekii, hequii puxar, arrancar / tirar / to pull
hendúb ouvir, escutar / oír, escuchar / to
listen, to hear
hepenña acometer,
arremeter / acometer, arremeter / to assault, to attack
hesapiá de repente / de repente / suddenly
hetun, etun cheirar,
beijar / oler, besar / to smell [PTG50]
ho ir, ida, passar / ir, ida, pasar / to go
[PTG106]
iCu-
(forma oblíqua do pron. pes. da 3a.p., háe) /
(forma oblícua del pron. pers. de la 3a.p. háe) / obliquous form of the 3rd. pers. pron.
háe)
ié intestinos, entranhas / intestino, entrañas
/ intestine, gut [PTG204]
iraity, yraitin cera de
abelha / cera de abeja / bee wax
itá pedra / piedra / stone [PTG161]
jasy lua / luna / moon [PTG115]
kambi, aykambí ordenhar /
ordeñar / to milk
ké dormir / dormir / to sleep [PTG76]
kysé faca / cuchillo / knife [PTG85]
membyraty nora da mulher / nuera de la mujer /
daughter-in-law (of female)
mboasá fazer passar, desculpar / hacer pasar,
disculpar / to excuse
mboatyr amontoar / amontonar / to heap
mbobyby costurar, juntar / costurar / to sew
[PTG67]
mboetá multiplicar / multiplicar / to multiply
mbogwejy fazer descer / hacer bajar / to
make go down
moanta endurecer / endurecer / to harden
moeem salgar / salar / to salt
moendy tatá acender o fogo / encender el fuego
/ light a fire
mondinin espanto,
admiração / espanto, admiración / fright, admiration
mondy queimar, abrasar / quemar, abrazar / to
burn
mongwé apagar, desbotar / apagar, descolorir /
to erase, to discolour
motaby enganar / engañar / to deceive
moyngié fazer entra / hacer entrar / to do go
in
muaty cunhada (da mulher) / cuñada (de la
mujer) / sister-in-law (of a female)
ñarukang costela
/ costilla / rib
niñanami não espesso, fino / no espeso,
delgado / thin
óga casa / casa / house [PTG41]
ogapyra telhado, cobertura, teto / tejada / roof
ohó ir / ir / to go [PTG106]
okwã ultrapassar / ultrapasar / go beyond
pári coxo, curvado / cojo / lame
pipe dentro de / adentro de /
inside of [PTG1]
pirirí estalido ao tostar / estallido que se da
en el fuego / fire clap
-pó &nnbsp; mão / mano / hand [PTG121]
po jasú mão esquerda / mano izquierda / left
hand [PTG121] e [PTG122]
popyté palma da mão / palma de la mano / palm
of the hand
póacatuã (mão) direita / (mano) derecha /
right (hand)
poapen unha / uña / nail
[PTG206]
potá querer / querer / to want
-py &nnbsp; pé / pié / foot [PTG160]
pypyté planta do pé, sola do pé / planta del
pié / sole [PTG160d]
pykúy alvoroçar / alborozar / to disturb
pymy afogar-se, afundar / ahondarse / to sink
(refl.)
pysapen unha dos pés / unha de los piés / toe
nails [PTG160] e [PTG98]
pytá ficar / quedar / to stay
ramboé depois / después
/ after
ratangatú forte / fuerte / strong
sen, -hen saída,
sair / salida, salir / exit, to go out
takãng, hakãng galho / rama, gajo / branch
táta, -ata fogo / fuego / fire [PTG91],
[Swa026]
tatã duro / duro / hard
tatapyi brasa / brasa / ember [PTG95d]
tatatin fumaça / humo / smoke [PTG95] e [PTG30]
tatú tatu / armadillo / armadillo
temiarynrõ, remiarynrõ
neto, neta (da mulher) / neto, nieta (de la
mujer) / grandson, granddaughter (of woman)
werá sarar, curar / sanar, curar / to cure
[PTG191]
yapúr, cheapú mentira / mentira / lie
yar comprar, colher, receber / comprar, coger,
recebir / to buy
yaseó via respiratória, orgão dsa vóz / vía
de la respiración, órgano de la voz / voice organ
ybaky, ybá aky fruta verde / fruta verde /
unripe fruit
ybyra-á fruta de árvore / fruta de árbol /
tree fruit [PTG16d]
yby taty esposa do irmão mais velho / esposa
del hermano mayor / older brother's wife
Guarani Boliviano
Fonte: SCHUCHARD, Barbara. ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I):
Boli. GUARANI, BOLIVIAN, WESTERN. GNW
a-, ai- 1a.pes.s / 1a. pers.s / 1st sing. pers.
ä espirito dos mortos, sombra / espiritu de los
muertos, sombra / soul, spirit
(a)a cair / caer / to fall [PTG35]
(a)en saída, sair /
salida, salir / exit, to go out
aguyje ! não!, cuidado! / no!, cuidado! / no!,
look out!
(a)jahya, (a)jasya cortar / cortar / to cut
(a)japi atirar, jogar, acertar / arrojar, tirar,
acertar / to throw
(a)japo fazer / hacer / to do, to make
(a)jeapysaka ouvir, escutar / oír / to listen,
to ear
äka cabeça / cabeza / head [PTG33]
aku, taku febre, quente / caliente / hot
[PTG178]
äkua apressar-se / apurarse / to hurry up
äky estar molhado / estar mojado / be wet
[PTG129]
amogue alguns / algunos / some [PTG5]
ámope às vezes, de vez em quando / a veces, de
vez en cuando / sometime [PTG5d]
añandu sentir, ouvir, pensar / sentir, oír,
pensar / to feel, to think
añente verdade / verdad /
truly
anjave agora, atualmente / ahora, actualmente /
now, at present
-ape, -agui ; (nominalizador), lugar ou
instrumento / (nominalizador) / (nominaliser)
aperéa coelho / conejo / rabbit
apúa baixo, pequeno / baijito, pequeño /
small, low [PTG183]
apy queimar / quemar / to burn [PTG177]
apysa ouvido / oído / ear
apysá surdo, sem ouvido / sordo, sin oído /
deaf
ara dia, céu, tempo / día, cielo, tiempo /
day, sky, time [PTG74]
araku tempo quente, faz calor / tiempo caliente,
hace calor / hot time [PTG178d] e [PTG74d]
äro esperar, aguardar / esperar, aguardar / to
wait
aryvo colher / cozechar / to gather
asa passar, suceder / pasar, suceder / to pass
-asi & muito / muy / much
asoya manta, poncho / manta, poncho / blanket
asy, rasy doer / doler / to pain
ati milho / maíz / corn
atikui quirela, milho moído / maíz molido /
blown corn,
avati milho / maíz / corn [PTG128]
áyu querer, amar / querer, amar / to want, to
love
Cau
nove, nueve / nine
Ce
pron. 1a.p.s. / pron. 1er.pers.s. / pron.
1st.p.s.
Cein
companheiro, amigo / compañero, amigo /
fellow, friend
Cíu
sete / siete /seven
Cugui, Cupe(reta)
(forma oblíqua do pron. pes. da 3a.p., háe) / (forma oblícua del pron. pers. de la
3a.p. háe) / obliquous form of the 3rd. pers. pron. háe)
eCa
ver / ver / to see [PTG208]
eCa
porque / porque / because
eCáuka
mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to
show [PTG208d]
eja deixar / dejar / to leave
eka procurar / buscar / to look for
eki puxar, arrancar / tirar / to pull
endu ouvir, escutar / oír, escuchar / to
listen, to hear
enduka fazer ouvir, fazer escutar / hacer oír,
hacer escuchar / to do listen, to do hear
eni chamar, dar nome / llamar, dar nombre / to
name [PTG48]
erein pois bem / pues bien
/ so well
esike! cuidado! / cuidado! / look out! [PTG200]
-ete, -etei, -eterei &nbbsp; (aumentativo) /
(aumentativo) / (aumentative)
etun cheirar, beijar / oler, besar / to smell,
to kiss [PTG50]
gwa comprar / comprar / to buy
guapy sentar-se / sentarse / to sit (refl.)
[PTG194]
gwasu grande / grande / large, big
gwata caminhar / caminar, marchar / to walk
[PTG10]
-gwi & de, desde (separativo) / de, desde
(separativo) / from, since (separative)
gwyra ave, pássaro / ave, pájaro / bird
[PTG158]
gwiramuiño quiçá, de repente / quizás, de
repente / suddenly
-ha, (a)ha & ir / ir / to go [PTG106]
haá sim / sí / yes
háema logo, depois / luego, después / soon,
after
haéramo por isso / por eso / so
haímbe agudo, afiado, cortante / cortante /
sharp [PTG3]
hare e / y / and
hú, sú morder / morder / to bite [PTG130]
iárambo em cima de, sobre / arriba de, sobre /
on
(i)yapy extremo / extremo / point, end
jesape iluminar-se / iluminarse, alumbrarse / to
illuminate (refl.)
kui farinha / harina / flour
rãka galho, ramo / rama / branch
Guarani Kaiowá
Fonte: HARRISON, Carl H. & TAYLOR, John M. (ILV - 1971);
RODRIGUES, Aryon D., VERA, Ára (AGF/SED-Dourados MS). ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani
(I): Arge. Braz. KAIWA. KGK. Localiz. Mato Grosso do Sul, Brazil.
akã cabeça (lit. cabeça-osso) / cabeza / head
[PTG33]
amuy chuva / lluvia / rain [PTG54]
apeku língua / lengua / tongue [PTG112]
apij nariz / nariz / nose
eká procurar / buscar / to look for
ekagató caçar, procurar bem / cazar / to hunt
esá olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
-gató ; bem / bien / well
gwa buraco / agujero / hole, cavity [PTG32]
gwera ave, pássaro / ave, pájaro / bird
[PTG158]
manõ morrer / morir / to die [PTG131]
me?e dar / dar / to give [PTG69]
ñãnde nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we
(inclus.) [PTG143]
ñãnen nosso (inclus.) /
nuestro (inclus.) / our (inclus.) [PTG143]
õ ele / él / he
oke abertura / apertura / opening
oke cama (lit. lugar de deitar) / cama / lying
place
ore, õrõ nós (exclus.) / nosotros (exclus.) /
we (exclus.) [PTG142]
-rupi ; em / en / in
e meu / mi / my [PTG84]
su?u morder / morder / to bite [PTG130]
taj dentes / dientes / teeth
tatá fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tembi?u comida / comida / food
Tupã Deus, espíritos / Dios, espiritu / God,
spirits
Guarani Mbya (Provisório)
Fonte: GUDSCHINSKY, Sarah C. (ILV), AARON, Waldo M. (ILV), DOOLEY,
A. Robert (ILV). Classificação: Guarani, Tupi-Guarani. Rio das Cobras (Interventor Mario
Ribas), estado do Paraná. ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I): Braz. GUARANI, MBYA. GUN.
Provisóriamente, em muitos termos só vêm citados os equivalentes em português.
'a cabelo / cabello, pelo / hair [PTG34]
'a cair / caer / to fall [PTG35]
'a fruta / fruta / fruit [PTG94]
-'a &nnbsp; preso / preso / secure
à sombra / sombra / shadow
'ã eco, reflexo / eco, reflejo / echo, reflex
'ã fechado / cerrado / closed
a- lugar / lugar / place
-a ja, jave ; enquanto, durante / encuanto,
durante / while, during
-a katygwa & ao lado de (alguém) / al lado de /
beside of
'a regwa grampo (de cabelo) / gancho (de
cabello) / hairpin
a ry adjacente / adjacente / adjacent
-'ã, -'ãi, -'amy & de pé / de pié / stay up
-'a, -jejura  p; prender-se / atarse / to tie
(refl.)
-'a, -kui &nnbsp; cair / caer / to fall
'ã, kwaray 'ã sombra / sombra / shadow
-'a, -mokanhy &nbssp; perder / perder / to lose
'aa cachoeira, catarata, salto / cachivera /
falls
-a'ã & arremedar, imitar, medir / imitar, medir /
to imitate
-a'ã, -a'anga &nbssp; provar / provar / to probe
-a'ã, -nheva'anga ; imitar / imitar / to imitate
aa, apy aqui / aqui / here
-a'ã, -peja ; pesar / pesar to weight
a'ãa, mba'emo pejaa balança / balanza /
balance
aæ fio / hilo / thread
-aæ &nnbsp; dente / diente / tooth
-aæ &nnbsp; espalhar-se
-aæ jekyty & friccionar os dentes
-aæ mbe &nbssp; afiado [PTG3]
-aæ mbe'e &nnbsp; afiar, amolar [PTG3]
aæ mbiCi
arreganhar os dentes
aæ mbu, -Cu'u
mastigar
-aæ 'y  p; gengiva
aæ 'y kã, aænhykã osso do queixo
-a'anga &nbssp; mirar, apontar, testar
-a'anga, -a'angaa ; imagem
-a'anga, para &nbssp; marcar
-a'anga, pota ra'u  p; experimentar
-a'angaa &nbbsp; desenho, semelhança
aba homem / hombre / man [PTG101]
abaCi
milho / maíz / corn [PTG128]
-aCa, aCy, -raCa, -raCy
excessivo
-aCa, -mboaCa, -erovy passar, cruzar,
atravessar
aCæ
saliência
aCara
enxada
-aCei, -mbovoyi, -monde
carregar
-aCen, -nhe'en, -japukai
gritar
-aCiã
espirrar
aCi'i
furúnculo
aCi'y, poataa
ombro
-aCo
lombriga
-aCo nhe'en
ronco do estômago
-aCo, mberu ra'y
verme
aCu
mão esquerda / mano izquierda / left hand
[PTG122]
aCu e'yna re, jaiporu kwaa regwa re
direita
aCua re, jaiporu kwaa e'yna re
esquerda
aCuru
atolar-se
-aCy
dificuldade, doer
-aCy py
dificilmente
-aCy, -ekoaCy, mba'eaCy
doença
-aCy, mba'eaCy dor
aCy, raCa, vaipa demais
-æ &nbbsp; apossar-se, investir-se
-æ &nbbsp; localizar-se
-æ atã  p; perseverar
-æ atã, -pyta porã  p; permanecer
-a'e e'yn &nnbsp; odiar
ae ma inalteravelmente
ae ri como foi falado ou predito, de fato
ae ri, ete, porã exatamente
-æ, -æ are, -iko & ficar
ae, anho só
-a'e, -ayvu ; gostar
ae, eteve, gu- mesmo
-æ, -iko, -iny &nbbsp; estar
-æ, iko, jekwaa &nnbsp; acontecer
ae'i chegado (de parente)
ae'i sozinho
ae'ia py à parte, em particular
-aguino &nbssp; azedo
aguino, -vaipa estragar-se
-aguyje &nbssp; madurecer, sendo sublimado, sendo
transformado
agwã intenção
agwã para que / para que / in order to
agwã rami de tal maneira que
agwã, -e, katy, ta para
agwaraCã'i
guaraxaim
-agwe ; pêlo, pena
ãgwe, 'ãgwe fantasma
agwe, pire pele
ai ferida
ai okaru vaikwe câncer
ai vaikwe lepra
-ai vaikwe va'e &nnbsp; leproso
ai, ju'ai papo
-ai, ro, tai  p; amargo
aiCo, me Cy sogra
-aimbe, -mboare &nnbsp; estourar
-ainga  p; embotar
a'iny
semente / semilla / seed [PTG193]
aipo ke com licença
aipo, -kwaa pota prestar atenção
-aity, -etã ; ninho
ajaka, varai cesta
aje'ive cedo de manhã, de manhã cedo
aje'ivekwe a parte da manhã
aju, apeju maduro
ajukwe pano, tecido
ajukwe ra'y'i retalho
ajukwe, ao roupa
aju'y canela
aju'y, poCi'a
pescoço
-ajy & nervo, tendão
-ajy me, memby me ; genro
-ajy ranga & enteada
-ajy, memby ; filha
akã cabeça, mente, pensamento
-akã & cabeça / cabeza / head [PTG33]
-akã & ramo
-akã ao'i &nnbsp; cobrir a cabeça
akã ngyte travesseiro
akã pyCæa, jegwaka
cocar
akã raCy
dor de cabeça
-akã te'yn & avarento
-aka, -monhe'en atã, -nhe'en atã, -mongetta, -ayvu
repreender
-akã, yvyte renhoæ  p; galho
aka'en gralha
-akãmby &nbssp; forquilha
akanhy perder sentido, sem poder atender bem,
vertiginoso
-aka'õ  p; decapitar
akara acará
akeken saúva
-ake'o, -eity, -ity &nbssp; derrubar
akin molhado
/ mojado / wet [PTG129]
-ako & a parte de dentro da coxa
aku quente / caliente / hot [PTG178]
-aku & calor, quente
-aku vevui & morno
-akuã ; andar depressa
akuCi
cutia
akwa chifre / cuerno / horn [PTG43]
akwa, -aCæ, Cæ
ponta
akwaæ jato, jorro
akwaæ, Cæ
bico
akwaæ, -embo pênis
-akykwe &nbssp; atrás
-akykwe &nbssp; fezes de caça, vestígio (de caça)
-akykwe monha, -avyky &nnbsp; perseguir
akykyæ besouro
akyn molhado
amambai, CaCæ samambaia
amandau chuva de pedra
amba, yva, ary céu
amba'y mamona
-ambeo, tambeo &nbbsp; tanga
ambere, mandi lagartixa
amboae, jevy, jo-, mboae outro [PTG5d]
ambu ronco
ambu'a piolho-de-cobra
-ami & tirar (leite)
-ami kamby & tirar leite
-ami, -umbiri, -poka &nbbsp; espremer
amó ali / allí / there
amo my, amogwe py às vezes
-amoæ ; avô / abuelo / grandfather [PTG18]
amogwe alguém, algum [PTG5]
amõwe alguns / algunos / some [PTG5]
-'amy ; envergonhado
-amymino, -emiarirõ &nbssp; descendente, neto
ana espesso
-ana & denso
ana, po gwaCu, pokã
grosso
andai, kwarapepen abóbora
ánga alma / alma / soul
angai magro
ange, kuri hoje
angegwa ára, kova'e ára o dia de hoje
angegwa pytun, angegwa pyávy ontem à noite
ange'i agora mesmo
-angeko &nbssp; incomodado
-angeko, nda'evei ; perturbado
angu'a ombota va'e tamborino
angu'a pu tambor
angu'a, mba'eCoa
pilão
angu'a, mbaraka, mba'epu instrumento musical
anguja, gwaki, kyja, Cy rakwa
rato
anha demônio, diabo, espírito mau
anheten verdade, em verdade, verdadeiramente
anheten rupi por motivo verdadeiro
anheten rupi e'yn por motivo errado
anheten'yn falso
anho, -'i, rive apenas
ani, ni de jeito nenhum
ano anum
any (em nhandéva, anyæ), eme, e'yn, -i, nda-
-i
não
-apa & arco / arco / bow
apa, yrupen peneira
apæ, aygwe, kure, pengwe pedaço
apæ, ku'i pedaços finos
-ape & caminho, trilha / camino / trail, path
[PTG36]
ape ape, miræ, tambeju'a inseto
-ape, -mboape, -overe &nnbsp; sapecar
-ape, tape (pia) & caminho, estrada
-ape'aro, -aya, -kyCæ, -mbogwai, -mbo'i
cortar
-apei ; abanar, ventilar
apeju, ju amarelo / amarillo / yellow [PTG7],
[Swa092]
apekun, ayvu língua /
lengua / tongue [PTG112]
apen unha
apere'a preá
-apete, pija, py'y'i &nbbsp; apertado
api queimar / quemar / to burn
[PTG177]
api sentar / sentar / to sit
[PTG194]
-api & atirar
-api ita py ; apedrejar
apiren, piCã
crespo
-apirõ  p; acuar
apo raiz / raíz / root [PTG181]
-apo & construir, cumprir, dispor, raiz
-apo piru, nda'okyvei pukwa &nnbsp; seca
-apo, -japo, -moingo &nbbsp; fazer
-apo, -nhe'en rendu &nbssp; obedecer
