Línguas Indígenas 2000

Lenguas Indígenas 2000 Indigenous Languages 2000

Tupi - Guarani

Tupi - Guarany

Tupi - Guaranian

Home      Índice

Home      Índice

Home      Index

flagbrasil.gif (1022 bytes) A família Tupi-Guarani é, provavelmente o conjunto de línguas indígenas mais bem estudado no Brasil, Bolivia, Paraguai, Argentina e Guiana. Os primeiros estudos foram feitos por portugueses e espanhois já no século XVI. Uma língua desta família, o Guarani, é língua oficial do Paraguai.
flagespanha.gif (996 bytes) La família Tupi - Guarany és, probablemente el grupo de lenguas indígenas más bien estudiado en Brasil, Bolivia, Paraguay, Argentina y Guyana. Los primeros estudios fueran echos por portugueses e españoles yá nel siglo XVI. Una lengua de esta família, el Guarany, és lengua oficial del Paraguay.
flagusa.gif (996 bytes) The Tupi - Guaranian family is, problably the best studied native american languages group in Brazil, Bolivia, Paraguay and Guyana. The first studies were done by portugueses and spaniards during the XVI Century. A language of this family, the Guarany, is official language of Paraguay.


  FAMÍLIA GUARANI: Guarani Antigo, Guarani Boliviano, Kaiowá, Mbya, Nhandeva, Guarani do Paraguay, Guayaki


Tupi - Guarani

Guarani


Guarani Antigo
Fonte: MONTOYA, Pe. Ruiz de; Pe. RESTIVO; NOGUEIRA, Almeida. Grupo Tupi-Guarani, Sinonímia: Abañeenga do Sul