apomo massa, grudento
apomo, -y líquido
-apo'o  p; arrancar a planta
apu mentira
-apu, -nhemboapu & mentir
apu'a curto
apu'a, -jepoapy encolher-se
apu'a, jere redondo
-apura  p; apressar
apy aqui / aquí / here
apy extremidade
apy gui, agui daqui
apy re, opa vy último
apy, evoko, upe, upe py aí
-apy, -kai & queimar
apyæ exterior de narina
-apyæ jy &nbbsp; muco
apyægwa buraco de narina
apyCa
ouvido
apyCa e'yn
surdez
-apyCa e'yn va'e
surdo
apyka condução sobrenatural
apykaCu
pomba-preta
-apyre  p; caçula
-apyrupã &nbbsp; matar a pauladas
-apyrupã &nbbsp; matar a pauladas
apytã feixe
apyta, pyte tronco
apyta, ypy começo
apyte cume, cumeeira
apytu'un cérebro
ara dia, época / día / day [PTG74]
-ara & arar
ára kweve faz muitos dias
ara paCai
baitaca
ara py de dia
ára pyau começo do ano
ára pyau, ma'etyna pyau ano novo, primavera
ára yma ano velho, inverno
-ara, -ekyi, -mboi, -mondo, -noen, -'o, --pe'a
tirar
araCai
araçaí
araCiku
araticum
arai nuvem
araka'e ramo algum dia; no futuro
araka'e, jave, ramo, vy quando
araka'e, karamboae no passado
araka'e, yma antigamente
araka'eve ramo futuramente
araku saracura
-arakwa &nbssp; comportar-se corretamente
-'arandu &nbbsp; ser sábio
arandu, arandua sabedoria
arao caruru
arapire alfinete
are demora, muito tempo
'are caído
are e'yn, voi logo
ari'i espinha na pele
-arõ & vigiar, ter paciência
-arõ kwaa, -jepoyvu, -nheangu ; acautelar-se,
ficar alerta
-arõ, ma'ena  p; esperar
-arõ, -nhangareko, -pena, -ereko &nbbsp; cuidar
aroi arroz
-aruã ; deseja-se, ser desejável
árua'i araguaí
arukã costela
ary espiga
áry em cima de
'áry acima / arriba / above
aryryi, kupi'i aleluia
-ata & faltar
-ata & fogo
-ata pyæ, tapyæ, tanhimbu &nbssp; brasa
-ata ypy &nbbsp; lar
atã, ratã resolutamente
atã, y duro
-ataCæ
neblina, serração
ataCæ, tata rataCæ
fumaça / humo / smoke [PTG91d]
ataCæ, yvy rataCæ, yvy ku'i
poeira
ate'yn preguiça, preguiçoso
atua nuca
atua kãgwe raCy, jatua kãgwe raCy dor
no osso da nuca
atua raCy, jatua raCy dor
na nuca
aty grupo
-aty & reunidos
-aty, -mbogwejy, -nhono porã & enterrar
aty, -ty agrupamento
atyra topete
-atyrõ  p; arrumado
atyu, me ru sogro
-a'uva  p; agarrar-se
ava homem, macho
ava ete perigoso
ava poCy, tupi, tupi ugwai
índio mítico
avaci milho / maíz / corn [PTG128]
avaCi apægwe, avaCi kurekwe
quirera
avaCi ku'i
farinha de milho, fubá
avaCi mbyta, mbojape
pão feito de milho
avaCi paragwa
pipoca
avaCi 'ygwe
sabugo
avaCi ykya
debulhador de milho
avaCi, avati
milho
avaCity
milharal
ava'i menino / niño / young boy
avakwe homem, gente, pessoas / hombre, gente /
man, people [PTG101]
avave, avave rei, mava'eve ninguém / ningun /
nobody
avei, vi, guive, voi, minha, ha'e, ha'e gui
também / también / also
avevo, -jeyvy arquear-se
-aviju  p; faísca
-avoa, -mama, -mbojeapakwa &nbbsp; enrolar, embrulhar /
empaquetar / to pack
-avoa, -nhovã &nbssp; embrulhar, enrolar / empaquetar /
to pack
-avy & caçar / cazar / to hunt
-avy, -javy ; errar
-avyky  p; maltratar, oprimir
-avyky, -mbojaru, -nhemboarai ; abusar
-a'y & pedacinho
-a'y kwery meme &nnbsp; gêmeos / gemelos / twin
-a'y kyræ, -i'y, memby kyræ, pen &nbbsp; sobrinho
-a'y ranga & enteado
-a'y ra'yCy, pi'a ra'yCy
nora
-a'y va'erã e'yn & homem estéril
-a'y, -emimbo'e &nnbsp; adepto, seguidor
-a'y, -i'y, memby, -pi'a  p; filho
-aya & amputar
-a'yæ ; grão, semente, testículo
-a'yæjo &nbssp; castrar
ayCy
resina, secreção
-a'yCy jevy
concubina
-a'yCy, embireko
esposa
aygwe tora
ayme agudo, afiado, cortante / cortante / sharp
[PTG3]
ayn agora, de agora em diante, daqui em diante
ayn peve até hoje
ayn reve hoje em dia
ayngwa atual, corrente / actual / actual
ayngwa pytun, kova'e pytun hoje à noite
aynve hoje, mais tarde
-ay'o ; garganta, laringe
-ay'o, jyryvi, poCi'a
garganta
-a'yre, jaraCita, aCo, yCo,
yCo kambe
larva
ayu'u pescoço / pescuezo, cuello / neck
[PTG169]
ayvi borrifo
ayvu acusação
ayvu amar
ayvu frase, idioma, mensagem, palavra
ayvu palavra / palabra / word
ayvu ha'eve'yn e'yn va'e fala obscena
ayvu jopya gravador
ayvu katu prosa
ayvu rei difamar
ayvu vai, ayvu rei calúnia
ayvu, nhe'en fala
-ayvuen &nbssp; falar
ayvukwe, ayvuCe, ayvu reko, ayvu rive
fofoca, conversa fiada
ba'ety campo / campo / field
barigwi mosquito / mosquito, zancudo / mosquito,
gnat
bebe voar / volar / to fly [PTG217]
begwe'i vagarosamente / lentamente / slowly
Ca
cano
Ca
indefinido
Cã
corda, cadarço, alça, cabo
Cã, 'y
cabo
Ca'ãmba rei
pessoa desconfiante
Cæ
nariz
-Cæ
ter vergonha, envergonhar-se
Cæ raju
bigode (de gato, rato, etc)
Cãjau
melancia
cakã lenha / leña / firewood
Capiren, uruvu
urubu
Capy'a
de repente
Capy'a rai, Capy'a'i
por pouco tempo
Capy'a rei, Capy'a rei rã, nhi'ã
talvez
capyárei talvez / tal vez
/ maybe
-Carura
saudar, despedir-se
-Ce
desejo
-Ce vai
gostar de
ce-, cea- meu / mío, mi / my, mine
-Cea py
deliberadamente, de livre vontade, por querer
Cee
eu
Cee
eu / yo / I, me [PTG84]
Cegui
de mim
Cere
referente a mim
Cevy
a mim
Ci
mãe / madre / mother [PTG118]
Ciæ
branco
Cijovy'i
azulzinho
Cimbo
cipó venenoso
Cin branco (cor) / blanco (color) /
white (color) [PTG30]
Cin nariz, bico /
nariz, pico / nose, beak [PTG138]
Cinin
liso / liso / smooth
[PTG113]
Ciri
correr (rio), fluir / fluir / to flow [PTG63]
civi onça / onza / ounce
Civi'i
gato, gato-do-mato
-Co
arrebentar, rebentar
Cogwe
pitoco
Co'o
animal de caça
Coræ
ruga
-Coro
rasgar-se
Cuina
sondaia, suindara
Curuku'a
surucuá
Cu'u
morder / morder / to bite [PTG130]
-Cu'u
morder
Cy
mãe, mamãe
Cy ranga
madrasta, madrinha / madrastra / step-mother
-Cyry
fluir
-Cyry, -jepy Cyry
deslizar
-Cyry, -jepy Cyry, -py Cyry escorregar
-Cyryry, -mboCyryry
fritar
Cyvi
gavião-pomba
-Cyvõ
espetar
de- seu / suyo, su / your
-e &nbbsp; com respeito a
-'e, aipoa'e  p; dizer
-e, egwa &nbbsp; referente a
-e, kauCa, -upi, gui vy
por causa de
-e, py  p; em
-eakuã  p; aroma, cheiro, sabor
eCa
olho / ojo / eye [PTG147]
-eCa
vista
eCa ete, nharõ
arisco
-eCa imondovy
acompanhar, despedir
-eCa ka'u
zonzo
-eCa kwa pe, -eCa pi'un va'e
cego
-eCa kwaa
reconhecer, saber ler
-eCa mbogwe
cegar
-eCa nga'u
ter saudades
-eCa pa'un
espaço entre os olhos
-eCa pepi
pálpebra
-eCa pi'un va'e
remela
-eCa pota
avaliar
-eCa pota, -nhangareko, -Careko
reparar
-eCa py
sobrancelha
-eCa pyCo ter olhos vivos, alertos
-eCa pykã
osso frontal
-eCa pymi
baixar a vista, fechar os olhos
-eCa pymi
piscar os olhos
-eCa ra'u, -jeCa ra'u sonhar
-eCa ty
cisco no olho
-eCa uka
mostrar
-eCa, -eCa pota, -kwaa pota examinar
-eCa, -eCa ra'yæ olho
-eCa, -kwaa
conhecer
-eCa, -kwaa pota
informar-se
-eCa, -ma'en
ver
-eCaa
espectador
-eCa'ã
adivinhar, conjeturar, desconfiar
-eCa'ã, po, -py'a
pensar
-eCaæ
com saúde, sadio, são
-eCaka
deslumbrar
-eCakã
claridade
-eCape
iluminar
eCarai
esquecer-se
-eCay
lágrima
-eCei
em frente de
-eCy
assar, torrar, tostar
ee gostoso
-e'en ; doce, salgado
eguæ a alguma parte
-egwa ; servir
-egwa ; tipo
ei mel
ei rapu'a, ei retã colmeia
ei ruCu
mumbuca
ei, eiru abelha
-ei, -joi &nnbsp; lavar
eiCu
plêiades, sete-marias
-eindy, kypy'y, -yke &nbbsp; irmã
eira doninha
eiratæ caga-fogo
eiratæ, kapi'i kaCæ, nhuun kaCæ
erva-cidreira
eirati cidreira
-eja, t-, uka &nbssp; deiCar
-eja, -uka & permitir
-ejou vai eme, pota vy e'yn, -vai eme ke
desculpar-se veja
-eka & procurar
-eko & costume, hábito, menstruação
-eko & vida, sistema cultural
-eko a'ã &nbbsp; pôr à prova
-eko jogwa, -nhemonde &nnbsp; controlar
-eko ky'a &nnbsp; ter a vida contaminada
-eko reta rei &nbssp; atarefado
ekoa aldeia, povoado
-ekoa ; morada
-ekoaCy
sofrimento
-ekony, -oa katy rei, -iko &nbbsp; perambular
-ekove  p; continuação da vida
-ekovia &nbssp; substituto
-ekyi, -mondoro &nnbsp; arrancar
embe lábio, beiço
-embe ; margem, beira
-embe 'y &nbbsp; bainha de roupa, fímbria
embe'a beiçudo, de lábio inferior caído
-embeta &nbssp; queiCo
-embe'y &nbssp; borda
-embi ; alvo
-embia  p; presa, quem ou o que foi morto
-embiapo &nbbsp; artefato, feitio
embiayvu estimado, predileto
-embigwai &nnbsp; empregado, mandado, servo
-embiporu &nnbsp; arma
-embi'u &nbssp; comida
-embo ; protrusão
-embo rike & gavinha
-embuky ra'a  p; moela
-embypy &nbssp; pé de vegetação
embyre sobras, restos
-emiendu &nbbsp; notícia
-emimbo'e &nnbsp; discípulo
-emimbo'e, katygwa  p; aderente
emireko coisa possuída, esposa / cosa poseída,
esposa / possessed thig, wife [PTG81]
emo coceira
-emo, vai &nnbsp; irritação
emobo através / através / through
emoin pôr, colocar /
poner / to put
-en, -i, -pia, -Cen, -Cyry
sair
-en, -jeupi, -vu & subir
-enapy'ã &nbbsp; joelho
-enapy'ã, oku'ea, ojepotaa &nbbsp; junta
-enda ; cavalgadura
-enda, -o, oo, oguy &nbssp; casa / casa / house [Swa095]
-enda, ruga ; lugar
-enda, tenda  p; banco
endu sentir
-endu ; perceber
-endu kwaa & entender
-endu pyau & receber notícia
-endu rive, -ma'en rive ; não prestar atenção
-endu, -upity &nbssp; ouvir
-endua py, -eCaa py
presença
-enduka, -nhendu uka &nbbsp; avisar
-endy ; brilhar, acender-se
-endy, eCakã, tata endy
luz
-endy, tata endy & chama de fogo
-endyry &nbssp; saliva, baba
-endyva &nbssp; barba
ene escaravelho
-enhoæ  p; brotar
-enhoæ, -u'ã  p; broto
-enoæ, -japukai, -nhendu uka & chamar
-enoiny, -iny, -moiny, tema &nnbsp; ação contínua
-enoiny, -iny, nhogwenoiny &nbbsp; sem interrupção
-enonde &nbssp; para a frente
-enonde katy  p; defronte
-enonderã, -rã &nbbsp; futuro
enu ouvir / oir / to listen [PTG151]
-enyen, po'aka &nbbsp; capacidade
-e'o'ã  p; convulsão, epilepsia
-e'õgwe &nbssp; corpo morto
-e'õgwe, nda'evei va'ekwe, omano va'ekwe,, nda'ipoi va'ekwe
defunto
epoCi
esterco, fezes
-epy & custo, preço ,
-epy & galardão, recompensa, salário
-epy, -jogwa  p; defender
-eraa jepe & salvar, livrar
-eraa, -eravy &nbssp; levar
ere- você / usted / you [PTG218]
-ere, -vere ; lamber
-ereko  p; andar junto com
-ereko  p; conceber (nenê)
-ereko  p; conviver com, possuir, ter plantado
-ero'a  p; arremeter-se contra
-ero'a, -jopy &nbssp; agarrar
-ero'a, -nhea'ã rei &nbssp; estuprar
-eroayvu &nbbsp; falar com, ler
-eroCæa
vergonha
-eroCyry
levar na correnteza
-erojae'o, py'a vai &nbssp; prantear
-erojapyCaka
implorar, fazer escutar
-erojerovia ; usar arma
-erojevy &nbbsp; voltar junto com
-eroma'endu'a &nbssp; agradecer
-eropo'aka, -erombaraite, -eroCã
aturar, agüentar, tolerar, suportar
-eropoCy
ficar bravo com
-eropoyi &nbbsp; magoado com
-erova  p; copiar
-erova  p; mudar
-erova  p; traduzir
-erovaen &nbbsp; chegar, trazendo alguma coisa
-eroveve &nbbsp; levar no ar
-erovia &nbssp; acreditar
-erovy, -upity &nbbsp; alcançar, atingir
-erovy'a &nbbsp; comprazer-se com, estar alegre por
causa de
-eru, -eruvy  p; trazer
-ery & nome
-ery apy &nbbsp; sobrenome
-ery rupi &nnbsp; em nome de
esa, eca ver / ver / to see [PTG208]
-etã & colônia, comunidade
eta, ete, heta muitos / muchos / many [PTG134]
-eta, -'i, mbovy e'yn, porã'i, rei, vai, vaipa
muito
-etã, tetã & cidade
-etarã  p; parente mais distante
-etarã ae'i ; parente bem chegado
-etarã ae'ive va'e  p; parente mais chegado
-etarã, -e'yi &nbssp; parente
-etave  p; aumentar
-etave, -ve ; mais
ete corpo / cuerpo / body
ete legítimo, real, verdadeiro
ete, teve realmente
eteve, gu- próprio
etimã perna / pierna / leg
[PTG167]
-etovape &nbbsp; bochecha
etun cheirar / oler / to
smell [PTG50]
-etun ; cheirar / oler / to smell
-etyma  p; perna / pierna / leg
-etyma kwaa ; ornato circular usado no tornozelo
etyma raCy
dor na perna
-etyma ro'o ; barriga da perna / panturilla / calf
(of the leg)
-etyma rovaikwe'i va'e & coxo
'eu arroto / eructo / belch
-eve, gui &nnbsp; de / de / of
-eve, pype & junto com
evo'i minhoca
evo'i gwaCu
minhocão
evo'i pe lesma
-evovo  p; barulho
evy atã barriga dura, com estômago farto de
comida
-evy atã, -nhandu ; satisfeito
e'yn mbove, ranhe, voi antes
e'yn re sem / sín / without
e'yn vy senão
-gata ; gastar
guæ, guæ rami, nami, po rami, ha'e rami assim
gui do que, em diante
gui fonte de conhecimento, procedência
gui termo de comparação
gui vy devido a
guive desde, e ainda
guive rã, va'e va'e, va'ekwe 'ekwe cada um
guy parte inferior
guy py embaixo
guyra ave, pássaro / ave, pájaro / bird
guyra Ciæ
garça-branca
guyra jereko'i dançador
guyra pia flecha para matar pássaros
guyra, guyra nhandu ave / ave / bird
guyrapa pe bodoque
-guyryæ, -mbovava, -pyryryæ &nnbsp; girar
gwa'a arara / guacamayo / macaw
gwaã vagalume / luciérnaga / fire-fly
-gwaæ ; correr atrás de caça
gwaCu
macuco inambu
gwaCu
veado / venado / deer
gwaCu, ja'ea, tuviCa, ruCu
grande / grande / big, large
gwaCu, katuæ
bastante / mucho / lots
gwaimi velha / vieja / old woman
gwairaka, jakare rovo'i, rovo, yypo ariranha
gwairaka, rovo, yypo lontra / nutria / otter
gwajayvi guajuvira
gwakara marreca-do-mato
-gwapy, -æ & sentar-se
gwary lobo, leão
gwarykwa guarapu
gwasu grande / grande / large, big
gwata caminhar / caminar / to walk [PTG10]
-gwata. -iko  p; andar / andar / to walk [PTG10],
[Swa084]
-gwata rei & vaguear
gwavira guabiroba
-gwe & apagar-se
-gwejy  p; descer
gwembe aningaúba
gwenapy'ã re oæ ajoelhar-se
-gwevi  p; andar para trás, de costas
gwi de / de, desde / from
gwy sob, embaixo / abajo / under, bellow
gwyra'i ave, pássaro / ave, pájaro / bird
[PTG158]
ha (nominalizador), o que faz a coisa /
(nominalizador) / (nominaliser)
ha'á, ho'á cair, nascer / caer, nacer / to
fall, to born [PTG35]
haCa
machado
ha'e ele / él / he, it [PTG77]
ha'e gui de lá
ha'e gui, ha'vy, ne então
ha'e javi vy ao todo
ha'e javi, ha'e javive, paven, javi, pa, opa
todo, todos
ha'e nunga aquele tipo
ha'e nunga rupi, ha'e nunga vy por causa disso
ha'e nunga, namigwa, nunga coisa ou pessoa assim
ha'e py, pe, pe py lá
ha'e rami ae tema, ha'e ramive tema e assim por
diante
ha'e rami avei semelhantemente
ha'e rire depois disso
ha'e rire, ha'e gui em seguida
ha'e, ha'e va'e ele/ela
ha'e, ha'e va'e, peva'e, po nunga, pova'e aquele
/ aquel / that [Swa077]
ha'e, ha'ekwe, ha'e va'e, peva'e, po nunga, pova'e
aquilo
ha'e, ha'vy e
ha'ekwe ekwe'i rupi com repetição
ha'ekwéry eles / ellos / they
ha'ekwe'yn kwe'yn um por um
ha'eve serve, dá
ha'eve 'eve ma pronto
ha'eve e'yna rami errado
ha'eve e'yna rami, -ovaigwa contrário
ha'eve ma basta, chega
ha'eve ri está bem, não obstante
ha'eve vai boa vontade
ha'eve vai, py'a porã tranqüilo
ha'eve, nda'eve e'yni possível
ha'eve, porã bom
ha'eve`yna rami, rei de maneira errada
ha'evea rami, ha'eve va'e correto, corretamente
ha'evea rami, peteæ, po py, porã certo
ha'evea rupi com razão
ha'evete obrigado / gracias / thanks
ha'eveve, porãve melhor
ha'eve'yna rami, ha'eve'yn va'e incorreto
ha'i minha mãe
ha'i, mamãe mamãe / mamita / mom
hakã te'yn va'e ciumento
hakwa va'e arame farpado arame
hatã'i va'e, perata hatã'i va'e moeda / moneda
/ coin
havia sabiá
he'ã ficar / quedar / to stay
heCe
referente a ele/ela
he'ia referido, significado
he'ia, 'epy como dizem
hepy é caro
hetyma va'e cadeira tenda
hevo'i gwaCu, mboi reCa pyCo
e'yn cobra-cega
hima animal doméstico / animal
domestico / domestic animal [PTG26]
hu'i farinha torrada
hu'i Ciæ
fubá de milho torrado
hu'y Ca
cana de flecha
hu'y pepo pena de flecha
hy'a prato, bacia de porongo, tigela, cuia
hy'a kwa cabaça, jarro, garrafa
hy'a pero, kaCæ, nambu
tipos de borboleta
-i &nbbsp; despedaçar-se
-'i &nnbsp; carinho
-'i &nnbsp; diminutivo
-'i atã &nbssp; persistir
-'i te ae, ke &nbssp; favor
-i, -jekwaave, -je'o &nbbsp; destacar-se
-'i, kyræ, miræ &nnbsp; pequeno
-'i, mae, rive, 'rãe ma ; somente
iba céu / cielo / sky [PTG47]
ibi, yby terra
/ tierra / earth [PTG201]
ibira('i) pau
/ madera / stick [PTG159]
ibiti, ybyty
colina, monte / monte / hill, mount [PTG132]
ibitu, ybytu