-á, yar, aya     p;   comprar / comprar / to buy
ã        correr / corrir / to run
á, iá        cabeça, fruta / cabeza, fruta / head, fruit [PTG94]
-aa-      &  pequeno, ruim / pequeño, ruín / small, bad
(á)a, ár        cair, nascer / caer, nacer / to fall, to born
(á)a        chegar a ser, virar-se / llegar a ser, volverse / to become, to turn
a?ang        marcar, assinalar / marcar, señalar / to mark, to sign
a?ang        imitar, medir / imitar, medir / to imitate
a?angaba        imagem, semelhança / imagen / image
aa nin, aaniny         não / no / no, not
a?aro        esperar / esperar / to wait
abá        homem, pessoa, gente / hombre, persona, gente / man, person, people [PTG101]
abá        quem? / quién? / who? [PTG101]
-áb(a)      p;  cabelo, pelo do corpo, pena / cabello, pelo / hair [PTG34] ou [PTG166]
abaí(b), yyabaí        difícil, dificuldade, pena / difícil / difficulty
abaíbeté        muito difícil / muy difícil / very difficulty
abati        milho / maíz / corn [PTG128]
abatí kui        farinha de milho / harina de míz / corn flour [PTG128d]
abuku        melena, cacho de cabelo / melena / lock of hair [PTG94d] e [PTG61d]
aby        faltar / faltar / to fail
abyky, abiqui        manejar, despiolhar, pentear / despiojar, peinar / to comb
acutí, akuti        cutia / conejo montés / variety of rodent
aguará        raposa / raposa / fox
aguiye        vencer, ganhar, perfeccionar / vencer, ganar, perfecionar / win, to be perfect
aguiye !        basta!, está bom / basta!, bueno está / it's enough!
(a)haarõ        espero / espero / I wait
ahaymbé        afiar / afilar / to sharpen [PTG3]
ahapi        abrasar, abrasar / to burn
ahapirõ        chorar (eu) / llorar (yo) / cry (I)
(a)haribó        colher (milho), debulhar / quitar la espiga / to gather (corn)
-ái, -áj-     &nnbsp;  ácido, azedo / ácido / acid
-áî      &nnbsp; dente / diente / tooth [PTG72]
aíb        mau / malo / bad [PTG126]
aimbé        agudo, afiado, cortante / cortante / sharp [PTG3]
-áîmbira     &nbbsp;  gengiva (lit. dente-pele) / encía / gum [PTG72d]
airaty        nora do homem / nuera del hombre / daughter-in-law (of male)
aity, haity, raity        ninho / nido / nest
ajur, ju, ayur        pescoço / pescuezo, cuello / neck [PTG169]
ajurypy        parte inferior do pescoço / parte inferior del cuello / lower neck
ajy, ajú        nervo, veia / niervo, vena / nerve, vein
-ajyr      ;  filha, sobrinha / hija, sobrina / daughter, niece
ãkã        ligeireza, correr / corrir / to run
akáb        briga, rixa / brega / fight
akapé        saliente / saliente / salient
akamby        forquilha, virilhas / horquilla, ingles / pitchfork, groins
akang        cabeça (lit. cabeça-osso), crânio / hueso de la cabeza, cráneo / skull bone [PTG33]
akang(a) amin        cabeça / cabeza / head [PTG33d]
akó        virilhas, ancas / ingles, cadera / groins, hip
akú        aquecer / calentar / to hot [PTG178d]
akúb, hakú, takúb        quente / caliente / hot [PTG178]
akwã        lábio superior, esquina / labio superior, esquina / upper lip, corner
akwa, apwá, hakwab        ponteagudo, longo / puntiagudo, luengo / pointed, long
akwã        focinho / hocico / muzzle
akwaã        entendimento / entendimiento / understanding
akwai        pênis / pene / penis
ãkyn, akym        molhado, úmido / mojado, húmedo / wet [PTG129]
akykwér        atrás, vestígio, falta / atrás, vestígio / back part, vestige
akyr        tenro, verde / verde / unripe
amã        chuva, nuvem / lluvia, nube / rain, cloud [PTG54]
amaberé        relâmpago / relámpago / lightining
amãndy, amãngy        chuva (lit. nuvem-água) / lluvia / rain [PTG54]
amãndyjú        algodão / algodón / cotton
amatiá, tamatiá        vagina, clitóris / vagina, clitoris / vagina, clitoris
ambé        pubis / pubis / pubis
ambéaób        tapa sexo / taparabo / loin-cloth
ambiu, ambyú        muco / moco / mucus
amboaé        diferente, outro / diferente, otro / different, other [PTG5d]
ambotá        bigode / bigote / moustache
ambota(r), amotá        estimar, querer bem, amar / estimar, querer bien, amar / to estimate, to like, to love
ambotáreymbára        inimigo / enemigo / enemy
ami        apertar, espremer, ordenhar / apretar, exprimir / to press, to milk
amõ        alguém, algo / alguien, algo / someone, something [PTG5]
amoi        avô / abuelo / grandfather [PTG18]
amynrin        pobre, defunto / pobre, difunto / poor, deceased
anam        espesso, grosso / espeso, grueso / thick
anam        parente, pais / pariente, padres / relative, parents
añandu        sentido, sentir / sentido, sentir / sense, to feel
añanga, añana        espírito, demônio / espiritu, demonio / spirit, demon
añapin        tosquiar / trasquilar / to shear
andyrá        morcego / murciélago / bat
ang        sombra, alma, abrigo, ausência / sombra, alma, abrigo, ausencia / shadow, soul, shelter, absence
ang        pensar / pensar / to think
angaibár        magro, fraco / magro, flaco / thin, weak
angekó        angústia, aflição do espírito / aflición de espíritu / afflicted soul
anguá        tambor / tambor, adufe, mortero / drum
anguyá        rato / rata, ratón / mouse, rat
antam        duro, rígido, forte / duro, fuerte / hard, strong
apasog, ayapasóg        moer carne, pilar, mascar / majar, machucar, moler carne / to pound, to chew
apatuka        bater-se / lutar / to fight
aób, aó        roupa / ropa / clothes
apára        curvar / encorvar / to bend
apeku, ku        língua / lengua / tongue [PTG112]
apí        atirar, apedrejar, jogar / tirar, apedrear / to throw
apiá        testículos / testículos / testicles [PTG152d]
apiaog        castrar / castrar / to castrate [PTG152d]
apin        cabeça ou coisa redonda, / cabeza ó cosa redonda / head or round thing
apin        fronte, têmporas, testa, fronte / testa / forehead
apichain        crista, crespo / cresta / crest
apig        sentar-se / sentarse / to sit (refl.) [PTG194]
apiqua, apikwa        punho da rede / puño de hamaca / hammock rope
apir        ponta, fim ou princípio / punta, fin / point, end
apiraí        burla, brincadeira / trisca, burla, congraciarse / joke
apisá, ayapisaka        ouvir, escutar / oír / to listen, to ear
apité        sobre / sobre / upon
apixár        companheiro / compañero / companion
apó        ação, obra / acción, obra / action, work
apó        fazer / hacer / to do, to make
apó        raiz / raíz / root [PTG181]
apõ        gordo, inchado / gordo, hinchado / fat, be swollen
apúa, apwá        redondo / redondo / round [PTG183]
apy        queimadura / quemadura / burn [PTG177]
apyka         banco, cadeira / banca, silla / seat, chair [PTG194d]
apyí        ponta do nariz / punta del nariz / nose point
apyingwár        narinas / narinas / narines
apymy        naufragar, afundar / ahondar / to sink
apyr        ponta, extremo, cume / punta, extremo / point, end
apyra        nascente de um rio / naciente de río / river-head
apysá        ouvido / oído / ear
apysá        ouvido interno / oído interno / inner ear
apysaká        ouvir / oir / to hear
apyter, pytér        centro, meio / centro, medio / center, middle
apytuun        medula, miolo / medula / medulla
apyntin, añapyntin        amarrar pela ponta, atar / amarrar, atar por la extremidad / to tie by the end [PTG8]
apyntin        atadura / atadura / bandage [PTG8]
ár        cair, nascer / caer, nacer / to fall, to born [PTG35]
ár        pegar, receber / agarrar, recibir / to take, to receive
ar(a)        dia, tempo, idade / día, tiempo, edad / day, time, age [PTG74]
ar(a)        século, claridade / siglo, claridad / century, brightness [PTG74]
ára, har, aryb        espiga, cacho / espiga, razimo, mazorca / ear
arakaé        jamais (passado e futuro) / jamás (pasado y futuro) / never (past and future) [PTG74]
arakwaá        entendimento, ser inteligente / entendimiento, ser inteligente / understanding, be intelligent
áramo        em cima de, sobre / arriba de, sobre / on
aréb        atraso / tardanza / delay
areté        festa / fiesta / party
aryi        avó, avô / abuela, abuelo / grandmother, grandfather
asab, hasá        passar, atravessar / atravesar / to cross
aséi        costas / espaldas / back
asema        gritar, grito / gritar, grito / to cry, cry
-asi, tasi     &   dor, pena, doença / dolor, enfermedad / ache, pain
asiá, ayasiá        cortar / cortar / to cut
asói        cobrir / cubrir / to cover
asig        pedaço / pedazo / piece
asoya        manta / manta / blanket
asoyaba        tapa / tapadera, taparabo / loin-cloth
asú        esquerdo, surdo / izquierdo, surdo / left side [PTG122]
atá, gwatá        caminhar / caminar / to walk [PTG10]
atár, ogwatá        faltar / faltar / to fail
-ati, (h)ati     p;   bagaço, fezes, borra / bagazo, hez, borujo / husks (of fruit) atiã        espirrar (onomatop.) / estornudar / to sneeze
atimãn        dar volta / dar vuelta / to turn round
atimun        balançar / balanzar / to balance
atir        levantamento, montão / reunión, montón / a lot
atirá        crista, topete / cresta, copete / crest
atub, atiyba        ombro / hombro / shoulder
atúba        sogro / suegro / father-in-law
aty        nora, cunhada / nuera, cuñada / daughter-in-law, sister-in-law
atyka        parar, fixar / parar, fijar / to stop, to fix
atypy        bochecha / moflete, mejillas / cheek
atyr        montão, grande quantidade / montón / a lot
atyúba        sogro, pai da esposa / suegro, padre de la esposa / father-in-law, wife's father