vento / viento / wind [PTG207]
iCã
corda / cuerda / rope, cord, string [PTG62]
iCapy
orvalho
iCugui, imba'e
dele, dela
iCupe
a ele/ela, lhe
ie estômago / estómago /
stomach [PTG22], [Swa004]
ie intestinos, entranhas /
intestino, entrañas / intestine, gut [PTG204]
ii água / água / water [PTG4]
iia canoa / canoa / canoe
[PTG38]
ijaCua
canhoto
ijapyte pire va'e careca / calvo / bald
ijukwe gema-de-ovo
ika'aguy va'e indígena / indigena / indian
ikaren'i va'e manco
-ike & entrar
-iko & viver, realizar-se
-iko aCy, -kwai aCy, -jeCareko
rei, -jeCa vai
sofrer
-iko eta &nbbsp; ficar preocupado
-iko katu &nnbsp; estar pronto
-iko kavaju áry &nnbsp; andar a cavalo
-iko porã &nnbsp; prosperar, viver corretamente
-iko rive &nnbsp; andar sem propósito
-iko rive, omba'eapo e'yn va'e  p; estar
desempregado
-iko tema, -kwai tema &nnbsp; viver em liberdade
-iko vai &nbbsp; viver mal, morrer numa catástrofe
-iko, -kwai ; morar, ser
-iko, -po &nnbsp; existir
ikobe viver / vivir / to live [PTG216]
-ikove  p; permanecer vivo
-ikove, -kakwa, -vuu, yvate
crescer
-ikovy  p; ação durativa
-ikovy, -pyta &nbssp; ficar
-ikovy, va'erã, va'ety & habitual, ação
habitual
ikuigwe fruta caída
ikwai viver / vivir / to live [PTG216]
iky'akwe sujeira
imba'e rei reipa va'e , iriko va'e, ogwerekopa va'e
rico
imba'epu va'e músico / músico / musician
imbaraka va'e cascavel / cascabél / rattle
-ime & estar ainda
imeve e'yn va'e viúva / viuda / widow
imonda va'e ladrão
inambu pytã perdiz
indaje gavião-preto
inga ingá
-iny & sentado, estar em posição fixa
ipaje va'e pajé / payé / shaman
ipaje va'e, opita'i va'e, yvyra'i ja pajé
-ipotaa &nbssp; vontade / voluntad / will
ipu va'e música / música / music
iraity cera / cera / wax
iro va'e, tai va'e bebida alcoólica
iro'iCa
frio / frío / cold [PTG93]\
iru recipiente / recipiente /
vessel
irun amigo, companheiro
irun tempero, comida servida com outra
irundy quatro / cuatro / four
iruru inchar / hinchar / to swell [PTG104]
ita pedra / piedra / stone [PTG161]
'ita nadar / nadar / to swim
[PTG137]
itã marisco, vasilha de porongo
ita endy pedra cristal / piedra cristal /
crystal stone
ita ku'i areia / arena / sand
ita ku'i porãa, ye'en rembe praia / playa /
beach
ita mbeju
ita mbeju laje, pedra chapada
ita ova barranco de pedra, perau de pedra
itakaru lagosta
itakaru, japeuCa
caranguejo
itavy (rei) va'e adúltero/a
i'u beber / beber / to
drink [PTG25], [PTG59]
iu, ri ty, ty espanto
iu, ty susto
iupa lago / lago / lake
[PTG110]
iwikaty rio
abaixo / río abajo / down stream
iwiri
ao lado / al lado / beside
iwivovo ponte
/ puente / bridge
iyapu'a redondo / redondo / round [PTG183]
ja dono
-ja &nnbsp; atracar, doca, porto
-ja &nnbsp; caber
-ja &nnbsp; grudar
-ja, -jepo'oi &nbssp; ligar-se
jaCipe, -ajy, -ajy kyræ, memby kyræ, pen
sobrinha
jaCy
lua, mês
jaCy endy
luar
jaCy endy mbyte
lua crescente
jaCy mbyte py
lua minguante
jaCy nhepytun
lua cheia
jaCy pyau
lua nova
jaCy tata
estrela / estrella / star [PTG115], [PTG83],
[Swa072]
jaCy tata ijaty va'e, guyra nhandu, joykeCo
constelações diversas
jaCy tata ova va'e
estrela cadente
jaCyta, tembi'u araa
concha
ja'ea impressionante
ja'ea, vaipa abundante
-jae'o, -piary &nbbsp; chorar
jagwa cachorro
jagwa ky pulga
jagwa pinda anzol-de-cachorro, unha-de-gato
jagwa rundi jaguarundi
jagwa tuvy nhe'en chacal
jai ru pavão
jai, jai ra'y, mboi cobra
jai, ka'aguy mato
jaiCa
paca
jaiCe, Cy'y tia
-jaikui &nbssp; começar a cair
jaju, pindo palmeira
jakare petyngwa cascudo
jakare rugwairã cacto
jakare, pa'i jacaré
jaku jacutinga
jaku pen jacoveio
-ja'o ; dividir-se, separar-se
-japara &nbssp; cabecear
-japavo &nbssp; trocar de mulher
-japavo, -va  p; mudar-se
jape'a, tata'y, Cakã
lenha
-jape'ava &nnbsp; cortar lenha
-jape'e &nbssp; esquentar-se
japepo, oja, ojapepo panela
japeuCa
escorpião
-japo ; agir, ocupar-se
-japo porã & fazer bem
-japo vai &nnbsp; fazer mal, dirigir injúria
japu'i japu
japu'i pytã japim
-japukai &nbbsp; clamar
-japyro &nbssp; virar-se
-japyte gwereu &nbbsp; cambalhotar
jarakaCi'a
jaracatiá
jarara jararaca
jarara, mboi tuvy urutu
jare sujeira ou comida grudada
-jaryi  p; avó
jatevu carrapato
-jau & tomar banho
-java ; fugir
jave enquanto / encuanto / while
jave no tempo de
jave, puku re, pukukwe re inteiro
javy jevy, javy ju bom dia
-jayvy  p; armar
je diz que
je- si
-jea & volta
-je'a ; adjacente
-je'a vyky & pentear os cabelos
-je'a, jope, joyvy  p; lado a lado
-jeaCa, -joaCa
cruzado(s)
-jeapa  p; dirigir-se
-jeapakwa, -nhemama &nbssp; enrolar-se
-jeapi, -mbota, -pete &nnbsp; bater
-jeapura &nbbsp; apressar-se
-jeavy uka, -mbogwa &nbssp; esquivar-se
-jeayvu &nbssp; arrepender-se
-jeCa jopia
sombrear os olhos
-jeCa joy
limpar os olhos
-jeCa kwaa uka, -jekwaa uka
revelar-se
-jeCa uka
comparecer, apresentar-se
-jeCa yty
ter cisco no olho
-jeCareko rei, -ipotapa rei
passar necessidade
-jeCareko rei, -jeCa
vai estar aflito
jegwa lacre
-jegwa  p; adorno, adornar-se o cabelo
jegwa, para enfeite
-jegwaru &nbbsp; sentir nojo, ser repelido
-jejoi  p; lavar-se
-jejojai &nbbsp; rir de si
-jejoko &nbssp; controlar-se, dominar-se
-jejokwa, -jejuvy ; amarrar-se [PTG9d]
-jejopy &nbssp; aproveitar
-jejuka &nbssp; estar morto, suicidar-se, machucar-se
-jejura &nbssp; enlaçar-se
-jejuru peka  p; bocejar
-jejuvy, -jejyryvipy &nbbsp; enforcar-se
jejy palmito
-jeka ; partir-se
-jeko ; depender
-jeko me'en ; entregar a própria vida
-jeko, -mbovy &nbssp; encostar-se
-jekwaa &nbssp; aparecer, perceptivelmente,
visivelmente, visto
-jekwaa, -jeCa uka
apresentar-se
jekwe por ouvir dizer
-jekýi  p; arfar, sair de repente
-jeo apo &nbbsp; fazer a própria casa
-jeovere, -kai &nbbsp; queimar-se
jepe ainda que
jepe, -enonde, -ve adianta
jepe, vy jepe, ramive apesar de ramo
-jepe'a &nbssp; abrir-se
-jepe'a &nbssp; retirar-se
-jepekwavo & desviar-se
-jepero &nbssp; resvalar-se
jepi repetidamente
jepi, va'ety várias vezes
jepiaty rami como sempre
-jepiro &nbssp; descascar-se
-jepo ei &nbbsp; lavar as mãos
-jepo kwaa & ter o jeito de
-jepo pete & bater palmas
-jepoka &nbssp; estar em contorções, contorcido
-jepokoi, jepo'oi ; prender-se / atarse / to
tie (refl.)
-jeporu &nbssp; usar-se, estar em uso
-jepoyvu &nbbsp; cuidar-se
-jepy apo &nnbsp; retirar o pé
-jepy kuma & cruzar as pernas
-jepy kwa &nnbsp; amarrar os próprios pés [PTG9d]
-jepy, -mboekovia ; vingar-se
-jepyo  p; esticar-se
-jera ; desamarrar-se
-jere ; rolar, dar uma volta
-jereko katu  p; aprontar-se
-jereko vai, -mano  p; morrer
-jero'a &nbssp; curvar-se, dobrar-se
-jerojy &nbssp; marchar em fila
-jerojy, -nheCyrõ
marchar ou andar em fila
jeroky dança
-jeroky &nbssp; dançar
-jerovia &nbbsp; confiar
-jerovia &nbbsp; estar bravo, estar valente
-jerovia &nbbsp; ter fé
-jerovia, -erovia ; crer
-jeroviapy & fiel
jeruCi
pomba, juruti
-jerure &nbssp; pedir
jetapa, Cita pera rovaja
tesoura
jety batata-doce
-jeupi  p; trepar, copular
-jeupity &nbbsp; cumprir-se
jevy de novo, outra vez
-jevy ; voltar
jevy, kwerei de volta
-jey & ficar limpo
-jeyi ; estar amortecido
jo- alheio
jo-, joupe um ao outro
joapy no mesmo lugar
joavy diferente, desigual
-joCo, mba'eCo
socar
joe opu'ã lutar, guerrear
joeCei um
defronte do outro, parelhos
joegwa do mesmo tipo
-jogwa  p; comprar
-jogwa, -jopy, -py  p; pegar / agarrar / to take
jogweravy, jogweruvy, jogweru, jogweraa, -mbojoguy
acompanhar-se
jogwereko andar juntos
-jogwero'a & arremeter um contra outro
jogweroayvu conversar
joja plano
-joja ; parelho
joja, pe chato
-jojai  p; escarnecer, rir de, zombar
jojavi todos juntos
jojoi soluço
jojovai de cada lado
jojyva jyva re de braços dados
-joka ; quebrar a casca de algo
-joko ; trancar, rodear
-joko, -jojoko, -jopia, -ko &nnbsp; bloquear
-joko, -mbojovake ; encarar
-joko, -mongora, -mombyte &nbssp; cercar
-jokwa  p; comprometer
-jokwa, -jojokwa, -kwa, -moCã, nhapyCæ
amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG9d]
-jokwai, -manda, -uka &nnbsp; mandar, ordenar
jomeme entre si
-jo'o ; cavoucar
joo rami semelhantes um ao outro
joo rami e'yn não de acordo
joo rami, e'yn joavy desiguais, diferentes
joo rami, jo joo rami igual, idêntico
jopara feijão cozido com milho ou arroz
jope encostados lado a lado
-jope, -mboaku &nbbsp; esquentar, aquecer
-jope, -pe & aquecer
-jopoi  p; pescar
-jopoi, -mongaru & alimentar
-jopou, -paCia
passear
-jopy ; aceitar, tomar (pegar)
-jopy, -jou ; adquirir
-jopy, -movaen &nbbsp; receber
-jora, -ra & desamarrar, desatar
jorire alternadamente
jorire, jorire rire um após o outro
-jou & achar
-jou porã &nnbsp; achar bom
-jou vai, -erovai ; achar ruim
-jou vai, -mbojegwaru &nnbsp; detestar
-jou, -jopy ; obter
joupive, joeve juntos
jovai re, jovaive re nos dois lados
jovai, jovai re opostos
jovake face a face
-joy & enCugar
joyCy um
atrás o outro
joykeCo
três-marias (constelação)
joyvy paralelo
-ju, -juvy, tury, -uvy & vir
ju'a amora
-juei, -mboaja &nbbsp; fazer dieta
ju'i, meã'i sapo
-juka ; matar
juku'a gripe
juku'a tosse
juku'a piru tosse seca
juku'a piru, juku'a puku, juku'a rai tuberculose
juku'a puku, juku'a rai tosse seca
juky sal
-jupa rei &nnbsp; pálido
-jupy, -nheno &nbssp; deitado
-jura ; enlaçar
juru boca, abertura
juru Cã
rédea
-juru jai &nnbsp; abrir a boca (contra alguém)
juru pyte beijar na boca
jurua homem branco, não-índio
jurua ayvu língua portuguesa
juu agulha
juu espinho
juu rakwa endy abrolho
-jy, -mbojy, -moæ ; cozinhar / cocer / to
cook
jykwe, mimoæ cozido / cocido / boiled
jypy no começo
jyry beija-flor-da-mata-virgem
-jyryvi kyCæ
cortar a garganta
jyryvi remo tosse seca
-jyryvipy &nnbsp; abafar, estrangular
jyva braço, asa de xícara
jyva yvypy parte superior do braço
kã seio / seno / breast
kã gwe osso, caveira / hueso, calavera /
bone, skull [PTG150]
kã ypy teta, mama / mamam / breast
-ka, -mbopi, -unga  p; bater em
ka'a erva-mate
ka'a mato, selva / bosque / woods [PTG125]
-ka'a ; defecar
ka'a, ka'ay chimarrão
ka'aguy mata, bosque, selva
ka'aguy rupigwa, viCo
animal selvagem
-ka'apa &nbssp; ter diarréia, ter disenteria
-ka'api &nbssp; capinar
ka'aru tarde / tarde / afternoon
ka'aru mbi ja estrela vespertina
ka'aru, ka'arukwe parte da tarde
ka'arua katy oeste / oeste / West
ka'aru'i, pytun'i tardinha
-ka'ay'u, -ka'y'u ; tomar chimarrão
kaCæ, poCi'u cheiro forte, catinga,
fedor / hedor / stink
-ka'en  p; formar casca numa ferida
-ka'en, -mombiru & secar
kaguijy chicha, mingau de milho
kãgwaa cocar
kagware gwaCu
tamanduá-bandeira
kagware, hy'aky tamanduá
kagware-jagwa urso
kãgwe raCy
reumatismo
ka'i macaco
ka'i macaco / mono / ape, monkey [PTG116]
ka'i yCo
mede-palmos
kakwa, tuja adulto
kamba negro, moreno
-kambu  p; mamar, sugar, chupar
-kambu, -pyte &nbssp; chupar
kambua mamadeira
kamby leite
kamby he'en va'e nata
kamby kekwe coalhada
kamby kekwe, kéCu
queijo
kamby kyrakwe nata
-kane'õ &nbssp; cansar-se, estar cansado
-kane'õgwa, -pytu'u &nbssp; descansar
kangy fraco
kanhy sumir
-kanhy  p; desaparecer, estar perdido, perder-se
-kanhy, e>Ca ka'u
tonto
kanoã, ya, yya canoa
kapata gerente
kapi'i capim / capin / grass [PTG39]
kapi'i pororo junco
kapi'yva, paiva capivara
kara encurvado
kara, -jea, -jere dobrado
-karaæ  p; coçar
-karaæ, -mbo'i, -nhembiara, -pi, -poko&nbbsp; picar
karagwata caraguatá
karagwata'i abacaCi
karai civilizado, batizado
karaja bugio-preto
karamengwã
cesto / cesta / basket [PTG46]
karape'i, mbegwei baiCo
karavo mbotaa martelo
karãy raspar / raspar / to scrape [PTG182]
karen torto, tortuoso
karo copo, Cícara
karu apetite
-karu, -'u & comer
karua refeição
karua, ngaru festa
karuai fome intensa
karugwa louva-a-deus
karugwa, karugwa aju'y arco-íris
karumbe tartaruga
kãry leite do peito
kata pe'i que anda com as costas em posição
horizontal
katu bom / bueno / good [PTG29]
katu desimpedido, desobstruindo
katu intensidade
katu limpo
katu re, -kwavã, -mbojau dar à luz
katu, po'aka poder
katuve ma quanto mais
katy na direção de
-katy ; em direção a / toward
katy, katy'i, rupi, yvýry perto de
katy, py'y'i perto
katy, via rumo
katygwa partidário
-ka'u ; embriagar-se
kauCa
pela culpa de
kavaju nupãa, vaka pi chicote
kavara cabra
kavara ava bode
kavure caburé
kavy, eiCu
vespeiro
kavy, kã nharõ vespa
kay queimar / quemar / to burn [PTG176]
ka'ygwa cuia
ke dormir / dormir / to sleep [PTG76]
-ke &nnbsp; azedar
-ke &nnbsp; dormir, pernoitar
-ke rai &nbssp; sonâmbulo
-ke rambu &nnbsp; ronco de sono
-ke rupi, -kéry &nnbsp; em sono
ke, eme, va'erã imperativo
-ke, nge &nbbsp; sono
-ke, -pou, -jopou ; visitar
-keayvu &nbssp; falar durante o sono
ki piolho / piojo / louse
[PTG171], [Swa045]
ki'a sujo / sucio / dirty
[PTG197]
kiCe
faca / cuchillo / knife [PTG85]
kiCin
cortar / cortar / to cut [PTG64] ou [PTG85]
kii, mombyry, puku longe
kiti raspar,
esfregar / raspar / to scrape, to rub [PTG79]
kiye temer, ter medo / temer /
to fear [PTG200]
ko yvy, ko va'e yvy mundo
ko, kova'e este
ko, rako, Cegui rã
na minha opinião
koa lugar / lugar / place
-kobra, -mbopaga & cobrar
koCi, tajaCu porco-do-mato
ko'en amanhecer
ko'en mboae rã depois de amanhã
ko'en nhavõ cada dia, cada manhã
ko'en rai ramo madrugada
ko'en ramo, ko'en rã amanhã
ko'engwe ao amanhecer
-kokore &nbssp; cacarejar
-kokorõ &nbssp; rosnar
kokwe capoeira
kokwe, tygwe tiguera
-ko'õ, -pi & fazer arder
kora gaiola
kora, nhembotya jere cerca
kore descontentamento
-kore ; defraudar, enganar, lograr
kore, ta'vy exasperação
koropi por aqui
-kõta, -mombe'u, -papa & contar
-koteven &nbbsp; precisar
-koto ; mergulhar no molho
kova'e este / éste / this
kova'e isto
kova'e ára este dia
ku'a cintura, metade
kuã dedo da mão
ku'a Cã
cinta
kuã gwaCu
polegar, dedo polegar
-ku'a kwa &nnbsp; apertar a cinta de, apertar o cinto
kuã mbyte rupigwa dedo médio
kuã ra'y'i dedo mínimo
kuã regwa, ojere'i va'e anel
kuã ve'en, -mboakwa apontar
kuæ'i porco-espinho
kuCa, hy'a kyCa, -po'o, -mono'õ
colher
kuCai guy, yvy ja'u
ibijaú
-ku'e ; estar frouCo
ku'i, yvy ku'i pó
kumanda feijão
kumanda rope vagem do feijão
kunha mulher, fêmea
kunhataæ moça
kunhataæ'i virgem
kunumi criança, moço, jovem
kupe a parte posterior de algo
kupe atrás de, costas / atrás de, espaldas /
behind de, back [PTG66]
kupe 'arygwa sela
kupe, pyCo, poataa
costas
kupi'i raity cupim
kure migalha
kure, poryko porco
kuri pinheiro
kuri 'a pinhão
kuri rapo nó do pinho
kuriju, mboi gwaCu
sucuri
kurity, pinhondy pinhal
kurive'i rã daqui a pouco
kurupa'y monjoleiro
kururu sapinho
kururu, toko, urukure'a coruja
kutu picar, furar / huecar / to bore [PTG97]
-kutu ; perfurar
-kutu, -mboai &nbssp; ferir
kutua dor com pontadas
kutua, kutua raCy
pneumonia
-kuvira, -enoæ &nbbsp; convidar
kuyã mulher / mujer / woman [PTG135]
kwa amarrar, atar / amarrar, atar / to tie
[PTG9]
kwa buraco
-kwa, -kwai ; estar
kwaa saber / saber / to know [PTG187]
-kwaa ;
-kwaa aCy
ser estúpido
-kwaa pota & investigar, pesquisar
-kwaa pota rei, -moaruã, -pena rei & cobiçar
-kwaa pota, -pena ; interessar-se
-kwaa ramo & opinião, pensar que
-kwaa ramo, pe rã ; parece como
-kwaa uka &nnbsp; revelar
-kwaa
ramo &nnbsp; achar que
kwaCi, Ci'y quati
kwacia papel / papel / paper
kwaCia mbojaa, oja va'e
cola
kwaCia mboparaa
lápis
kwaCia para, pape para
bilhete, carta, livro
kwaCia, pape
papel
-kwai ; conviver
-kwai ; mandar fazer algo
-kwai porã & andar de acordo
-kwapy  p; uniformemente
kwara poCi, -u'y, hu'y
flecha
kwarai sol / sol / sun
[PTG195], [Swa074]
kwarapenmby esteira
kwarapepen moranga
kwaray mbyte meio-dia
kwaray oikea re oeste
kwaray ojero'a jave na parte da tarde
kwaray ojero'a jave tarde
kwaray oua re leste
kwaray puku verão
kwaray ykea jaiporu kwaa e'yna katy, kwaray pukwa katy