(a)yahoí, asói        cobrir / cubrir / to cover
ayete        em verdade, certo / en verdad, cierto / truly, certainly
-ayby      ;  abaixar / abajar / to lower
ayi        grão, pepita / grano, pepite / grain, nugget [PTG193]
aypó        esse, isso, essas coisas / ése, eso, easas cosas / this
ayir        esperma / esperma / sperm
ayir        filho, sobrinho / hijo, sobrino / son, nephew [PTG169]
aysúb        amar / amar / to love
ayuru        papagaio / loro / parrot [PTG156]
ayxó        sogra do homem, mãe da esposa / suegra / mother-in-law
basé         chegar / llegar / to arrive, to reach
bebe        voar / volar / to fly [PTG217]
bebúi        leve, pulmão / leve, pulmón / light, lungs [PTG28]
berab        brilho, clarão / brillo / brilliance
mboaí        fazer mal / hacer mal / (to do) evil
bóg, bokába        rachadura, fenda / racha / split [PTG180]
cu?u, su?u        morder / morder / to bite [PTG130]
Ce         eu, pron. 1a.p.s. / yo / I, me [PTG84]
é        destreza, habilidade / destreza, habilidad / dexterit, hability
-é, amboé     &nnbsp;  habilitar, ensinar / habilitar, enseñar / to hability, to teach
?é, (ha)é        dizer, expressar / decir / to say
eãkwã        cheiro bom, perfume / bueno olor, perfume / good smell, perfume
een         sabor, doce, salgado / dulce, salado / taste, sweet, salted
ebé        barriga / vientre / belly [Swa004]
ebí        fezes, excremento / excremento / excrement
ebíkwá        anus / anus / anus
eca, eCág         ver, considerar / ver, considerar / to see, to consider [PTG208]
eiké        entrar / entrar / to go in
eindy        irmã, prima / hermana, prima / sister, female cousin
eír(u)        mel, abelha / miél, abeja / honey, bee
ejar, heya        deixar / dejar / to leave
ekár, hekár        procurar / buscar / to look for
ékatey        avareza / avaricia / avarice
eko        ser, estar, estado / ser, estar / to be, state [PTG216]
ekobé        vida / vida / life [PTG216]
ekobiár        recompensa, substituto / recompensa, substituto / recompense, substitute [PTG216]
ekokwaasába        sabedoria / sabiduria / wisdom [PTG216]
ékyi        puxar, arrancar / sacar / to pull
embé, tembé        lábio inferior, borda / labio inferior, borda / lower lip, edge
embetá        "barbote"
embey        borda, margem do rio / borda / edge
embó        pênis, verga / pene, verga / penis
endúb        entender / entender / to understand [PTG151]
endy        saliva / saliva / spittle [PTG189]
endy        brilho, esplendor / brillo / brilliance
endybá        mandíbula, queixo / quijada / chin [PTG189d]
endybaá        barba (lit. queixo-pelo) / barba / beard
eneí        eia ! / ea ! / come on !
enem        escaravelho / escarabajo / scarab
enoin        chamar, dar nome / llamar, dar nombre / to name [PTG48]
eñõi        brotar, germinar / brotar, germinar / to bud
enondé         em frente de / delante de / in front of
enypyã        joelho, nódulo / rodilla / knee [PTG108]
eõ        morte / muerte / death
eõngwera        cadáver / cadáver / corpse
epiák        ver / ver / to see [PTG208]
epy        pagamento, preço / pagamento, precio / payment, price
éra        nome / nombre / name [PTG141]
eréb, heréb        lamber, raspar, chamuscar / lamer / to lick
eróg        nomear, dar nome / nombrar, dar nombre / to name [PTG141d]
esá        olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
esapé        iluminar / iluminar, alumbrar / to illuminate
etá        muitos / muchos / many [PTG134]
etam        habitacão / habitación / habitation [PTG7']
eté        corpo / cuerpo / body
éte        bom, verdadeiro / bueno verdadero / good, true
éte        honrado, antigo, superlativo / honrado, antiguo, superlativo / honorable, ancient, superlative
eyi        multidão / multitud / multitude
etimã, etymã        perna / pierna / leg [PTG167]
gwaimbin        velha / vieja / old woman
gwapy, apy        sentar / sentar / to sit [PTG194]
gwasú, -asu, usú        grande / grande / large, big
gwasú        veado / venado / deer
gwatá, atá        caminhar / caminar / to walk [PTG10]
discolour (refl.)
gween        vomitar / vomitar / to vomit [PTG220]
gwejyb, gweyib         descer, baixada / bajar, bajada / to go down
gwi, gwivé        de, desde (separativo) / de, desde (separativo) / from, since (separative)
gwir, gwyr        sob, embaixo, parte inferior / abajo / under, bellow
gwyrá, wyrá        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
hãã        prova, imagem, semelhança / prueba, imagen, semejanza / prove, image
hab        pelo, lã, pena / cabello del cuerpo, lana, feather / body hair [PTG166]
hab        (nominalizador), lugar ou instrumento / (nominalizador) / (nominaliser)
haé        e / y / and