sul
kwaray ykea jaiporu kwaa katy, kwaray ijapu'a'ia katy
norte
kwaray, nhamandu, nhanemopu'ãa sol
kwaray'i, kwaray ra'angaa relógio
kware tu'y, pekun, poi poi pica-pau
-kwaru  p; urinar
-kwavã  p; abraçar
-kwavã  p; dar à luz
-kwavo, -nhoen &nbbsp; despejar
-kwe & (passado) / (pasado) / (past)
-kwe & eCtraviado
-kwe & parte do dia
-kwe & vezes
-kwe, kwery ; plural
-kwe, kwery, -ty & conjunto
-kwe/-gwe, -re &nbbsp; passado
kwee ontem
kwee mboae anteontem
kwee rupi, kwee rai'i recentemente
kwegwa, kwe'igwa anterior
kwe'i faz pouco tempo
-kwera  p; sarar
kwerá sarar, curar, recuperar / sanar, curar /
to cure, to heal [PTG191]
-kwerai &nbssp; aborrecido (de medo ou angústia)
kwerai e'yn re pacientemente
kwerai e'yna paciência
kwerai, nda'evei triste
kwerei cada (com eCpressões de tempo)
kwerei em troca
kweve, aje'i faz tempo
kwevegwa antes do anterior
ky (em nhandéva, kývy) piolho
kya rede
ky'a ferrugem, sujo
-ky'a, yty & cisco
-ky'a'o, -mboa'eve, -mbojey, -mbokatu, -ppyy
limpar
kyCe
faca
kyCe ryru
bainha
kygwa pente
-kyje ; ter medo
kyju grilo
kyky pytã cardeal
kyky'i tico-tico
kyky'i pytã sangue-de-boi
kypy canto
kypy'y, -yke prima
kyra gordo
kyra, memby ratã, memby ryru, puru'a, -ye gwaCu
estar grávida
kyræ va'e criança
kyræ va'e ryru ventre
kyræ, mboapy'i, mbovy, mbovy'i, ndaetai pouco
kyræ'i va'e joia, kyræ'i va'e reCaa
parteira
kyre'yn, ta disposto
-kyriræ &nbssp; calar-se
kytã verruga
-kyty ; ralar, friccionar
-kyty, -piCy, -pokyty
esfregar
kyvõ cá
-kyvõ ; deste lado / de este lado / this side
kyvu'i formiga-leão
kyvy, -yke'y, -egwa, joegwa, -yvy irmão
lá hovai katy para
ma gui, marã katy gui de onde
ma nunga que coisa
ma rupi por onde
ma voi de antemão
ma voi, araka'e previamente
ma, na, vyvoi já
-maCo
manso
ma'en ver / veer / to look
-ma'en  p; olhar
-ma'en e'yn va'e, ára revegwa e'yn & cego
-ma'en mbegwe &nbssp; emboscar-se
-ma'en ngatu  p; fitar
-ma'en ngatu, poreCa
olhar fixamente
-ma'en rei & cautela
-ma'en, -pytyvõ (em nhandéva, -pytymo)&nbbsp; ajudar
-ma'endu'a & falar bem (de alguém)
-ma'endu'a & lembrar-se, recordar
-ma'endu'a, -nhembo'e &nnbsp; orar
ma'etyn ano
-ma'etyn, -nhotyn, -tyn ; plantar
ma'etyna época de plantar
maimbe, paragwa estourado
maino beija-flor
mamo onde
mamove em nenhum parte
-manda  p; exercer autoridade
mandi mandi
mandori manduricão
manduvi amendoim
mandyju algodão
manga peteca
manguruju surubi
mani'o mandioca / yuca / manioc [PTG120]
manõ morrer / morir / to die [PTG131]
marã corromper-se, que se estraga
marã método
marã que acaba
marã katy para onde
marã nda'u, merami parece que
marã rami vy de alguma forma, de alguma maneira
marã rami, rami como
marã, rai meio
marakã te apelido
marakana maracanã
mate desagradável
mava'e qual
mava'e rã rei qualquer um
mava'e, va'e, va'ekwe, va'erã, -a quem
mayanga mangangá
mba'e coisa
mba'e o que, hein, por exemplo
mba'e proposta
mba'e que seja, talvez seja, que tal
mba'e Ca
como é que'
mba'e Ca oo oiny'
o que está acontecendo'
mba'e gwaCu
cadáver
-mba'e mombe'u &nbbsp; contar mentira
mba'e nunga que tipo
mba'e nunga, mba'e Cagwa
que tipo é
mba'e re por que
mba'e rei rei bens
mba'e ta ha'e rami como pode ser'/!
-mba'eaCy
doente
-mba'eapo &nnbsp; trabalhar
mba'emo algo, alguma coisa
mba'emo (ra'yægwe) mongu'ia moinho
mba'emo araa, yvy jo'oa cortadeira
mba'emo oeCyaty
forno
mba'emo ra'yægwe cereal
mba'emo rei qualquer coisa
mba'epu instrumento musical
mba'erã para que
mba'ety horta
mba'ety, kokwe roça
mba'ety, nhuundy campo
mba'eve, mba'e'yn nada
mba'evyky brinquedo
mba'evyky, mbaje feitiço
mba'eypy mito
mba'eyru veículo
mbaipy mingau
-mbaraete &nnbsp; firme
mbaraete, poyi, y forte
mbaraka iCã va'e, mbaraka ijyva va'e
violão
mbaraka ipira'o va'e acordeão
mbaraka miræ chocalho
mbarakuja, mburuku maracujá
mbaravija adivinha
mbarigui borrachudo
mbarigui miræ pium
mbegwei devagar, lento
mbegwei levemente, sem fazer força
mberu mosca
mberu aæ, mbytu mutuca
mberu upi'a va'e varejeira
mbiCy, -u'un
assado
mbii, yCo ngaruru
lagarta
mbirua varíola
mbo- causativo
-mbo'a  p; botar ovos
-mbo'a, -jura &nbssp; prender
-mboaCa
repetir, agir além de
-mboaCy
sentir dó, sentir pena
-mboaCy, -nhembomboriau
compadecer-se
-mboaguyje, -mbojera &nbbsp; transformar
-mboaku ro'y  p; refrescar
-mboaku, -mboja &nnbsp; chocar
-mboapu'a &nnbsp; retrair
-mboapu'a, -movaen  p; recolher
mboapy três, a terceira parte, etc
mboapy meme seis
-mboapyCa
insultar
mboapy'i, mbovy poucos
-mboarakwa, -mo'arandu & disciplinar
-mboare &nbssp; demorar, atrasar, retardar, esgotar
-mboaty, -mono'õ & amontoar, juntar
-mboa'y, -mbovo &nnbsp; rachar
-mboaygwe &nnbsp; atorar
-mboayvi &nbbsp; aspergir
-mboayvu &nbbsp; interrogar
mboCy
braveza, ira, raiva
mboe ensinar / enseñar / to teach
-mbo'e  p; ensinar, instruir
-mbo'ea &nbssp; mestre
-mbo'ea, porombo'ea &nbssp; professor, professora
-mboeCarai
fazer esquecer
-mboeko, -eko re & menstruar, regras
-mboeko, -mboete & respeitar
-mboekovia & trocar
-mboepy, -paga &nbbsp; pagar
-mboery &nbssp; dar nome a
-mboery, -moæ &nbssp; nomear
-mboetave &nnbsp; fazer aumentar
-mboete &nbssp; honrar
-mboete, -eroma'endu'a & homenagear
-mboete, -mbojera ; ressuscitar
-mbo'eu &nbssp; fazer arrotar
-mboguy, -mopu'ã, -mbovy, -no'ã, upi p; levantar
-mbogwa, -mboveve ; peneirar
-mbogwai &nbbsp; golpear
-mbogwapy &nnbsp; sentar
-mbogwata, -ereko, -erekovy &nnbsp; guiar
-mbogwata, -mbojeapa, -upi &nbbsp; dirigir
-mbogwata, -no'ã & fazer andar
-mbogwe &nbssp; apagar
-mbogwejy &nnbsp; fazer descer
-mbogwejy, -moyvyæ  p; abaixar
-mbogwevi, -momombyry, -monhevaen &nnbsp; afastar
-mboi ipire, -piro, &nbssp; tirar o couro
mboi kwaCia
quatiara
mboi pytã cobra-coral
mboi yma'i urutuzinho
mboi yvy guy pygwa ra'y cobra-marrom
-mboive, -pave &nbbsp; diminuir
-mboja  p; colar (v), unir
-mbojae'o &nnbsp; fazer chorar
-mboja'o &nbbsp; dividir, repartir
-mboja'o; -mopokã ; separar
mbojape pão, bolo
mbojape mbovua fermento
-mbojaru &nbbsp; xingar, ultrajar
mbojaru rei e'yn py respeitando
-mbojaru, -nhemboarai, nheva'anga &nnbsp; brincar
-mbojaru, -nhembojaru &nnbsp; ridicularizar
mbojarua rupi e'yn para dar honra
-mbojau &nbssp; dar banho
-mboje'a &nbbsp; comparar-se
-mboje'a, -tyru &nnbsp; misturar
mbojeapaa volante
-mbojeCa uka
apresentar
-mbojeCa vai, momboriau
afligir
-mbojegwa &nnbsp; adornar, lacrar
-mbojegwa, -mbopara, -mbo'yvoty &nbssp; enfeitar
-mbojegwaru ; abominar
-mbojeko &nbbsp; encostar
-mbojepekwavo &nbssp; fazer desviar
-mbojepo'oi, -mbojoapy & ligar
-mbojere &nbbsp; fazer dar uma volta
-mbojere, -mombe, -mopen  p; dobrar
-mbojerovia ; mostrar a fé
-mbojerure & fazer pedir
-mbojevy &nbbsp; vomitar, fazer voltar
-mbojey, -mbogwe & perdoar
-mbojo'a &nbbsp; empilhar
-mbojo'a &nbbsp; enfiar
-mbojoapy, -mboje'a &nbssp; pôr juntos
-mbojoja &nbbsp; comparar, parelhar
-mbojoja, -me'en & dar
-mbojope, -mbojoyvy &nbssp; colocar lado a lado
-mbojovai &nnbsp; colocar nos dois lados
-mbojovake & ter audiência com
mboka espingarda
mboka rapyta coronha
mboka ra'yæ bala (de espingarda)
-mbokara &nbbsp; encrespar
mbokaravo pregar
-mbokatu &nbbsp; desobstruir
-mbokupe 'arygwa & pôr a sela em
-mbokwa &nbssp; fazer buraco em
-mbokwa, -mombu, -jo'o & furar
-mbokwapy &nnbsp; fazer agir uniformemente
-mbopaga, -momba'eapo, -mboarakwa &nnbsp; punir
-mbopara &nbbsp; escrever
-mbopatu'a & inflar
mbopatu'aa bomba de ar bola
mbope cachorro-do-mato
-mbope, -mombe &nbbsp; achatar
mbopi morcego
-mbopi, -nupã &nbssp; bater, surrar, açoitar
-mbopija &nbbsp; apertar
-mbopita &nbbsp; fazer fumar
-mbopo'aka & autorizar, dar autoridade a
-mbopoCy, -monharõ
embravecer
-mbopo'i'i & deiCar
estreito
mbopororo estourar
-mbopoty &nbbsp; enfeitar com peninhas, flores, etc
-mbopu, -eroayvu & descarregar arma
-mbopu, -mbojoguy ; tocar instrumento
-mbopupu &nbbsp; fazer ferver
-mbopy, -mbopyve & alargar
-mbopyau &nbbsp; deixar novo
-mbopyau &nbbsp; lembrar, relembrar
-mbopyau &nbbsp; renovar
-mbopytã &nbbsp; avermelhar
-mbopyu, -mongu'e ; afrouxar, afugentar
-mbopy'y'i & deixar apertado, deixar perto
mboraei, tarova canção
mborayvu bondade
mborayvu, porayvua amor pelos outros
-mboreve &nbbsp; fiado, causar dívida
-mboreve, -poruka ; emprestar
-mboruru &nbbsp; fazer inchar
-mbory  p; fazer sorrir
-mboryryi &nnbsp; fazer tremer
-mbotape, -mopa'un  p; fazer um caminho
-mbotavy &nbbsp; enganar, decepcionar
-mbotuja, -mbotuviCa, -moingo, -mongakwa,
-monhemonha, -ereko &nbssp; criar
-mbotuviCCa
engrandecer
-mboty  p; fechar
mbotya parede, tampa
-mbotygwe &nnbsp; desolar, assolar
-mbotyryry & arrastar
-mbou, -mbouvy &nbbsp; fazer vir
-mbouguy &nbbsp; fazer sangrar
-mbougwa &nbbsp; fazer depressão em
-mbouviCa
encarregar (alguém) como chefe
-mbovai, -mombe'u ; responder
-mbovaipa &nnbsp; anular, desfazer, desmanchar,
destruir,
-mbovapy &nbbsp; virar
-mbovare &nbbsp; dar valor a
-mbovava &nbbsp; pendurar
-mbovava, -mbojaity &nbssp; sacudir
-mbove  p; velar
-mbove, -arõ  p; aguardar
-mbovera &nbbsp; polir, fazer brilhar
-mboveve &nbbsp; fazer voar
-mbovo  p; partir
mbovy quanto, quantos
-mbovy  p; fazer contato com algo
-mbovy  p; fazer levantar-se
mbovy e'yn numeroso
-mbovy'a &nbbsp; alegrar
mbovyve, mbovyve'i menos
mbovyve'i o menos numeroso
-mbovyvy &nbbsp; costurar, remendar
-mboy ; derramar em
-mboy, -moakyn &nbbsp; regar
-mboy'ai &nbbsp; fazer suar
-mboyCy
arrumar numa fila
-mboyku &nbssp; derreter
-mboypa &nbssp; fazer secar
-mboypy &nbssp; começar
-mboyru &nbssp; empacotar, pôr num recipiente
-mboyta &nbssp; fazer suportes para
-mboyta, -pytaCo
apoiar
-mboy'u &nbssp; dar de beber
-mboyvate &nnbsp; eCaltar
-mbo'yvi &nbbsp; tira a embira de
mburika burro, mula
mburu não faz mal
mbya muita gente
mbyju'i andorinha
mbyku, Cavapen
gambá
mbyta pamonha, bolo de milho
mbyta, mbeju pão feito de milho
mbyte py entre, no meio
mbyte rupi pela metade
me, yvy rygwa, irun marido
me'en dar / dar / to give [PTG69]
-me'en entregar
-me'en rive ; dar de graça
memby aCy
dores de parto
-memby porã e'yn, omemby'i oity &nbssp; abortar, ter
aborto
memby raCy
dores de parto
-memby ratã, -memby ryru  p; gestante
memby ratã, memby ryru, puru'a, -ye gwaCu
estar prenhe
memby ryru, kyræ va'e ryru útero
-memby va'erã e'yn  p; mulher estéril
memby, memby ra'angaa'i boneca
memby'a dar cria
meme ambos, duplo em dobro
meme, jomeme, peteæ teæ cada um
meme, 'yvi direto, diretamente, sem desviar-se,
sem parar
men marido / marido /
husband [PTG123]
-menda  p; casar-se
-menda e'yn va'e & solteiro
-menda rei, -tavy ; cometer adultério
mengwã acidente /
accidente / accident [PTG2]
merõ melão
-mi, -nhomi ; esconder
mimby flauta
minha indicador de comparação
mitã nenê
moã remédio / remedio / medicine, drug
mo'ã desvender
-mo'ã ; ensombrar
moã vaikwe veneno
-mo'ã, -ao'i  p; cobrir
-moaæ ; semear, espalhar
-moæ & colocar, encarregar
-moæ porã &nnbsp; aguardar
-moæ, -nhembopy'a ; resolver
-moæ, -no &nnbsp; pôr
-moakyn &nbssp; molhar
-moakyn, -mongarai  p; batizar
-mo'amy &nbssp; fazer ficar de pé
-moana  p; reforçar
-moangeko &nnbsp; incomodar, perturbar
-moangeko, -nhea'ã, -nhea'anga, pota ra'uu
tentar
-moanha &nbssp; empurrar
moapi três / tres / three
[PTG203]
-moapomo &nbbsp; fazer massa
-moapomo, -mona, -mou'un  p; amassar
-moaruã &nbssp; admirar
-moatã, -pira &nbssp; puCar
-moatyrõ &nbbsp; arrumar, beneficiar, consertar
moayã empurrar / empujar / to push [PTG78]
-moa'yni, -nupã &nnbsp; trilhar
mobo rachar / rajar / to split [PTG180]
-moCã
fixar a corda em
-moCen, -pe'a
expulsar
-moCiæ
branquear
-moeCakã
clarear
-moe'en, -tykwa &nnbsp; adoçar
-moembyre &nnbsp; deixar sobrar
-moendy &nbssp; acender
-mogwera &nbbsp; curar
-moinge &nbssp; fazer entrar
-moingo &nbssp; produzir, fazer viver
-moiny  p; fazer sentar-se
-moirun &nbssp; fazer amizade, fazer (alguém) de
companheiro
-moirun, -mboe &nbbsp; temperar (comida)
-mokãgwe &nbbsp; desossar
-mokangy &nbbsp; enfraquecer
-mokõ ; engolir
mokõ mokoæ de dois em dois
mokoæ dois
mokõy dois / dos / two
-mokwaray'ã ; sombrear
-mokyræ &nbssp; fazer cócegas
-mokyriræ &nnbsp; calar
-momaCo
amansar, domar
-moma'en &nbbsp; fazer ver
-momarakã te  p; dar apelido a
-momba, -mokanhy & acabar com
-momba'eaCy
fazer ficar doente
-momba'eaCy, -moingo aCy
fazer sofrer
-momba'eapo ; fazer trabalhar
-momba'eapo, -mboarakwa, -mbopaga &nnbsp; castigar
-mombaraete ; fortalecer
-mombe'u &nbbsp; anunciar, relatar
-mombe'u porãve &nnbsp; explicar
-mombe'u voi, -'e voi &nnbsp; predizer
mombi bomba para chimarrão
-mombo  p; jogar
-mombo, -poi  p; soltar
-mombo'o &nbbsp; fazer cessar
-momboraei & fazer cantar
-mombuku &nbbsp; alongar
-momburu &nbbsp; fazer estalar
-mombyta &nbbsp; fazer ficar, obrigar
-mombyta, -mombytu'u &nbbsp; fazer parar
-mombytu &nbbsp; expelir ar
-momenda &nbbsp; casar
momiri longe /
lejos / far [PTG114]
-momyæ, -mbovy &nbbsp; acordar
-momyæ, -pyvu &nbssp; mexer
-monda  p; furtar, roubar
-mondakwe &nnbsp; coisas furtadas
monde mundéu
-monde  p; vestir
monde pi arapuca
-mondo  p; arrebentar
-mondoro, -yviro & rasgar
-mondouka &nnbsp; deixar escapar
-mondouka, -mondovy, -moCen
mandar embora
-mondyi &nbssp; assustar
-mondyi, -ereko &nnbsp; conduzir
-mondyi, -monhe'en, -poko, -mbovy &nnbsp; tocar
-mondyky &nbbsp; fazer pingar
-mone ; fazer virar carniça
-mongarau, -karau ; destroncar-se
-monga'u &nbbsp; embriagar
-monga'y'u & dar chimarrão para tomar
-monge  p; fazer dormir
-mongeta &nbbsp; aconselhar, admoestar
-mongu'i &nbbsp; moer, pulverizar
-mongúi &nbssp; derrubar
-mongure &nbbsp; fazer em pedacinhos, migalhas
-mongure, -mopengwe &nbssp; fazer em pedaços
-mongy'a &nbbsp; sujar
-mongyje &nbbsp; ameaçar, atemorizar,
-mongyra &nbbsp; engordar
-monha  p; enxotar, fazer correr
-monheangu & acautelar
-monheangu, -poyvu  p; advertir
-monhe'en &nnbsp; fazer soar
-monhe'en atã &nbssp; provocar
-monhemboCi
fazer lançar raio
-monhembyayi  p; deixar faminto
-monhendu &nnbsp; fazer ouvir
-monhendu, -nhemboeko, -nhembo'e &nbbsp; rezar
-monheno &nbbsp; fazer deitar-se
-mono'õ, -mboaty & reunir
-monyen &nbssp; encher
-mo'ongy &nbbsp; fazer chover
-moparã &nbssp; fazer tinir
-mopa'un &nbbsp; abrir passagem
-mopeen &nbssp; enviesar
-mopen  p; quebrar
-mopengwe &nnbsp; cortar em pedaços, quebrar em
pedaços
-mopengwe, -pe'ã & despedaçar
-mopiræ &nbssp; fazer (alguém) ficar arrepiado
-mopokã &nbssp; espaçar
-mopyrõ &nbssp; fazer base para algo
-mopytã &nbssp; colorir
-moro'y Cã
gelar
-moro'y Cã, -mboaku ro'y
esfriar
-motare'yn & discutir, argüir
motõ botão
-moun ; pretear
-mo'un  p; fazer barro
-movaen &nbssp; hospedar
-movaen, -eru &nbssp; acolher
moy cobra / culebra / snake, cobra [PTG57]
-moyCyæ
tornar liso
-moyryvovõ & fazer ponte, fazer pinguela
-moyvyæ &nbssp; humilhar
-mo'yvyæ &nbbsp; baiCar
-my &nnbsp; em / en / in, at
-myæ & acordar-se, agitar-se, meCer-se
na sem demora
na-
mbo
i proibir, impedir
na-
-mbovy'ai rei, -mogwerai entristecer
naæ mbei rei cego (fio de faca, etc)
n'ágwa yyty cisco
nambi orelha
nambi orelha / oreja / ear [PTG149]
nambi Cã
brinco
-nambi'o &nbbsp; tirar as orelhas de
nambu nambu
nami ae ri é assim mesmo
narã laranja
narã pe tangerina
narã pe'i bergamota
nda confirmação, curioso
ndaCyi
fácil
nda'ei e não
nda'eve ranhei (no verbete nda'evei) não
adianta nada
nda'evei impossível
nda'eveive, na'iporãive, -vaive pior
nda'u, nhi'ã será que
ndee tu, você
ne carniça
ne, aipo atenção
neæ nem
nee tu / tú / you (2.p.) [PTG218]
ne'eCa
eis, olhe!, ora
nenê kyræ'i va'e mondea pano para carregar
-ngana  p; ganhar
ngeaty dormitório
ngora boné
ngyje medo
-nha, -Cyry
correr
nha-, nhade nós (inclus.) / nosotros (inclus.)