haé        ele, ela / él, ella / he, she [PTG77]
haéramo        logo, em conclusão, então / luego en conclusión, entonces / soon, then
haerire        e depois / y después / and after
haihu        amo, eu / amo, yo / I love
haihub        amor / amor / love
haimbé        agudo, afiado, cortante / cortante / sharp [PTG3]
hakubó        muito quente / muy caliente / very hot
hapi        abrasamento, queimação / abrazamiento, quemaçon / burning [PTG177]
hapipé        em vez de, ao contrário / embés de / [PTG1d]
hár        (nominalizador), o que faz a coisa / (nominalizador) / (nominaliser)
heCaguká         mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to show [PTG208d]
hekii, hequii        puxar, arrancar / tirar / to pull
hendúb        ouvir, escutar / oír, escuchar / to listen, to hear
hepenña        acometer, arremeter / acometer, arremeter / to assault, to attack
hesapiá        de repente / de repente / suddenly
hetun, etun        cheirar, beijar / oler, besar / to smell [PTG50]
ho        ir, ida, passar / ir, ida, pasar / to go [PTG106]
iCu-         (forma oblíqua do pron. pes. da 3a.p., háe) / (forma oblícua del pron. pers. de la 3a.p. háe) / obliquous form of the 3rd. pers. pron. háe)
ié        intestinos, entranhas / intestino, entrañas / intestine, gut [PTG204]
iraity, yraitin        cera de abelha / cera de abeja / bee wax
itá        pedra / piedra / stone [PTG161]
jasy        lua / luna / moon [PTG115]
kambi, aykambí        ordenhar / ordeñar / to milk
ké        dormir / dormir / to sleep [PTG76]
kysé        faca / cuchillo / knife [PTG85]
membyraty        nora da mulher / nuera de la mujer / daughter-in-law (of female)
mboasá        fazer passar, desculpar / hacer pasar, disculpar / to excuse
mboatyr        amontoar / amontonar / to heap
mbobyby        costurar, juntar / costurar / to sew [PTG67]
mboetá        multiplicar / multiplicar / to multiply
mbogwejy         fazer descer / hacer bajar / to make go down
moanta        endurecer / endurecer / to harden
moeem        salgar / salar / to salt
moendy tatá        acender o fogo / encender el fuego / light a fire
mondinin        espanto, admiração / espanto, admiración / fright, admiration
mondy        queimar, abrasar / quemar, abrazar / to burn
mongwé        apagar, desbotar / apagar, descolorir / to erase, to discolour
motaby        enganar / engañar / to deceive
moyngié        fazer entra / hacer entrar / to do go in
muaty        cunhada (da mulher) / cuñada (de la mujer) / sister-in-law (of a female)
ñarukang         costela         / costilla / rib
niñanami        não espesso, fino / no espeso, delgado / thin
óga        casa / casa / house [PTG41]
ogapyra        telhado, cobertura, teto / tejada / roof
ohó        ir / ir / to go [PTG106]
okwã        ultrapassar / ultrapasar / go beyond
pári        coxo, curvado / cojo / lame
pipe        dentro de / adentro de / inside of [PTG1]
pirirí        estalido ao tostar / estallido que se da en el fuego / fire clap
-pó      &nnbsp; mão / mano / hand [PTG121]
po jasú        mão esquerda / mano izquierda / left hand [PTG121] e [PTG122]
popyté        palma da mão / palma de la mano / palm of the hand
póacatuã        (mão) direita / (mano) derecha / right (hand)
poapen        unha / uña / nail [PTG206]
potá        querer / querer / to want
-py      &nnbsp; pé / pié / foot [PTG160]
pypyté        planta do pé, sola do pé / planta del pié / sole [PTG160d]
pykúy        alvoroçar / alborozar / to disturb
pymy        afogar-se, afundar / ahondarse / to sink (refl.)
pysapen        unha dos pés / unha de los piés / toe nails [PTG160] e [PTG98]
pytá        ficar / quedar / to stay
ramboé        depois / después / after
ratangatú        forte / fuerte / strong
sen, -hen        saída, sair / salida, salir / exit, to go out
takãng, hakãng        galho / rama, gajo / branch
táta, -ata        fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tatã        duro / duro / hard
tatapyi        brasa / brasa / ember [PTG95d]
tatatin        fumaça / humo / smoke [PTG95] e [PTG30]
tatú        tatu / armadillo / armadillo
temiarynrõ, remiarynrõ         neto, neta (da mulher) / neto, nieta (de la mujer) / grandson, granddaughter (of woman)
werá        sarar, curar / sanar, curar / to cure [PTG191]
yapúr, cheapú        mentira / mentira / lie
yar        comprar, colher, receber / comprar, coger, recebir / to buy
yaseó        via respiratória, orgão dsa vóz / vía de la respiración, órgano de la voz / voice organ
ybaky, ybá aky        fruta verde / fruta verde / unripe fruit
ybyra-á        fruta de árvore / fruta de árbol / tree fruit [PTG16d]
yby taty        esposa do irmão mais velho / esposa del hermano mayor / older brother's wife