/ we (inclus.) [PTG143]
nhaCi'un, tatu ky
pernilongo
nhae'un gui mba'emo ojapo va'e oleiro
nhae'un mbe prato ou bacia de barro
nhakyrã, tokoiro cigarra
nhande py na língua guarani
nhande va'e gente, pessoa
nhande va'e, nhande'i va'e índio guarani
nhande, ore nós
nhandeayvu língua guarani
Nhanderu, Nhanderuete, Nhandejara Deus
nhandu aranha
nhandu kya teia de aranha
nhandy gordura / grasa / fat [PTG20], [Swa024]
nhandy, mba'emo kyra gordura / grasa / fat
[Swa024]
-nhangareko, -pena, -pota &nbssp; atender
-nhanima &nbbsp; animar-se
nhaõ'i, kunha miræ menina
nhapymigwa focinho
nharõ, poCy
bravo
nharymba, teve que pena!
nhavõ cada vez
-nheaCivã
oscilar
-nheaCivã, -mbovava, -vava
balançar
-nheainga &nnbsp; embotar-se
-nheainga &nnbsp; quebrar a própria dente
-nheakãnga & bater na própria cabeça
-nheangu &nbbsp; ter cuidado
nheCæ, mbarigui
mosquitinho
-nheen  p; derramar-se
nhe'en alma, espírito
nhe'en som
-nhe'en &nbssp; latir
nhe'en gwaCu
menino adolescente
-nhe'en gwaCu
rapazinho
-nhe'en raCave
-nhe'en raCave
desobedecer, transgredir
-nhe'en raCave, nhe'enngi
desobedecer
nhe'en vai maldição
-nhe'en vai ; amaldiçoar
nhe'enngi respondão
-nhekaraæ, -Cægwa
fuçar
-nhekwavã &nnbsp; cruzar os braços
-nhekyCæ
cortar-se
-nhemaimbe, -pororo &nbssp; estourar
-nhembiara & bicotar
-nhemboaCy
alarmar-se
-nhemboarai ; chatear
nhemboaty, mba'eno'õ reunião
-nhembo'ava ; orgulho, desdém
-nhemboava ete &nbbsp; altivo, orgulhoso
-nhemboayvu ; fazer voto
-nhemboCi
lançar raio
-nhembo'e &nnbsp; estudar, treinar-se
-nhembo'e vai &nbssp; contrair maus hábitos
-nhembo'e, monhembo'e, -mbojerovia & cultuar
-nhemboete & estar sério
-nhemboete & ficar de cócoras
-nhemboete & ressuscitar
-nhemboja &nnbsp; aproCimar-se
-nhembojaity  p; sacudir-se
nhembojarua rupi e'yn, -mbojerovia, -mboete
mostrar respeito por
-nhembomboriau &nbbsp; compaiCão
-nhembopo agwa &nbbsp; dar murro
-nhembopy'a ; decidir, planejar
-nhemboriau ; dó
-nhemboty &nnbsp; estar apertado
-nhemboyvate  p; exaltar-se
-nhemboyvyra  p; pegar pau (para se defender)
-nhembo'yvyra &nbssp; virar em pau
-nhembyayi & faminto
-nhemi  p; esconder-se
-nhemi, mbegwe &nbbsp; secretamente, ocultamente, às
escondidas
-nhemimoæ &nnbsp; cozinhar
-nhemoæ &nbssp; fazer força
-nhemoangeko, -eroangeko  p; incomodar-se
nhemoatã va'e cetra
-nhemoatã, -nhemomburu & espreguiçar-se
-nhemoatyrõ ; arrumar-se, ataviar-se
-nhemoingo & fingir
-nhemoirun & fazer-se de companheiro
-nhemomano & fingir estar morto
-nhemombe &nnbsp; prostrar-se
-nhemombe, -nhemoyvyæ &nnbsp; baiCar-se
-nhemombe, -pen &nnbsp; dobrar-se
-nhemombe'u ; confessar
-nhemombiru ; desidratar
-nhemomburu, -pota, -nhea'ã, ratã &nnbsp; esforçar-se
-nhemombyta, -pyta  p; obrigar-se
-nhemombytu, -poaen &nbssp; suspirar
-nhemomombyry &nbssp; distanciar-se
-nhemomombyry, -nhevaen, gwevi  p; afastar-se
-nhemonde &nnbsp; dominar, vestir-se
-nhemondyi & assustar-se, maravilhado
nhemondýi assustar-se / asustarse / to alarm
(refl.)
-nhemongeta, poraei &nbssp; cantar
-nhemonha &nnbsp; copular, procriar
-nhemoyvyæ & humilhar-se
-nhendu &nbssp; abertamente
-nhendu &nbssp; audivelmente, fazer som, ouvir-se, sendo
percebido
-nhendu uka ; bater palmas
-nhendyva apo &nbssp; fazer a barba
-nhenhandu & sentir empatia
-nhenhandu vaikwe ; ficar ressentido
-nhenhomi &nnbsp; não revelar algo sobre si
-nhenhotyn & enterrar-se
-nheno, -tui  p; deitar-se
-nhepoano &nnbsp; tratar-se
-nhepyCãnga
tropeçar, bater no dedo do pé
-nhepytun &nnbsp; escurecer
nherumi vassourinha (arbusto)
nhi'ã, ri nhi'ã suposição
nhimbo linha
nhimo'ã ete ko, pe rã como se fosse
nho a qualquer preço, seja como for
-nhoen  p; derramar
nhogwenoiny conduzir-se
-nhokuã &nbssp; chegar primeiro
nhomboayvu va'ety juiz
nhombovake encarar-se
nhomongeta aconselhar-se
nhomongetaa conselheiro, admoestador
-nhono, -no ; deitar
-nhopæ  p; raspar
-nhovaeCæ
encontrar-se
nhu ji'a bagre, jundiá
nhuã cadeia, cárcere, laço, prisão
nhuã, tokai, upia armadilha
nhuun capim, grama
nhuun ndy gramada
-nhyvõ  p; flechar
ni, peteægweve nenhuma vez
-noæ, -po, -ereko ; ter
-no'õ, -nhemboaty ; reunir-se
nupã, -yky debulhar
ñuu grama / relva / césped / grass
-nyen, tynyen &nbssp; cheio
-nyvõ ; cuspir
o folha / hoja / leaf [PTG92]
-o &nbbsp; edifício
-'o &nnbsp; destacar
-o jepe &nbssp; escapar
-o katy rai'i oiko va'e, -o katy'i oiko vva'e
vizinho
o mba'e ultraje
o mo bibi
costurar / costurar / to sew [PTG67]
-o pygwa kwery &nbbsp; família
-o vaikwe &nnbsp; errar o caminho
-o vaikwe, -avy &nnbsp; tomar o caminho errado
-o, -akykwe, -o, -upive ; seguir
-o, -je'oi & ir
oguy casa sem paredes, paiol
-ogwe ; folha
oja pe frigideira
ojerea esquina
oka terreiro
-oke rana &nnbsp; dormir profundamente
oken porta, portão
oken jokoa tranca de porta
oken mboia chave
oken ra'y'i, oken'i, oken yvate va'e janela
okenda (v oken) umbreira
oko garça
oko gwaCu
ema
okwaruaty uretra
oky chover, chuva
-oky & folha nova
oky po'o passar a chuva
oky rayvi garoa
omba'eapo va'e ruviCa
capataz
ombovy'aa va'e, ombovy'apy apaixonado
omenda va'erã noivo
o-momo atirar, jogar / arrojar / to throw
[PTG109]
o'o carne / carne / meat, flesh [PTG40]
-o'o & carne, músculo, polpa
o-o ir / ir / to go [PTG106]
oo ao'ia coberta de casa, telhado de casa
oo jyke rovai e'yn va'e casa meia-água
oo, o casa / casa / house [Swa095]
opa fim, perdido
opa e'yn re sem fim
opa marã rei de qualquer jeito, de todo jeito
opa mba'e todas as coisas
opa rupi por toda parte
opa vy finalmente, por fim
opa vygwa final
opai Ca
de toda maneira
opái Cagwa
de todo tipo
-ope & vagem
-opeyi  p; com sono
opy casa indígena para fins religiosos
opy, ypy dentro, parte de dentro [PTG1]
opy ja'o divisão da casa, repartição de casa
ore nós (exclus.) / nosotros (exclus.) / we
(exclus.) [PTG142]
-ory & sorrir
-oryai  p; brincadeira, gracejo
-oryai, -vy'a &nbssp; alegrar-se, estar alegre
ova precipício
-ova & aspecto, fronte
-ova & rosto, testa
-ova pe &nbssp; face
-ova vaikwe ; aspecto feio, rosto feio
-ova yva &nbbsp; virar o rosto para cima
-ova, -ovapy  p; copa de árvore
-ovã, peCara
cobertor
-ovaeCæ (em nhandéva, -maetæ)
encontrar
ovai o outro lado
-ovai ; além, oposto, a parte de fora
ovaigwa adversário
-ovaigwa &nbbsp; inimigo
-ovaja  p; cunhada de mulher, cunhado de homem
-ovake  p; diante de, perante
ovana com folhagem desenvolvida (madura)
-ovana  p; com folhagem desenvolvida
-ova'o  p; tirar a copa
ove malhado, mancha
-ove & contusão
overa brilho, relâmpago
-overe  p; murchar
ovi estreito
ovy azul
ovy, pyau, ky, aky verde
owi verde, azul / verde, azul /
green, blue [PTG209]
oyke vy deitado de lado
pa interrogativo
-pa &nnbsp; acabar-se, terminar, completamente
-pa, opa, ha'e javi, ha'e javive &nbbsp; tudo
paben tudo, todos / todo /
all [PTG202]
-paga ; expiar
pa'i padre
-paje ; ter feitiço
pakova banana
para escrito
para trança, variegado
para puku listra
-parã, -tini  p; tinir, retinir
parakau papagaio
paranã rio / río / river [PTG185]
pari armadilha para peixe
patõ patrão
patu'a inflar-se, ficar inflado
pa'un espaço entre, pouco a pouco
pa'un, oo pa'un fresta
pe achatado
pe, pe py ali, lá
pe, pegwe para
pe, py a
-pe'a ; abrir, cortar em fatias
-pe'a, -mboi  p; remover
peen enviesado
peen vocês / usteds / you
(pl.) [PTG219]
peen vocês, vós
peguy caverna, cova
pegwa destinado a
pegwao caité
-pei & ciscar, varrer
pe'i rami por perto
-peju ; soprar
-pekun  p; língua / lengua / tongue [PTG112]
pekun mbe arapaçu
pekwe escama
pekwe, pire casca
-pen & quebrar-se
-pena ; enamorar-se, importar-se
penarã rótula
-pe'o ; tirar a casca de algo, descascar
-pepi, -upi ; erguer
pepo asa / ala / wing [PTG17]
pepo asa / ala / wing [PTG17]
pepokwe pena de asa
perata dinheiro
-perde, -Co
perder
pere, pore cicatriz
pereræ delgado, fino
-pero ; resvalar
perõ, uru, uru kunha galinha
peroguy tordo
pete dar palmadas em
peteæ um
peteæ nhiruæ, teæ nhiruæ cinco
peteæ rami de acordo, unidos
peteæ rami ikwai conviver unidos
peteæ rupi íntegro
peteæ rupi e'yn fingido, dúplice
peteægwe uma vez
peteægwe pyve, -pa vyvoi de uma vez
peteæve, -ve nenhum
petein um / uno / one
[PTG205]
petin, petyn
cigarro, fumo, tabaco / tabaco / tobacco
[PTG96]
petyngwa cachimbo
petynndy plantação de fumo
peve, voi até
peyu soprar / soplar / to blow [PTG196]
pi faixa
pi pé / pié / foot [PTG160]
-pi &nnbsp; aferroar
pi'a, -pi'a fígado, estômago
/ higado, estómago / liver, stomach [PTG21]
piãpen unha
do pé / uña del pié / toe nail [PTG160] e [PTG98]
-piary  p; incomodando-se
piau recente, novo /
nuevo / new [PTG144]
piCã
pixaim
-piCã
beliscar
piCe
algo cozido, algo queimado, cheiro de queimado
pii, piCý
pegar / agarrar / to take [PTG13]
-pija ; encalhar
piky lambari
pin raspar, esfregar / raspar / to scrape, to
rub [PTG79]
pinda anzol
pinda Cã
linha de pesca
pindo hu'ãgwe copa de palmeira
-pipæ ; roer
pira peixe
pira peixe / pez, pescado / fish [PTG164]
pira Cyæ
peixe-facão
pira jopya pescador
pira mbo'aa rede para pescar
-piræ ; arrepiar-se, estar arrepiado
piragui sereia
pire couro
pire nota (dinheiro em cédulas), dinheiro (em
cédula)
pire pele / piel / skin [PTG165]
pire raku, taku febre
pire rei nu
-piriræ, -puru &nbbsp; estalar, crepitar
-piro, -joka, -pe'o &nbssp; descascar, tirar o couro
piru mirrado
piru piru'i pirupiru
piru, ypi seco
piru'a, pita'i sarampo
pita vermelho / rojo / red
-pita ; ficar / quedar / to stay
-pita ; fumar, pitar
pite chupar / chupar / to suck
[PTG53]
pituen respirar
/ respirar / to breathe [PTG184]
pitun noite
/ noche / night [PTG139]
po algo ouvido
po grossura
po mão
po mão / mano / hand [PTG121]
-po &nnbsp; pular, saltar
po apæ cotovelo
po kupe dorso da mão
-po kwa &nbssp; amarrar as mãos [PTG9d]
po ky'a culpado
po porã inocente
po py bem falado
po py, anheten concordar
po pyte palma
po ruCu, py
largo
-po, -iko &nnbsp; haver / haver / to have, to exist
-po'a ; sorte
poã remédio
-poaen  p; gemido
-po'aka &nbssp; vencer, predomínio
po'aka, mboruviCa, mboruviCa gwaCu,
-uviCa
autoridade
-poano  p; tratar
poapen unha do dedo
poapy pulso
-poapy  p; arremangar
poapy kwaa, pokwaa pulseira
poCi'a
peito
poCi'a
peito / pecho / chest [PTG162]
-po'en  p; enfiar a mão, pôr a mão dentro
-poi & abandonar
po'i fino, delgado / fino, delgado / thin
[PTG88]
po'i (de po) punhado
po'i, pereræ fino
-poi, -po'o ; cessar, parar
-poi, -pytu'u &nbssp; desistir, largar
poiy pesado / pesado / heavy
[PTG168]
-pojava &nbssp; agir rapidamente
pojava, -akuã rápido
pokã de tempo em tempo
pokã separado / apartado / separeted
pokã, pa'un separado por espaços
-poka, -umbiri &nbbsp; torcer
-poko ; pôr a mão
ponge índio kaingáng
-ponhy  p; engatinhar
-po'o ; apanhar
-popen  p; trançar
popia ferrão
popo borboleta
popoka bengala
-popy ; apertar as mãos
porã bonito, agradável
porã, ha'eve bem
porã, -pora bem / bien / well, right
poraei louvar
poraei, -mbojerovia rezar
porã'i nho muito mesmo
-porandu &nbbsp; perguntar
porau generoso
-poravo &nbssp; escolher
porayvu amar os outros
pore machucado
pore, pypo rastro, traço
poriau aflito
poriau, poriaukwe pobre
poropejua curador
poropoanoa, poropoano va'e médico
poro'ua canibal, antropófago
-poru ; usar
-poruka &nbssp; alugar
poryko kora, poryko nhembotya jere chiqueiro
poryko kyrakwe toucinho
-pota ; atentar, ficar cuidando
-pota ; querer / querer / to want
-pota vy e'yn &nbssp; não foi por querer
-pota, -Ce
querer, desejar
potaæ gatilho
potarã mantimento
poteri, teri, -ve ainda / aun / yet
poty enfeite de peninhas
poty nambi pétala de flor
poty rykwe néctar
poty, yvoty flor / flor / flower
-povyvy &nbssp; apalpar
-po'y ; colar (s)
poyi penosamente
poyi peso, pesado, penoso
-poyvu  p; acautelar
pu estalo
-pu &nnbsp; furar-se
-pua & subir / subir / go up [PTG82]
puã ficar em pé / quedar en pié / to stand
[PTG82]
-pu'ã ; brigar
-pu'ã, -ero'a &nbssp; assaltar
-pu'ã, -vy & levantar-se
puka rir / reir / to laugh [PTG186]
-puka ; rir
puku comprido / largo / long [PTG61]
puku longo
puku re, pukukwe re durante todo
puku, vuku comprido
puku, yvate alto
pukwa comprimento
pukwa rami de comprido, longitudinalmente
-pupu ; ferver
puru'ã umbigo, cordão umbilical
py com
py pé
-py &nnbsp; em, dentro / en, adentro / in, into, inside
[PTG1]
py ata ficar na ponta dos pés
-py eja, -karaæ &nnbsp; arranhar
-py jura &nbbsp; fazer tropeçar com o pé
-py kwa &nbssp; amarrar os pés [PTG9d]
py mbyte sola do pé
py nhu'ã, py nu'ã tornozelo
py puku, ypy fundo, profundo
-py rei &nbssp; descalço
py ugwa com base larga
py, rami, rupi por
py, rupi, marã maneira
pya largura
py'a coração, fígado / corazón, higado /
heart, liver [PTG21], [Swa043]
-py'a ; por decidir
-py'a eta (rei) &nnbsp; ansioso
py'a gwaCu
animado, corajoso
-py'a porã & consolado
py'a raCy
dor de estômago
py'a ratã cruel
py'a tyty palpitar o coração, com o coração
palpitando
py'a vai sentido
-py'a vai &nnbsp; magoado
py'a vai, -erojae'o lamentar
py'a, -moæ, pota ae de propósito
py'a, ye barriga, estômago / vientre / belly
[PTG22], [Swa004]
pyaCa
deitado atravessado
pyau como novidade
pyau, kunumi novo
pyávy à noite
pyávygwa espírito noturno
pyCã
dedo do pé
pyCaæ, tuun
bicho-de-pé
-pyCo
bicar, cutucar
pyCo kãgwe
espinha
-pyere  p; virar de cabeça para baixo
pygwa habitante de
-pykui  p; remar
pyku'i'i jurutizinho
pyky, raCæ
rins
pyno urtiga
-pyno ; peidar
-pyo & estender
pyrã estaca ombota
-pyrõ ; pisar
pyrõa piso, chão, assoalho
pyrõa, yvy, oo guy chão
pyrygwa cru
pyta calcanhar
pytã vermelho, marrom
pyta Cã
tendão de aquiles