Guarani Boliviano
Fonte: SCHUCHARD, Barbara. ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I): Boli. GUARANI, BOLIVIAN, WESTERN. GNW

a-, ai-        1a.pes.s / 1a. pers.s / 1st sing. pers.
ä        espirito dos mortos, sombra / espiritu de los muertos, sombra / soul, spirit
(a)a        cair / caer / to fall [PTG35]
(a)en        saída, sair / salida, salir / exit, to go out
aguyje !        não!, cuidado! / no!, cuidado! / no!, look out!
(a)jahya, (a)jasya        cortar / cortar / to cut
(a)japi        atirar, jogar, acertar / arrojar, tirar, acertar / to throw
(a)japo        fazer / hacer / to do, to make
(a)jeapysaka        ouvir, escutar / oír / to listen, to ear
äka        cabeça / cabeza / head [PTG33]
aku, taku        febre, quente / caliente / hot [PTG178]
äkua        apressar-se / apurarse / to hurry up
äky        estar molhado / estar mojado / be wet [PTG129]
amogue        alguns / algunos / some [PTG5]
ámope        às vezes, de vez em quando / a veces, de vez en cuando / sometime [PTG5d]
añandu        sentir, ouvir, pensar / sentir, oír, pensar / to feel, to think
añente        verdade / verdad / truly
anjave        agora, atualmente / ahora, actualmente / now, at present
-ape, -agui     ;   (nominalizador), lugar ou instrumento / (nominalizador) / (nominaliser)
aperéa        coelho / conejo / rabbit
apúa        baixo, pequeno / baijito, pequeño / small, low [PTG183]
apy        queimar / quemar / to burn [PTG177]
apysa        ouvido / oído / ear
apysá        surdo, sem ouvido / sordo, sin oído / deaf
ara        dia, céu, tempo / día, cielo, tiempo / day, sky, time [PTG74]
araku        tempo quente, faz calor / tiempo caliente, hace calor / hot time [PTG178d] e [PTG74d]
äro        esperar, aguardar / esperar, aguardar / to wait
aryvo        colher / cozechar / to gather
asa        passar, suceder / pasar, suceder / to pass
-asi      &  muito / muy / much
asoya        manta, poncho / manta, poncho / blanket
asy, rasy        doer / doler / to pain
ati        milho / maíz / corn
atikui        quirela, milho moído / maíz molido / blown corn,
avati        milho / maíz / corn [PTG128]
áyu        querer, amar / querer, amar / to want, to love
Cau         nove, nueve / nine
Ce         pron. 1a.p.s. / pron. 1er.pers.s. / pron. 1st.p.s.
Cein         companheiro, amigo / compañero, amigo / fellow, friend
Cíu         sete / siete /seven
Cugui, Cupe(reta)                 (forma oblíqua do pron. pes. da 3a.p., háe) / (forma oblícua del pron. pers. de la 3a.p. háe) / obliquous form of the 3rd. pers. pron. háe)
eCa         ver / ver / to see [PTG208]
eCa         porque / porque / because
eCáuka         mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to show [PTG208d]
eja        deixar / dejar / to leave
eka        procurar / buscar / to look for
eki        puxar, arrancar / tirar / to pull
endu        ouvir, escutar / oír, escuchar / to listen, to hear
enduka        fazer ouvir, fazer escutar / hacer oír, hacer escuchar / to do listen, to do hear
eni        chamar, dar nome / llamar, dar nombre / to name [PTG48]
erein        pois bem / pues bien / so well
esike!        cuidado! / cuidado! / look out! [PTG200]
-ete, -etei, -eterei   &nbbsp;    (aumentativo) / (aumentativo) / (aumentative)
etun        cheirar, beijar / oler, besar / to smell, to kiss [PTG50]
gwa        comprar / comprar / to buy
guapy        sentar-se / sentarse / to sit (refl.) [PTG194]
gwasu        grande / grande / large, big
gwata        caminhar / caminar, marchar / to walk [PTG10]
-gwi      &  de, desde (separativo) / de, desde (separativo) / from, since (separative)
gwyra        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
gwiramuiño        quiçá, de repente / quizás, de repente / suddenly
-ha, (a)ha     &   ir / ir / to go [PTG106]
haá        sim / sí / yes
háema        logo, depois / luego, después / soon, after
haéramo        por isso / por eso / so
haímbe        agudo, afiado, cortante / cortante / sharp [PTG3]
hare        e / y / and
hú, sú        morder / morder / to bite [PTG130]
iárambo        em cima de, sobre / arriba de, sobre / on
(i)yapy        extremo / extremo / point, end
jesape        iluminar-se / iluminarse, alumbrarse / to illuminate (refl.)
kui        farinha / harina / flour
rãka        galho, ramo / rama / branch