-pyta rei &nnbsp; ficar abandonado, ficar deserto, cair
em desuso
pyta, -pytu'u, -poi, -po'o, parar
-pytaCo
escorar / apuntalar, sostener / to prop, to
bear
pytã'i va'e, ava pytã'i, kunha pytã'i
recém-nascido
pyte parte central
-pyte ; beijar, absorver
pytu fôlego, sopro, ar expulso
pytuen exalação
pytun escuridão /
darkness
pytun noite, escuro, escuridão
-pytun  p; anoitecer
pytun are tarde da noite
pytun guy ry no escuro
pytun mbuku, pytun puku, yro'y inverno
pytun mbyte meia-noite
-pytu'u &nbssp; pausar
-pytyn  p; engasgar
-pytyvõa &nbbsp; ajudante
pyu frouxo
-pyvoi  p; coice, escoicear
-ra &nnbsp; (futuro) / (futuro) / (future)
rã nda'u, ri vyvyi aproximadamente, mais ou
menos, estimativa aproximada
rã rei em qualquer lugar mamo
raa levar / llevar / to take
ra'a, ra'aga perplexidade
ra'aga desejo não-realizado
ra'aga, ta ra'aga propósito não realizado
raCa
mais ainda
raCy, jatua raCy dor
na nuca atua
ra'e descobrimento, constatação
'rãgwe pu, -ekovia em lugar de
'rãgwe py em vez de, pelo contrário
rãgwe, rãgwa rã, rãgwa re a época em que
rãgwe'i falecido
rai, ta ra'aga quase
rami semelhante a, com que
rami avei assim como
rami e'yn de outra maneira
rami e'yn não-conforme
rami vy de acordo com
rami, rami vy conforme
rami, ramigwa tal
ramigwa algo semelhante a
ramive ma mesmo que
ramo recém, há pouco tempo
ramo, vy pois, porque
ramo, vy, va'e rire, je-, jo- se
ranhe no presente, por enquanto
ranhe, ypy primeiro
ranheve anteriormente
rapiaõ, tata endy lampião
ra'u em sonho
rave viola pequena
-ra'y ; filho / hijo / son
-re &nnbsp; em / en / in, at
re'á, ha'á cair, nascer / caer, nacer / to
fall, to born [PTG35]
reCakã
plástico pape
recei em frente de /
delante de / in front of
regwa em condições de
rei qualquer
rei, ha'eve e'yna rami incerto
rei, vai, vaikwe mal
-reko katu & aprontar, preparar
renapi'ã joelho / rodilla /
knee [PTG108]
reõ gato selvagem
rery nome / nombre / name [PTG141]
reve simultaneamente com
-reve ; dever
-revea  p; débito
reve'i no instante
ri dúvida
ri jepe pelo menos, sequer
ri, ramive ma, teæ, va'e ri contudo
riae continuamente, para sempre sem falta
riae, -ikovy sempre
rire após, já que, depois
rire, are rã depois
rive facilmente
rive sem causa aparente, sem motivo
rive sem fazer mais nada, sem se esforçar
rive ta'vy simplesmente
ro casa / casa / house [Swa095]
ro- concomitante
rora farofa
-rory ; agradar
ro'y, ro'y Cã, yro'y
frio
-ru ruka &nbbsp; mandar trazer
ruCã'i
bem pequeno, bem pouquinho
rupi ao redor de
-rupi ; através, ao longo de / luengo / through,
along
rupi, agwã propósito
ruru inchaço
-ryCy
em fila
rykwe, peu pus ai
-ryryi  p; tremer
ryvaja periquito, tiriva
t- faça com que
ta presteza, prontidão
ta sim
ta mo ra'e oxalá / ojala / maybe
ta ra'aga intento não consumido
ta ra'u tentativa
ta'angá figura, imagem / figura, imagen /
figura, image
ta'ea diga
tagwato gavião
tai ardente
taki latido
takugwa chaleira
takwa pu, takwa taquara
takwa re'en cana-de-açúcar
takwa re'en pokaa engenho
takwa rembo criciúma
takwa ruCu
taquaruçu
takwaty taquaral
tambojape comida de milho verde ralado
tanambi mariposa, traça
tanimu cinzas / cenizas / ashes [PTG55]
tape caminho / camino / trail, path [PTG36]
tape joaCaa
encruzilhada de caminho
tapen tapena
tapen, tape reka, Capiren, Ceramoæ tatu
tipos de borboleta
tapici coelho / conejo / rabbit
tapiCi
lebre
tapiCi kumanda'i
feijão-arroz
tapi'i anta / danta, tapir / tapir, anta [PTG11]
tapi'i raæ ykã, tapi'i raæ nhykã touro
(constelação)
tapi'i raæ ykã, tapi'i raæ nhykã, tapi'i rape rakã
constelações diversas
tapi'i rape via-láctea
tapi'i, mbore anta / danta, tapir / tapir, anta
[PTG11d]
tapyni un carvão
tarave barata
tare'yn traíra
tarova, mboraei cântico
tatá fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tata endy lanterna
tata endy rykwe querosene / kerosene / kerosene
[PTG91d]
tata raviju faísca de fogo
tata rupa fogão
tata urã manduruva
tata 'y fósforo
tata yapu barulho das chamas
tataCin
fumaça / humo / smoke [PTG95] e [PTG30]
tatu tatu
-tavy ; enganado
tay, arara'a formiga
ta'ytetu cateto, caititu
teæ expectativa não consumida, expectativa
não realizada
teæ ae ma não concordar
teæ ke ter que
teæ ke, va'erã obrigação
teæ, va'e ri, ha'e rã, ta ra'aga mas
tebi'u comida / comida / food
teda cadeira / silla / chair
teju lagarto
teju jagwa iguana
tekoa e'yna deserto
-tekoavy &nbbsp; adultério
tema insistentemente
tenda mesa
tendyva ayaa navalha, gilete
tenonde re oiko va'e, tenonde re ijayvu va'e que
toma iniciativa
te'õgwe ryru caixão
terã ou
tetã cidade / ciudad / city
teu teu quero-quero
teve desapontamento, lamentavelmente
teve tristeza
tokai abrigo de caça, choça
tokai galinha de angola
toke na mitã canção de ninar
tova ra'anga máscara
tove deixe
tove seja
tu descontentamento
tubiCa
grande / grande, largo / large [PTG100]
tuguy sangueira
tugwai pe caxinguelê
-tui, -'aæ, , ekony &nbssp; estar / estar / to be
-tui, -jau, katu re &nbssp; nascer
-tuiagwe ára  p; aniversário
tuja, tuña velho / viejo / old
tuja'i, tujakwe velhinho
tukã tucano
tuku gafanhoto
tupyja saia, vestido
tutu buzina
tuviCave, gwaCuve
maior
-tuvy nhe'en  p; assobiar
ty 'aæ, jepo'oia gancho
ty gwaCu
cheio de água
ty ryru abdome
-ty, -aty &nnbsp; muitas vezes
-tygwe  p; desolação
tykwe sopa
-tyky ; pingar
tynyen cheio demais
typa vazio de água
typy fundo da água
tyrai urina
tyre'yn órfão
-tyryty &nbssp; arrastar-se
-tyty ; palpitar
tyy esperma, sêmen
u vir / venir / to come [PTG215]
'u berne
'u comer / comer / to eat [PTG59]
-u &nbbsp; pai
-'u &nnbsp; coxa
-'u &nnbsp; ingerir, tomar (remédio)
-'u áry &nbssp; no colo
-'u kãgwe &nnbsp; fêmur
-'u ku'a &nbbsp; barriga da perna / panturilla / calf
(of the leg)
-u ranga, -uvy &nbbsp; padrasto, padrinho
u, -u pai / padre / father [PTG153]
-'uCe vai
gostar de comer
-uga & competir, fazer jogo
-uguy ; sangue
-uguy rape & veia
ugwa abaiCado
na superfície, com depressão na superfície
-ugwai  p; rabo
-ugwe, tata rugwe, tanhimbu &nnbsp; cinza
u'i flecha / frecha / arrow
[PTG89]
-umby ; traseiro
un preto / negro / black
[PTG174]
-un, huun &nnbsp; preto
-upa & sepultura / sepultura / grave
-upa, nhimbe  p; cama
upe gui daí
upe va'e esse, isso
-upi & elevar
-upi & trajetória
upi'a ovo / huevo / egg [PTG152]
-upi'a  p; ovo
-upive, joupive &nnbsp; acompanhando
ura ava ipy raCæ
espora de galo
-ura, -e &nbbsp; jurar
uru apiren crista da galinha
uru ava galo
uru para'i galinha angolista
uru'i uru
urupe cogumelo
urupe atã orelha-de-pau, urupê
urutau urutau
urutaurã ave de rapina
uruvu, Capiren
corvo
-u'un ; queimado
-u'un, aren ; podre
-u'un, -e'õ, ky &nnbsp; mole
-uviCa
líder, chefe, cacique
-uviCa, mboruviCa, mboruviCa gwaCu
chefe
-uvy'i, tuty  p; tio
uway rabo / cola / tail [PTG179]
uwi sangue / sangre / blood
[PTG190]
-u'y, hu'y, tupi ru'y &nnbsp; lança
v e'yn recusar-se
vã inclinado
va'e rire condição não realizada
va'e, va'ekwe, va'erã, -a que
vaen chegar / llegar / to
arrive, to reach
-vaen ; chegar
va'erã ordem
va'erã tempo futuro
va'erã va'ekwe, va'erãgwe seria
va'erã, va'ety de costume
va'erãgwe, va'e rire pedido
vai mau, ruim, zangado
-vai & máu / malo / bad
vai vai mal-e-mal
vai, -poCy
com raiva
vaikwe feio
vaikwe'i coitado
-vaipa  p; desfazer-se
vaire, vy'aa baile
vaka ava boi, touro
vaka pi açoite
-vare ; valer
-vava ; ondular
-ve &nnbsp; definido, no mesmo
-ve, ramove, vyve ; logo depois de, logo que
veCa'i ragwe
lã
-veve ; voar
vevui estar leve
vevuikwe pulmão
vivi cachorrinho
-vo &nnbsp; rachar-se
voi cedo, com antecedência
voi, ma 'rã, -kwaa com certeza
voko alforje, bocó, bolso, sacola
voriCo
bodega
voriCo
loja
voyi carga
-voyi ; ir carregado
-vu &nnbsp; boiar, flutuar
vy'a contente
-vy'a ; divertir-se, feliz
-vy'a rei &nnbsp; exultar
-vy'a, -jepo kwaa ; acostumar-se
wata andar / andar / to walk [PTG10]
wira ave, pássaro / ave,
pájaro / bird [PTG158]
wirapa arco / arco / bow
[PTG15]
y água, caldo [PTG4], [Swa086]
y resistente, que não arrebenta
'y haste
y, ykwe suco
ya salto, queda
ya Cæ
proa de barco
-y'a, hy'a & bacia
-y'a, hy'a & porongo
ya, yya, kanoã barco
yaCi
lua / luna / moon [PTG115]
yaCitata
estrela / estrella / star [PTG83]
yaCo
cobra-d'água
yagwa cachorro / perro / dog [PTG148d]
yai
yai onda, redemoinho na água
-y'ai ; suor
yakã rio
yakã rio / río / river
yakã oaCaaty, yy oaCaaty
vau
yakã rugwa salto do rio
yakã ryapy, yapy cabeceira do rio
yakaré jacaré / yacaré / alligator [PTG107]
yane nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we
(inclus.) [PTG143]
yapepo panela / olla / pan [PTG155]
yapo, nhae'un barro
yapu trovão, ribombo
yapu-piriræ, -pororo crepitar
yapy vertente
yary cedro
yau musgo
yawa, yagwareté onça / onza / tiger [PTG148]
-yCa
facho
yCo
bichinho
yCy
fila, fileira
yCyæ
liso
yCypo
cipó
ye barriga / vientre / belly [PTG22], [Swa004]
-ye porã e'yn &nbssp; virilha
ye raCy
dor ao defecar
ye raCy
prisão de ventre
ye ruguy sangue nas fezes
-ye va'eve e'yn &nnbsp; faminto
ye'en mar
ye'en rembe litoral, beira-mar
yekwa tripa
-yekwe po'i ; intestino
yemoecaray brincar / jugar / to play [PTG31]
-ye'o ; destripar
ygwa poço
ygwa, yvu fonte, olho-d'água
'ygwe cortar o cabelo
yjui espuma
yke lado
-yke'y, -yvy  p; primo
-yku & líquido (sólido derretido)
-ykwe ; seiva, líquido proveniente de algo
-ykwe, tykwe  p; molho
'yky novo pé
yma faz muito tempo, no passado remoto
yma, ymagwe, tuña velho, antigo / viejo / old
ymagwa, ymagware antigo / antiguo / old
-ymba ; animal doméstico
yn ah
yo'o cavar / cavar / to dig [PTG45]
ypa estar seco, estar ressecado
ype, ypey pato
ypóry bicho da água
ypy pela primeira vez
ypy, -amoæ antepassado
ypy, apyta origem
yro'y geada, gelo, com frio
yro'y ai, ro'y ai tremer de frio
yro'y apæ neve
yru bolha, empola
-yru & caixa, pacote, recipiente
-yru, mba'e yru &nnbsp; carro
yryru balde d'água
yryvovõ ponte, pinguela
yta poste, suporte vertical
-'yta ; nadar
yty lixo
yty peia vassoura
-y'u & beber, tomar
yu, -ñu amarelo / amarillo / yellow [PTG7],
[Swa092]
yuka matar / matar / to kill [PTG124]
yuki sal / sal / salt [PTG188]
yuru boca / boca / mouth [PTG27]
-y'uvei &nbssp; estar com sede
yvate alto / alto / high
yvate do alto
yvate katy rio acima, para cima
yvate rupi em cima
yvate rupi, áry acima
yvate, yvate rupi por cima
yvatea altura
yvatekaty rio acima / rio arriba / up stream
yvi embira
yvi raCy, jyryvi raCy dor
de garganta
-yvi, -nheno yvi & deitado de corpo reto
yvu nascente de água
yvuæ parte interior
-yvuæ ; por dentro
yvy região, a parte ao lado
yvy terra, território
yvy Ciæ
cerração
yvy irun adubo
yvy jykwe telha, tijolo
yvy katy rio abaixo, para baixo
yvy kyCæa
arado
yvy marã e'yn terra sem males
yvy py no chão
yvy py, guýry abaixo
yvy rupi a pé
yvy ryryi terremoto
yvy ugwa vale
yvy'á subida, barranco
yvy'ã guy descida
yvy'ã pe escarpa
yvy'ã ugwa desfiladeiro
yvyæ oco, com pouca autoridade
'yvyni ser baixo
yvypy, apyta base
yvyra árvore, madeira, pau [PTG16], [Swa082]
yvyra 'are árvore caída
yvyra aygwe, yvyra pengwe tora de madeira
yvyra jo'oa, yvyra mombua pua
yvyra ku'i serragem
yvyra kyCæa
serrote
yvyra kyCæa, yvy'ã
serra, montanha
yvyra pe tábua
yvyra pe nhopæa escova
yvyra raimbe cacete, espada de pau [PTG16],
[Swa082]
yvyra rapytakwe toco
yvyra ro peroba
yvyra ro'o yvytekwe lasca do cerne
yvyra rupa cemitério
yvyra ypikwe madeira seca
yvyra'i vara
yvyraty arvoredo
yvýry ao lado de
yvyte cerne
yvytu vento
yvytu apoa ventilador
yvytu apu'a tufão
yvytu jere redemoinho, tornado
yvyty monte, montanha
yvyty, yvy'ã monte
yy mboayvia regador
yy pa'un ilha
yy rataCæ
nevoeiro
yy rupa, yupa lago
yye'en rakã braço do mar, baía
yye'en rakã pa'un península
Guarani Nhandéva
Fonte: AARON, Waldo M. (ILV), DOOLEY, A. Robert (ILV).
Classificação: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani Nhandeva (I).
anyæ não / não / no
árõ em cima de, sobre / arriba de, sobre / on
áry dia / día / day
-jeikoa &nbssp; morada / morada / home
ka'i rapa mede-palmos
ko'apy aqui / aquí / here
ko'araæ assim / así / so
ko'ayn agora / ahora / now
ko'ayn gui daqui em diante
ko'en jearo madrugada / madrugada / dawn, early
morning
kova este / este / this
kova'e áry este dia / este día / this day
kova'e áry hoje, o dia de hoje / hoy dia /
today
kova'e, kova isto / esto / this
koy roça / roza, chacra / plantation
kuatia papel / papel / paper
kuña miræ moça / muchacha / young woman
kývy piolho / piojo / louse
-maen ; chegar / llegar / to arrive
-maetæ  p; encontrar / encontrar / to find
-mbireko &nbbsp; esposa / esposa / wife
mbujape bolo / bollo / variety of cake
mbujape pão / pán / bread
-nhapytæ &nbbsp; amarrar, atar / amarrar, atar / to tie
[PTG8]
nhate'un pernilongo / zancudo / mosquito
-nhixyrun &nnbsp; marchar ou andar em fila
oy casa / casa / house [Swa095]
pepy ali / allí / there
-póry ; habitante de / habitante / inhabitant of
-pytymo &nbssp; ajudar / ayudar / to help
tanambi borboleta / mariposa / butterfly
-u anga &nbssp; padrasto / padrasto / step-father
-u anga &nbssp; padrinho / padrino / godfather
vypóry não-índio, civilizado / civilizado /
civilized
xy anga madrasta / madrastra / step-mother
xy anga madrinha / madrina / godmother
yramoæ mar / mar / see
Guarani Paraguaio (Provisório)
Fonte: Citado por Maria Herminia Corrado; GUASCH; PERALTA; WOLFF,
Dietrich; LUSTIG, Wolf, Univ. de Maguncia, 1995. Na maioria dos verbetes somente citado o
equivalente espanhol original. Grande parte dos empréstimos do espanhol foram retirados.
ã sombra, alma
a (ha'a, ho'a...) (a) caer
a, hi?á fruta / fruta / fruit [PTG94]
aaro, aha?rõ esperar / esperar / to wait
aba ñeé, ava ñe'e guarani, "lengua del
hombre"
abá, avá homem / hombre / man [PTG101]
ába, áva cabelo / cabello, pelo / hair [PTG34]
abati pororo, avati... maíz frito
abati, avati milho / maíz / corn [PTG128]
aby faltar / faltar / to fail
aguará raposa / raposa, zorro / fox
águi de aquí
aguije, aguyje gracias
aguyje (arc.) estar preparada / estar listo / to
be prompt
-agwé ; pelo / pelo / body hair [PTG34]
ahániri no
ahoja frazada
ahojá coberta, manta, poncho / cubierta, manta,
poncho / blanket
ahy'o garganta, voz (para cantar)
-áî &nnbsp; dente / diente / tooth [PTG72]
-ái, hái &nbbsp; ácido, azedo / ácido / acid
aimbeé afiar / afilar / to sharpen [PTG3]
-áîmbira &nbbsp; gengiva (lit. dente-pele) / encía /
gum [PTG72d]
aipo aquel
aipóramo,aipórõ entonces
aitý, haitý ninho / nido / nest
aja (suf.) durante
aje'i(ma) hace rato
ajépa? verdad?
aju maduro
ajúra pescoço / pescuezo, cuello / neck
[PTG169]
ajy filha / hija / daughter
ajykwé tendão / tendón / tendon
akã cabeça (lit. cabeça-osso) / cabeza / head
[PTG33]
akãhatã cabezudo, cabeza dura
akãjere (che) marearse
akãnundu fiebre
akãraku enamorado, loco
akatú(v)ape derecha (a la)
akatúva (mão) direita / (mano) derecha / right
(hand)
akãvai enamorado, loco
akó vagina / vagina / vagine
akú, hakú, takú quente, febre / caliente,
fiebre / hot, fiever [PTG178d]
akúb aquecer / calentar / to hot [PTG178]
akuti cutia / conejo montés / variety of rodent
akwã veloz, rápido / veloz, rápido / swift,
quick
akwá, hakwá é ponteagudo, tem ponta / és
puntiagudo, tiene punta / pointed
aky verde, no maduro
akyn molhado / mojado / wet [PTG129]
akyn, akyn (che)
mojado
amá chuva, nuvem / lluvia, nube / rain, cloud
[PTG54]
amambái helecho
ama'yn seco, sequía
ambué diferente, outro / diferente, otro /
different, other [PTG5]
ambýu muco / moco / mucus
amo aquel, aquellos
amo tuguápe allá en el fondo
amotá amigo / amigo / friend
amyryni finado, defunto / finado, difunto /
deceased
añã espírito, demônio / espiritu, demonio /
spirit, demon
aña retã infierno
añandú ouvir / oír / to listen [PTG151]
añandú sentir, perceber / sentir, percibir /
to feel [PTG151]
añaretá inferno / infierno / hell
andai calabaza
añete verdad
añete(hápe) verdad (en)
añeten certo, certamente / cierto, ciertamente
/ right, truly
anga pobrecito
ánga próximo jueves, el
ánga katu pero
anga, angue alma / alma / alma / soul
anga, nga (suf.) lastimosamente
angaite ahora mismo
angave tarde (más)
ange hoy
angeko(i) (che) (-gui) preocupado (estar)
angekói estar inquieto, perturbado / estar
inquieto, perturbado / to be anxious
angepyhare anoche
angu?á morteiro / mortero / mortar
angui (-gui) cerca (de)
angui águi cerca de(sde) aquí
angujá, angúya rato / rata, ratón / mouse,
rat
ani (-tei,-ti) no!
ani chéne! no será, que no sea
año solo
ao ropa, vestido
ape espalda
ápe, ko'ápe aquí
apere?á cobaia / cobayo, conejo / guinea-pig
apia testículos, pênis (?) / testículos
/ testicles [PTG152d]
apiraí burla, ironia / burla, broma, ironia /
joke
apixa'in enrugado / arrugado, fruncido / crested
apó raiz / raíz / root [PTG181]
apú mentira, mentir / mentira, mentir / lie, to
lie
apu'a redondo
apu'á, apwá redondo, esférico / redondo,
esférico / round [PTG183]
aputuun medula, miolo / medula / medulla
apý(ra) ponta, extremo, cume / punta, extremo /
point, end
apy, guapý sentar / sentar / to sit [PTG194]
apy, hapý queimar / quemar / to burn [PTG177]
apyka asiento
apyka'i silla
apykwé atrás / atrás / behind
apymi mergulhar / sumergir / to dive
apyngwá nariz, focinho / nariz, hocico / nose
apysá ouvido / oído / ear
apysaká atenção / atención / atention
apyté centro, meio, vértice / centro, medio,
vértice / center, middle
apytépe en medio de
apytimby pacote, atado / atado, bulto / packet,
tied
apytin amarrar, atar / amarrar, atar / to tie
[PTG8]
ara nuvem / nube / cloud
ára día
ára dia, tempo, claridade / día, tiempo,
claridad / day, time, brightness [PTG74]
ára día, tiempo
ára tiempo
ára haku calor (hace)
araberá relâmpago / relámpago / lightining
arahaku verano
arahakú tempo quente, calor / timpo caliente
caluroso / hot time [PTG178d] e [PTG74d]
arai nube
araka?épa quando? / cuando? when? [PTG74d]
araka'épa? cuándo?
araka'eve nunca
aramboha almohada
aramboty cumpleaños
aramirõ almidón
arandu listo
arandu sabio, sabiduría
arapoty primavera
araro'y invierno
arasa guayaba
aratiri relámpago
aravo hora
aré demorar, tardar / demorar, tardar / to
delay
are (che) tardar
are porã buen rato
aréma desde hace tiempo
arete fiesta
areté festa / fiesta / party
arhel antipático
ári sobre
arúi avó, avô / abuela, abuelo / grandmother,
grandfather
árupi por aquí
ary año
asá passar / pasar / to pass
asaje media mañana, mediodía
asajepyte mediodía
asen, moasen chegar / llegar / to arrive, to
reach
asen?ó, ahy?o garganta / garganta / throat
asói cobrir / cubrir / to cover
asú esquerdo / izquierdo / left side [PTG122]
asúpe izquierda (a la)
asy doente, dor / enfermo, dolor / sick, pain
asy maior intensidade de qualidade /
(elativo-superlativo) / (elative-superlative)
asy mucho, profundo, fuerte
asy sofrer / sufrir / to suffer
áta faltar / faltar / to fail
atá, (a)atá, (a)vatá duro, rígido, forte /
duro, fuerte / hard, strong
ate'yn pereza
ate'yn (che) perezoso
ati?ý ombro / hombro / shoulder
aty reunión
aty (che) reunirse
atykué, t-, h- bagaço, borra / bagazo, borujo
/ husks (of fruit),
atyra crista, topete / cresta, copete / crest
atýra montão, pilha, vários / montón, pilla,
varios / a lot
avei también
avukú melena, cacho de cabelo / melena / lock
of hair [PTG94d] e [PTG61d]
ay antipático
-ayi & grão / grano / grain [PTG193]
-ayr & filho / hijo / son [PTG169]
aysu amar / amar / to love
-bai & mau / malo / bad [PTG126]
caaty mato, selva / bosque / woods [PTG125d]
Ca-í-quí
tia / tía / aunt
cangué osso / hueso / bone [PTG150]
Cecú-cú
língua / lengua / tongue
Ceramay
avô / abuelo / grandfather [PTG18]
Cerayi-tayra
filho / hijo / son
cháke! cuidado!
chara lana
che mba'e mío
che rendumi perdón, escúchame
che rera llamarse (me llamo)
che róga opyta ... -pe vivir (vivo en)
chera'arõ! espérame!
chipa torta
chokokue campesino
chokora chocolate
chyryry frito
dipara (a) echar a correr
e (ha'e,ere,he'i) (a) decir
é-, (ha)'é dizer, expressar / decir / to say
e'a! oh!
ebi anus / anus / anus
eCá ver
/ ver / to see [PTG208]
eindy, eindyra irmã, prima / hermana, prima /
sister, female cousin
eíra mel, açucar / miel, azucar / honey, sugar
eíra miel (de caña), azúcar
eiraitý, araitý cera de abelha / cera de abeja
/ bee wax
eirarúa, eirú abelha / abeja / bee
eirete miel de abejas
eja deixar / dejar / to leave
embé lábio / labio / lip
embó pênis, verga / pene, verga / penis
endú entender / entender / to understand
[PTG151]
endy saliva / saliva / spittle [PTG189]
endybá barba (lit. queixo-pelo) / barba / beard
enema escaravelho / escarabajo / scarab
enoin chamar, dar nome / llamar, dar nombre / to
name [PTG48]
enondé em frente de / delante de / in
front of
enypyã joelho, nódulo / rodilla / knee
[PTG108]
éra nome / nombre / name [PTG141]
esá olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
etá muitos / muchos / many [PTG134]
ete (suf.) verdadero
-ete, -(e)te, ite, etereí &nbssp; (superlativo) /
(superlativo) / (superlative)
eté, heté corpo / cuerpo / body
eterei mucho, muy, demasiado
eterei rasa demasiado
etun cheirar, sentir / oler, sentir / to smell,
to feel [PTG50]
etymã perna / pierna / leg [PTG167]
falta (a) faltar
gana (a) ganar
gua (suf.) de (natural)
guapy (a) sentarse
guarã (-pe) para
guaraniete guarani puro
guataha viaje
gua'u (suf.) ficticio, pseudo-
gue (a) apagarse
guéi buey
guejy (a) bajar, bajarse
gueteri todavía
gui (suf.) de, por
guive (suf.) desde (que)
gun língua / lengua / tongue [PTG112]
guy sob, embaixo, parte inferior / abajo /
under, bellow
guy, guýpe (suf.) debajo
guyra pájaro
gwasú grande / grande / large, big
gwasú veado / venado / deer
gwatá caminhar, viajar / caminar, viajar / to
walk, to trip [PTG10]
gwayby velha / vieja / old woman
gwejy, gweyi descer / bajar / to go down
gwyrá, -birá ave, pássaro / ave, pájaro /
bird [PTG158]
ha y
ha (aha,reho,oho...) ir(se)
ha (aha,reho,oho...) (a) irse
ha (suf.) que
ha hakykuéri (a) seguir
-ha, (a)há & ir / ir / to go [PTG106]
ha: e / y / and
haá cair, nascer / caer, nacer / to fall, to
born [PTG35]
ha'ã (a) jogar, atirar / jugar a, disparar,
tirar / to throw
ha'aresa (a) nacer
ha'arõ (a) esperar
ha'ejevy (erejevy etc.) (a) repetir, volver a
decir
ha'etépe puntual
ha'evéma basta
haguére por (causa de)
hai (a) escribir, grabar
haimbé agudo, afiado, cortante / cortante /
sharp [PTG3]
háime(te) casi
haimetéma casi
háke! cuidado!
haku calor (hace)
hakuvó muito quente / muy caliente / very hot
hangua (suf.) para que
hapirõ, ahapirõ choramingar, soluçar /
lloriquear, sollozar / to whimperer
hariré depois / después / after
hasa (a) pasar
hasá, (a)hasá passar, sair, suceder / pasar,
salir / to pass
hasy difícil, es d.
hasy enfermo
hasy chéve doler (me duele)
hasýpe apenas
hasýpe por fin
hatã duro
havõ jabón
hayhú querer, amar / querer, amar / to want, to
love
hayhu (a) querer, amar
hayviru'i lloviznar
he agradable
he rico
he' dulce
heCa ver
/ ver / to see [PTG208]
heCauká
mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to show [PTG208d]
hecha (a) ver, notar
hechanga'u (a) añorar
hechapyrã interesante, digno de verse
hechauka (a) mostrar, hacer ver
he'ise significa
heja (a) dejar
heká procurar / buscar / to look for
heka (a) buscar
hekýi puxar, arrancar / tirar / to pull
hendú ouvir, escutar / oír, escuchar / to
listen, to hear
hendu (a) entender, escuchar, oir
hene sí
henõi chamar (a alguém) / llamar (a alguien) /
to call (someone) [PTG48]
henói (a) invitar, llamar
henyhen lleno
hepy caro
hepyme'en (a) pagar
heréi chupar, lamber / chupar, lamer / to lick
hesãi sano
hesakã claro
hesapé iluminar / iluminar, alumbrar / to
illuminate
hese (suf.) por él
heta ára rire mucho tiempo (después de)
hetaitéramo sumo (a lo)
hetun cheirar / oler, husmear / to smell [PTG50]
hetun (a) besar, oler
he'yn soso
hi'a fruta, da
hi'ã (-pe) parece
hi'ãnte chéve ojalá
hi'ári encima
hi'upy comida, comestible, alimento
hory divertido, alegre, feliz
hovái enfrente de
hovy azul
hovy verde
hun negro
hupity (a) alcanzar
hu'u (a) tos
hu'un blando
hyepýpe dentro [PTG01d]
ibari céu / cielo / sky
[PTG47]
ibipé planície / planicie / plain
ibira-racá árvore / árbol / tree [PTG16]
ibí'ti serra / sierra / mountain range
ibotí flor / flor / flower [PTG90]
ié ventre / vientre / belly [PTG204]
iekwé intestinos, entranhas / intestino,
entrañas / intestine, gut [PTG204]
ikatu posible (es)
iko viver / vivir / to live [PTG216]
iñepyrunme principio (al)
ipahá(gue) último
ipahápe finalmente
iporã chéve gustar (me gusta)
iporãma suficiente (es)
ipýpe dentro [PTG1]
irun colega, compañero
irundy cuatro
ita piedra
itakua cueva
ja (che) caber
jagua perro
jaguarete jaguar, tigre
jahe'o (a) llorar
jahó?i, ajahó?i cobrir, tapar / cubrir / to
cover
jahu (a) bañarse
jahuha baño
jakare caimán, cocodrilo
japepo cazuela, olla
japí, ajapí ferir, dar em acertar / herir, dar
en, acertar / to wound
japo (a) hacer
japo tembi'u (a) cocinar
japó, ajapó fazer / hacer / to do, to make
japu (che) mentir
japysaka (a) (-rehe) escuchar bien
japysaká, ajapysaká ouvir, escutar, atender /
oír, escuchar, atender / to listen, to ear
jára dueño
jarýi abuela
jaryvó, ajaryvó debulhar / desenvainar / to
thrash
jasy luna, mes
jave (suf.) durante, cuando
javy (a) equivocarse, perderse
javyký tocar, manusear / tocar, manosear / to
handle, to touch
jeheka (a) dedicarse
jehu (a) (-pe) suceder
jei (a) separarse
jejoko (a) agarrarse, contenerse
jejuhu (a) encontrarse
jekuaa (a) conocerse, ser conocido
je'oi (a) acudir, concorrer
jepe (suf.) a pesar de, aunque, pero
jepe'a leña
jepi (suf.) frecuentemente
jepohéi (a) lavarse las manos
jepokuaa (a) acostumbrarse
jeporu (a) utilizar
jepy'apy (a) sufrir
jere contorno, vuelta
jere (a) girarse
jerere alrededor de
jeroky (a) bailar
jerokyha baile
jerovia fe
jerovia (a) (-rehe) confiar
jerure (a) (-pe) pedir
jetapa tijera
jetavy'o aprender
jety boniato, batata dulce
jevy (suf.) volver a
jevy, jey (suf.) otra vez, de vuelta
jevýma otra vez
jey'u(rã) bebida
joa(ju) juntamente, juntos
jogapo (a) construir(se la casa)
jogua (a) comprar
jogua (a) (-pe) parecerse
joguapy bulto
jogwá comprar / comprar / to buy
johéi (a) lavar
jojói (che) hipo (tener)
jojuhu (a) encontrarse (mutuamente)
joko (a) sujetar, atajar
jokuaa (a) conocerse (mutuamente)
jopara mezcla, mezclado, mezcla de
guarani-español,
jope (a) calentar
jopi (a) picar
jopói regalo
josó, ajosó moer, pilar / moler, pisar,
machacar / to pound
ju (3. Pers: ou) (a) venir
juavy (a) (-gui) diferenciarse
juayhu amor mutuo
juhu (a) encontrar
ju'i rana
juka (a) matar
juky sal
juky simpático
jukysy caldo
jupi (a) subir
juru boca, abierto
jurujái (che) (-rehe) admirarse
jurumi, ñurumi oso hormiguero
juruvy medio abierto
jyva brazo
kã seco
ka'a hierba mate, hierba, planta
ka'a monte
ka'aguy monte, bosque
ka'aru tarde
ka'avo hierbas, verdura
ka'ay mate
ka'en asado
ka'i mono
kái (a) quemarse
kaigue (che) aburrirse, sin ganas, (no tener
ganas)
kakuaa adulto
kakuaa (a) crecer
kambuchi cántaro
kamby leche
kane'õ (che) cansancio, cansado
kangue hueso
kangy deprimido
kañy (a) (-gui) perderse(-le a)
kapi'i paja
kapi'íva carpincho
karai señor
karai ñe'en español,
"lengua del señor"
karamengua armario, caja
karape bajo
kariay moço / muchacho, mozo / young man
karia'y mozo
karu (a) comer, comilón
karu (che) comilón (ser)
karugua ciénaga, estero
karumbe tortuga, coche de plaza
káso historia, cuento
katu sí, pues
katupyry inteligente, hábil
ka'u (a) borracho
káva avispa
kavure'i pájaro de buena suerte, atractivo
kay'u (a) tomar mate
ke (a) dormir
ke (ai) entrar
kéra sueño
kerana dormilón
kihiye estar
com medo, temer, ter medo / temer / to fear, to be [PTG200]
kiririn (a) callarse
ko este
ko (ai) andar, vivir
ko árape hoy
ko rei (ai) estar ocioso
ko'ánga ahora
ko'angapeve hasta ahora
ko'árupi por aquí
ko'en mañana
ko'en (che) amanecer
ko'enmbuéramo pasado
mañana
ko'enro mañana
ko'enroite muy pronto de
mañana
ko'ensoro romper del alba
kóga huerta, huerto
kóicha así
kokue chacra
kokuehe hace unos días
komun letrina
kopi (a) desmalezar, rozar
koteven (ai) necesitar
koty habitación, pieza
kotyo (suf.) hacia
kóvante jepe por lo menos
kove (ai) vivir
koygua campesino
ku aquel
kua agujero
kuã dedo
kuaa (ai) saber, conocer
kuaa (suf.) saber
kuairun anillo
kuarahy sol
kuarahy'ã sombra (del sol)
kuarahyreike este
kuarahyresen oeste
ku'asã cinturón, faja
kuatia papel
kuatia ñe'en libro, carta
kuatin zorrita, ardilla
kuave'en (ai) ofrecer
kue, ngue (suf.) ex-
kuehe ayer
kuehe ambue anteayer
kuera (a) sanar
kuerái (a) (-gui) estar harto
ku'i molido
kuimba'e hombre, varón
kumanda poroto
kun lengua
kuñá mulher / mujer / woman [PTG135]
kuñakarai señora
kuñatain muchacha,
señorita
kundaha (ai) investigar
kunu'un caricias, mimado
kupépe (suf.) detrás de
kure cerdo
kuriete tarde (muy)
kururu sapo
kurusu veve avión
kutu (ai) herir, clavar
kwarase sol / sol / sun [PTG195], [Swa074]
ky llueve
ky'a sucio
kyha hamaca
kyhyje (a) temer
kypy'y hermana menor
kyra gordo, grasiento
kyre'yn (che) ganas, tener
kyrýi tierno, frágil
kyse cuchillo
kytin (ai) (-pe) cortar
kyvy hermano (de la mujer)
ky'yni ají
ma'en (a) (-rehe) atender,
mirar, observar
maerãpa para qué?