Guarani Kaiowá
Fonte: HARRISON, Carl H. & TAYLOR, John M. (ILV - 1971); RODRIGUES, Aryon D., VERA, Ára (AGF/SED-Dourados MS). ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I): Arge. Braz. KAIWA. KGK. Localiz. Mato Grosso do Sul, Brazil.

akã        cabeça (lit. cabeça-osso) / cabeza / head [PTG33]
amuy        chuva / lluvia / rain [PTG54]
apeku        língua / lengua / tongue [PTG112]
apij        nariz / nariz / nose
eká        procurar / buscar / to look for
ekagató        caçar, procurar bem / cazar / to hunt
esá        olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
-gató      ;  bem / bien / well
gwa        buraco / agujero / hole, cavity [PTG32]
gwera        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
manõ        morrer / morir / to die [PTG131]
me?e        dar / dar / to give [PTG69]
ñãnde        nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we (inclus.) [PTG143]
ñãnen        nosso (inclus.) / nuestro (inclus.) / our (inclus.) [PTG143]
õ        ele / él / he
oke        abertura / apertura / opening
oke        cama (lit. lugar de deitar) / cama / lying place
ore, õrõ        nós (exclus.) / nosotros (exclus.) / we (exclus.) [PTG142]
-rupi      ;  em / en / in
še        meu / mi / my [PTG84]
su?u        morder / morder / to bite [PTG130]
taj        dentes / dientes / teeth
tatá        fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tembi?u        comida / comida / food
Tupã        Deus, espíritos / Dios, espiritu / God, spirits