mainumby picaflor
maiteipa saludo
malisia (a) pensar, suponer
mamóguipa? de dónde?
mamóngotyo? hacia dónde?
mamoyguápa? de dónde?
maña (a) (-rehe) mirar
mandi pues, sólo
mandi'o mandioca
mandu'a memoria, recuerdo
mandu'a (che) (-rehe) acordarse
manduvi maní, cacahuete
mandyju algodón
mano (a) morir
mante solamente
máramo nunca
marandu noticia, mensaje
marangatu estimado
marãve ndoikói no importa
marcha (a) funcionar
máva mba'épa? de quién?
mávapa? quiénes?
mayma(va) todos
maymáva todo
mba'apo (a) trabajar
mba'e algo, propiedad
mba'e heta (che) rico (ser)
mba'e rovy verdura
mba'éguipa? por qué?
mba'ehápa? por qué?
mba'éichapa? cómo?
mba'embyasy (che) triste (estar)
mba'épa? qué?
mba'ére(he)pa? por qué?
mba'eve nada
mba'evete chéve no importa, no me importa
mbaraka guitarra
mbarakaja gato
mbarete fuerte
mbayru coche
mbegue despacio
mberu mosca
mbichy tostado
mbochyryry (a) freír
mbo'e (a) enseñar
mbo'ehao escuela
mbo'ehára profesor(a)
mboguataha el que hace caminar
mboguejy (a) bajar
mbogwé apagar, desbotar / apagar, descolorir /
to erase, to discolour
mbogwejy facer descer / hacer bajar / to
make go down
mbohapy tres
mbohe (a) condimentar
mbohory (a) alegrar, encantar
mbohovái (a) contestar
mbohupa huésped
mbohupa (a) albergar
mbói serpiente
mboja'o (a) compartir
mbojegua (a) adornar
mbojere (a) dar la vuelta
mbojoja (a) igualar
mboka arma (de fuego)
mbokaja cocotero
mbokapu (a) tirar (dar fuego)
mbopi murciélago
mbopu (a) tocar
mborayhu amor
mborayhuhápe cariñosamente
mborevi tapir
mboriahu pobre
mbotavy (a) engañar, atontar
mboty (a) cerrar, cumplir
mboty ... ary (a) cumplir años
mbovy pocos
mbovyetéramo menos (por lo)
mbovýpa? cuántos?
mbovyve gratis, menos
mbo'y (a) regar
mboy'u (a) dar de beber
mboyve antes
mboyvytimbo (a) levantar polvo
mburika mula, mulo
mburukuja maracuyá
mbururicha chefe / jefe / chief
mburuvicha gran jefe
mbuyapé pão / pan / bread
mbyai (a) estropear
mbyaku (a) calentar
mbyja estrella
mbyky corto
mbyry'ái (che) calor (tengo)
mbytépe dentro de
mbytépe (suf.) entre
me (ai) estar
memby hija, hijo
meme(te) (suf.) continuamente
ména marido
menda bodas
menda (a) (-rehe) casarse
mendare casado
mi (suf.) un poco
michin pequeño
míkro micro, colectivo
mimby flauta
mimói hervido
mirin pequeño
mitã muchacho, joven
mitã Tupã arete navidad
mitã'i niño
mitã'i (okambúva) bebé, lactante
mitãkuña niña
mitang menina / niña / young girl
mitang menino / niño / young boy
mo'ã (ai) pensar
moambue (a) cambiar
moange (a) acelerar, apresurar
moasyk afligir / afligir / to afflict
moherã (a) dudar
mohesakã (a) explicar, aclarar
moin (a) poner, meter
moinge (a) meter
moirun (a) acompañar
mokã (a) secar
mokambu (a) amamantar
mokõi dos
mokunu'un (a) acariciar,
mimar
momaitei (a) saludar
momba (a) acabar
momba'apo (a) hacer trabajar
mombáy (a) despertar
mombe'u (a) narrar
mombyry lejos
mombyrygua de lejos, forastero
monda (a) robar
mondaha ladrón
monde (a) vestir
mondo (a) mandar, enviar
mondýi (a) asustar
moñe'en (a) leer
moñenoña (a) criar
mongaro (a) alimentar
monguera (a) curar
mongy'a (a) ensuciar
mono'õ (a) cosechar
moõpa? dónde?
mopane (a) desilusionar
mopotin (a) limpiar
morotin blanco
mosaingo (a) colgar
muã luciérnaga
myakyn (a) mojar
myaña (a) empujar
myatã (a) estirar
myatyrõ (a) arreglar, componer
myendy (a) encender
mýi (a) moverse
mymba animal doméstico
mymbakuéra ganado
n([d]a) ... -i no
ña'embe plato
ñaimo'ã igual, parecido
nambi oreja
ñana hierba no medicinal
Ñandejára Dios, Nuestro Señor
nandi descubierto
nandi vacío
ñandu araña
ñandu (a) visitar, sentir
ñandu guasu ñandu
ñandu-guazú avestruz / avestruz / ostrich
ñanduti telaraña (encaje artesaal)
ñandy grasa
ñangareko (a) (-rehe) cuidar
ñani (a) correr
ñañu(v)ã (a) abrazar
ñapin, añapin cortar cabelo / cortar cabello
(pelo) / to cut hair
ñapytin (a) amarrar, atar
/ amarrar, atar / to tie [PTG8]
ñapytin , añapytin amarrar para envolver, atar
/ amarrar para envolver, atar / to tie [PTG8]
ñapy'un sartén
narã naranja
ñarõ salvaje, bravo
ñarukã costela / costilla / rib
ñati'un mosquito
ñati'un jokoha mosquitero
nd(a) ... -véima ya no ... más
ndahasýi sencillo (no es difícil)
ndahepýi barato; no es caro
ndaikatúi imposible (es)
ndaipóri no hay
ndaje se dice
ndikatúi no es posible
ndive, ndie, ndi (suf.) con
ñe'en idioma, lengua,
palabra
ñe'en (a) hablar
ñe'enga refrán, proverbio
ñe'enme'en (a)
prometer
ñeha'ã (a) esforzarse
ñehendyvapo (a) afeitarse
néi vai (vs. tove)
néi (che) permitir, consentir
néike! vamos!
nein bom, pois, sim / bueno, pues, sí / well,
so, yes
ne'inra gueteri todavía
no
ñekytin (a) cortarse
ñembo'e (a) aprender, enseñarse
ñembo'euka (a) aprender (hacerse enseñar)
ñembojaruhápe en broma
ñemboki (a) enamorarse
ñembosako'i (a) prepararse
ñembyahýi (che) hambre, tener hambre
ñembyasy (a) sentir, lamentar
ñembyaty (a) reunirse
ñemi (a) esconderse
ñemityn (a) sembrar
ñemoin (a) ponerse
ñemonde (a) vestirse
ñemongeta (a) conversar
ñemu (a) vender
ñemuha negocio, tienda, vendedor
ñemuha ñemi contrabandista
ñeñandu (a) sentirse
ñeno (a) acostarse
ñepyrun (a) comenzar
nga'u (suf.) espero que, ojalá
ngotyo (suf.) dirección (en .. de)
nguahen (a) llegar
nguaiguin, nguaimi anciana
nohen (a) sacar
ñongatu (a) guardar
ñonte (suf.) solo
ñopu (a) herirse
ñorairõ guerra
ñorairõ (a) guerrear, luchar, pelearse
ñoty (a) cultivar, enterrar
nte (suf.) sólo
ñu campo, planície / campo, pampa / field,
plain [PTG37]
ñuã (a) tapar, abrigar
ñuhã trampa
núne tal vez
nupã (ai) castigar, pegar
ñyrõ (a) perdonar
óga casa / casa / house [Swa095]
oimehápe dondequiera
oimeraenva cualquier(a)
oin hay
oin porã está bien
oinma listo (está)
okápe fuera
okaraygua campesino, forastero
oken puerta
onguahen (che) pópe
recibir
opa rire después de todo, al final
opaite todos
opáma acabó ya (se)
opárupi por todas partes
osoro roto (está)
ova face, rosto, cara / rostro, cara / face
ovetã ventana
pa (a) acabarse
pa (suf.) todo
pa (suf.) totalmente
pa'ã obstrucción, atascado
pa'ã (a) (-rehe) depender
paha fin
paha final, último
pa'i sacerdote
paje encanto, magia
pakova banana
panambi mariposa
pane (che) mala suerte (tener)
papa (ai) contar (números)
para agua grande, mar
paraguái paraguayo, Paraguay
pa'un intersticio, espacio
páy (a) despertar
pe ancho
pe ese
pe (suf.) en
pe'a (ai) quitar
pehengue parte, pedazo
pehengue pedazo, fragmento
péicha, upéicha así
péina ápe he aquí
pepo asa / ala / wing [PTG17]
pererin delgado
petein uno
peteinha primero
peteinnte único
petyn tabaco
peve (suf.) hasta
pí pés / piés / feet
pi (a) escampar
pila'i (che) cansado
pinda anzuelo
pindo palmera
pióla cuerda
pira peixe / pez, pescado / fish [PTG164]
pira pez, pescado
pirãi piraña
pirakutu (ai) pescar
pirapire dinero, escamas de pez
pire cáscara
pire piel, cáscara
pire'o (ai) descascarar
pirevai (che) malhumorado
piroisa ar / aire / air
piru flaco
pita (a) fumar
po mano
pó mão / mano / hand [PTG121]
po (a) saltar
po asú mão esquerda / mano izquierda / left
hand [PTG121] e [PTG122]
po'a (che) suerte (tener)
poapen unha / uña / nail [PTG206]
pochy enojo
pochy (che) (-ndive) enojarse
pohã remedio
pohãno (ai) curar
pohãnohára médico, doctor
pohe hábil
pohýi pesado
pohýi pesado, grave
po'i estrecho
po'i fino
poi (a) soltar
poko (a) (-rehe) tocar
pombéro espíritu de la noche
popyté palma da mão / palma de la mano / palm
of the hand
porã bueno
porã lindo
porãiterei excelente
porãmínte bastante bien
porandu (a) (-pe) preguntar
poravo (ai) escoger
poreno (ai) fornicar, hacer el sexo
poru (ai) usar
poruka (ai) prestar (dar prestado)
pota (ai) desear
pota (ai) querer
potave (ai) preferir
potave (ai) querer más
potin (che) limpio
poty flor
pu sonido
pu'ã (a) levantarse
puka (a) reírse
pukavy sonreir, reir a medios
puku largo
pukukuévo a lo largo de
pupu (a) hervir
purahéi canción
purahéi (a) cantar
py pé / pié / foot [PTG160]
py pie
py nandi descalzo
py'a corazón, entraña
py'a mirin temeroso
pya'e rápidamente, aprisa
py'aguapy (che) tranquilizarse, estar tranquilo
py'aguasu valiente
pyahu nuevo
py'akue hígado, tripas
pyapy muñeca
py'apy pena, quebranto
py'arasy dolor de estómago
py'aro odio
pyhare noche
pyhy (ai) coger, fornicar
pyhy (ai) tomar, coger
pýpe dentro de [PTG1]
pypore huella
pypyté planta do pé, sola do pé / planta del
pié / sole [PTG160d]
pýra crudo
pyrague espía
pysã dedo del pie
pysapen unha dos pés / unha de los piés / toe
nails [PTG160] e [PTG98]
pysyrýi (che) resbalar
pytã rojo
pyta (a) detenerse
pyta (a) pararse
pyta (a) quedar
pytagua forastero
pyte (ai) chupar
pytumby anochecer
pytun oscuro
pytu'u (a) descansar
pytyvõ (ai) ayudar
pytyvõhára ayudante
py'yni frecuentemente, a
menudo
rã (suf.) futuro
raha (ague) llevar
rambosa (a) desayunar
ramo (suf.) acabar de, recién
ramo (suf.) cuando, si
range (a)hávo apurarse
range (che) prisa (tener)
rangue (suf.) en lugar de
rapykuéri (suf.) detrás de
rasen (che) llorar
rehe (suf.) por
rei en vano
reínteko de balde no más
rekávo en busca de
reko (ague) tener
remby (che) sobrar
rendápe (suf.) a, hacia
rendápe (suf.) al lado de
renondépe (suf.) delante de
resarái (che) (-gui) olvidarse de
rire (suf.) después
ro amargo
roguerohory felicitación! (te felicito)
rohory (ague) felicitar
rojy (ague) bajar
ropehýi (che) tener sueño
rovia (ague) creer
ro'y frío
ro'y (che) frío (tener)
ro'ysã fresco
ru (ague) traer
rupi (suf.) alrededor de, por
rupi (suf.) por
ruru hinchado
ruruka (a) hacer traer
ry líquido
ry'ai (che) sudar
ryakuã (che) oler bien
rye (che) diarrea (tener)
rye guasu (che) embarazada (estar)
ryguasu gallina
rynguatã (che) satisfecho, harto (estar)
saingo (a) colgado (estar)
sambyhy (ai) conducir
sambyhy (ai) manejar, conducir
sapatu zapato
sapukái (a) gritar
sapy'a py'a de vez en cuando
sapy'a py'aite raras veces
sapy'a(mi) ratito, un momento
sapy'a(nte) súbitamente, de repente
saraki vivaracho
sarambi desordem
sãso libre
sa'yju amarillo
se (suf.) querer
sen (a) salir
-sen, (a)sen  p; saída, sair / salida, salir /
exit, to go out
sevo'i lombriz
sevói cebolla
so?ó carne / carne / meat, flesh [PTG40]
soó cahé carne assada / carne asada / roasted
meat [PTG40d]
soro (a) romperse
sunu (a) tronar
su'u (ai) morder
sy madre
syni liso, resbaladizo
syry (a) fluir
syva frente
ta'anga foto, imagen
taguato aguilucho
taguato resay aguardiente
tague pelo, pena / pelo, pluma / body hair,
feather
tahachi policía (agente)
tahýi hormiga
tái picante
tãi diente
taita papá
taita guasu abuelo
tajy lapacho (árbol nacional)
tajýra,rajy,itajýra hija
takã ramo
takã, hakã, rakã galho, ramo / rama / branch
tako vulva
taku calor
takuára caña
takuare'en caña dulce
takykuépe atrasado
tanimbu ceniza
tape camino
tape guasu carretera
tapehun carretera
(asfaltada)
tapi(ite) frecuentemente (siempre)
tapi'a pene, testículos
tapicha prójimo, gente
tapiti liebre
tapo raiz
tapýi rancho
tapykue parte posterior
tapykuéri detrás de
tapypi vulva
tarova (che) enloquecer
tasy enfermedad, enfermo, dolor
tata fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tata fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tataindy vela
tatakua horno
tatapyni brasa
tatarendy llamas
tatatína niebla
tataypy cocina, hogar
tatin espina
tatu armadillo
táva ciudad
táva pueblo
tavy ignorancia
tavy ignorante, tonto, loco
ta'yni semilla, brote
ta'ýra,ra'y,ita'ýra hijo
techapyrã ejemplo (por)
teindy hermana (hombre)
teju lagarto
tekaka excremento
teko costumbre
tekoteven importante,
necesidad
tekoteven tener que, es
necesario
tekove vida, persona
tembe labio
tembe'y orilla, frontera
tembiapo trabajo
tembiasakue historia
tembiporu utensilio
tembireko esposa
tembi'u comida
temimbo'e alumno
tenda lugar, montado
tendy saliva
tendyva barba
tenondépe adelante
tenonderã primero, ante todo, especialmente
tepoti excremento
tepy precio, valor
tepy valor
téra nombre
térã o
téra joa(py) apellido
terenguahen porãite
bienvenido
tesa ojo
tesãi salud
tesay lágrima
tetã patria, país
tete cuerpo
tetekue cadáver
tetyma perna / pierna / leg [PTG167]
tetyma pierna
tevi culo
tiapú-arazunie trovão / trueno / thunder
tie'yn escandaloso
timbo humo, cigarro
tin nariz
tin (a) tener verguenza
tiya velho / viejo / old man
togue hoja
topa (a) encontrar
tory felicidad
tova cara
tovasy tristeza
tove no, deja
tove si, que sea así
tu'ã cima
Tuá-nadéyara Deus / Dios / God
tugua fondo
tuguái cola
tugui sangue / sangre / blood [PTG190d?]
tuguy sangre
tuicha, tuvicha grande
tuja viejo
tuju barro
tumby asentaderas
tun pique, nigua
tupa cama, lecho
tupao iglesia
Tupasyn Virgen (la)
tupi'a huevo
tutí-chichutí tio / tío / uncle
túva,ru,itúva padre
tuvicha jefe
ty (ai) echar
ty (ai) tirar
ty (suf.) acumulación de ("-al")
ty'ai sudor
tyapu ruido
tye barriga / vientre / belly [PTG22], [Swa004]
tyeguy bajo vientre
tyke hermana mayor (mujer)
tyke'y hermano mayor
tykue(re) zumo, jugo
tyky (a) gotear
tymba animal doméstico
typycha escoba
tyvy hermano menor
tyvýra hermano menor
tyvyta ceja
u (ha'u, re'u, ho'u) (a) beber
u (ha'u,re'u,ho'u) comer
upéi después, luego
upéicharamo si es así, entonces
upépe allí
upéramo en aquel tiempo
upy comestible
uruguaçu galinha / gallina / hen
vai feo
vai malo
váicha chéve parece (me parece)
vakapi fútbol
vakapi(re) piel (de vaca)
vale (a) valer
ve (suf.) más
vende (a) vender
vera (a) brillar
vera (a) relampaguear
veve (a) volar
vevúi ligero
vo (suf.) al, para, en
vo (suf.) cuando
voi temprano
vokói luego
vosa bolsa
vove (suf.) encuanto
vy (suf.) medio
vy'a (a) alegrarse
vy'a (a) contento (estar)
vy'a'yn malestar
výro tonto
y água / agua / water [PTG4], [Swa086]
yacañy rio / río / river
yací, djasý lua / luna / moon [PTG115]
yací-tatá estrela / estrella / star [PTG115],
[PTG83], [Swa072]
yagua cachorro / perro / dog [PTG148d]
yaguareté onça / onza, puma / ounce, mountain
lion [PTG148d]
y'aha salto de agua
yani gordura, toucinho / grasa,
tocino / lard, fat [PTG20]
yavoói mata / bosque / forest
ybira pucu salgueiro / salguero / willow
yby terra / tierra / earth, soil [PTG201]
yepea lenha, madeira / leña, madera / firewood,
wood
yga rupa puerto
ygára canoa, "barco"
yke lado
ykére al lado de
ykua pozo
yma hace tiempo (que)
yn (suf.) sin
ynrehe (suf.) sin
ypa lago
ype pato
ypeg pato / pato / duck
ypy origen
ypykuéra antepasados
ypýpe junto
yryvu cuervo
ysyry arroyo
ysyry río
yta (che) saber nadar
y'uhéi (che) tener sed
yuya lago / lago / lake
yva fruta
yvága cielo
yvate alto
yvate norte
yvoty flor
yvu manantial
yvy mundo, tierra, sur
yvy tierra, suelo
yvyku'i arena
yvýpe abajo
yvypóra hombre, gente
yvyra árbol, madera
yvýrupi pie, a (por tierra)
yvytimbo polvo
yvytu aire, viento
yvyty cerro
Guayaki
Fonte: Citado por RODRIGUES, Arion D.; ROSENFELDER, Mark; Numbers 1
to 10; GREENBERG, Joseph H., Language in the Americas, 1987. ILV: Tupi, Tupi-Guarani,
Guarani (I).
mberu pium, esp. de
mosquito / esp. de zancudo / variety of mosquito
Cu?u
morder / morder / to bite [PTG130]
eiti ninho / nido / nest
eteyã um / uno / one
ipo muito / mucho / very
japo trabalhar / trabajar / to work
mïro dois / dos / two
mïro: tàra quatro / cuatro / four
mïro: wâchú três / tres / three
mita criança / niño / child
ñeno dormir / dormir / to sleep
pe pequeno, chato, jovem / pequeño, joven /
small, flat, young
pira sangue / sangre / blood
punua, purua barriga / vientre / belly [Swa004]
pyCy
pegar / agarrar / to take [PTG13]
raá, ráa levar / llevar / to carry
tana muito / mucho / much