Guarani Mbya (Provisório)
Fonte: GUDSCHINSKY, Sarah C. (ILV), AARON, Waldo M. (ILV), DOOLEY, A. Robert (ILV). Classificação: Guarani, Tupi-Guarani. Rio das Cobras (Interventor Mario Ribas), estado do Paraná. ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I): Braz. GUARANI, MBYA. GUN. Provisóriamente, em muitos termos só vêm citados os equivalentes em português.

'a        cabelo / cabello, pelo / hair [PTG34]
'a        cair / caer / to fall [PTG35]
'a        fruta / fruta / fruit [PTG94]
-'a      &nnbsp; preso / preso / secure
à        sombra / sombra / shadow
'ã        eco, reflexo / eco, reflejo / echo, reflex
'ã        fechado / cerrado / closed
a-        lugar / lugar / place
-a ja, jave     ;   enquanto, durante / encuanto, durante / while, during
-a katygwa     &   ao lado de (alguém) / al lado de / beside of
'a regwa        grampo (de cabelo) / gancho (de cabello) / hairpin
a ry        adjacente / adjacente / adjacent
-'ã, -'ãi, -'amy    &    de pé / de pié / stay up
-'a, -jejura     p;    prender-se / atarse / to tie (refl.)
-'a, -kui     &nnbsp;  cair / caer / to fall
'ã, kwaray 'ã        sombra / sombra / shadow
-'a, -mokanhy    &nbssp;    perder / perder / to lose
'aa        cachoeira, catarata, salto / cachivera / falls
-a'ã      &  arremedar, imitar, medir / imitar, medir / to imitate
-a'ã, -a'anga    &nbssp;   provar / provar / to probe
-a'ã, -nheva'anga    ;    imitar / imitar / to imitate
aa, apy        aqui / aqui / here
-a'ã, -peja     ;   pesar / pesar to weight
a'ãa, mba'emo pejaa        balança / balanza / balance
aæ        fio / hilo / thread
-aæ      &nnbsp; dente / diente / tooth
-aæ      &nnbsp; espalhar-se
-aæ jekyty     &   friccionar os dentes
-aæ mbe     &nbssp;  afiado [PTG3]
-aæ mbe'e     &nnbsp;  afiar, amolar [PTG3]
aæ mbiCi         arreganhar os dentes
aæ mbu, -Cu'u         mastigar
-aæ 'y      p;  gengiva
aæ 'y kã, aænhykã        osso do queixo
-a'anga     &nbssp;  mirar, apontar, testar
-a'anga, -a'angaa    ;    imagem
-a'anga, para    &nbssp;   marcar
-a'anga, pota ra'u    p;    experimentar
-a'angaa     &nbbsp;  desenho, semelhança
aba        homem / hombre / man [PTG101]
abaCi         milho / maíz / corn [PTG128]
-aCa, aCy, -raCa, -raCy         excessivo
-aCa, -mboaCa, -erovy        passar, cruzar, atravessar
aCæ         saliência
aCara         enxada
-aCei, -mbovoyi, -monde         carregar
-aCen, -nhe'en, -japukai         gritar
-aCiã         espirrar
aCi'i         furúnculo
aCi'y, poataa         ombro
-aCo         lombriga
-aCo nhe'en         ronco do estômago
-aCo, mberu ra'y         verme
aCu         mão esquerda / mano izquierda / left hand [PTG122]
aCu e'yna re, jaiporu kwaa regwa re         direita
aCua re, jaiporu kwaa e'yna re         esquerda
aCuru         atolar-se
-aCy         dificuldade, doer
-aCy py         dificilmente
-aCy, -ekoaCy, mba'eaCy         doença
-aCy, mba'eaCy        dor
aCy, raCa, vaipa        demais
-æ      &nbbsp; apossar-se, investir-se
-æ      &nbbsp; localizar-se
-æ atã      p;  perseverar
-æ atã, -pyta porã    p;    permanecer
-a'e e'yn     &nnbsp;  odiar
ae ma        inalteravelmente
ae ri        como foi falado ou predito, de fato
ae ri, ete, porã        exatamente
-æ, -æ are, -iko    &     ficar
ae, anho        só
-a'e, -ayvu     ;   gostar
ae, eteve, gu-        mesmo
-æ, -iko, -iny    &nbbsp;   estar
-æ, iko, jekwaa    &nnbsp;   acontecer
ae'i        chegado (de parente)
ae'i        sozinho
ae'ia py        à parte, em particular
-aguino     &nbssp;  azedo
aguino, -vaipa        estragar-se
-aguyje     &nbssp;  madurecer, sendo sublimado, sendo transformado
agwã        intenção
agwã        para que / para que / in order to
agwã rami        de tal maneira que
agwã, -e, katy, ta         para
agwaraCã'i         guaraxaim
-agwe      ;  pêlo, pena
ãgwe, 'ãgwe        fantasma
agwe, pire        pele
ai        ferida
ai okaru vaikwe        câncer
ai vaikwe        lepra
-ai vaikwe va'e    &nnbsp;   leproso
ai, ju'ai        papo
-ai, ro, tai     p;   amargo
aiCo, me Cy        sogra
-aimbe, -mboare    &nnbsp;    estourar
-ainga      p;  embotar
a'iny         semente / semilla / seed [PTG193]
aipo ke        com licença
aipo, -kwaa pota        prestar atenção
-aity, -etã     ;   ninho
ajaka, varai        cesta
aje'ive        cedo de manhã, de manhã cedo
aje'ivekwe        a parte da manhã
aju, apeju        maduro
ajukwe        pano, tecido
ajukwe ra'y'i        retalho
ajukwe, ao        roupa
aju'y        canela
aju'y, poCi'a         pescoço
-ajy      &  nervo, tendão
-ajy me, memby me    ;    genro
-ajy ranga     &   enteada
-ajy, memby     ;   filha
akã        cabeça, mente, pensamento
-akã      &  cabeça / cabeza / head [PTG33]
-akã      &  ramo
-akã ao'i     &nnbsp;  cobrir a cabeça
akã ngyte        travesseiro
akã pyCæa, jegwaka         cocar
akã raCy         dor de cabeça
-akã te'yn     &   avarento
-aka, -monhe'en atã, -nhe'en atã, -mongetta, -ayvu         repreender
-akã, yvyte renhoæ    p;    galho
aka'en        gralha
-akãmby     &nbssp;  forquilha
akanhy        perder sentido, sem poder atender bem, vertiginoso
-aka'õ      p;  decapitar
akara        acará
akeken        saúva
-ake'o, -eity, -ity   &nbssp;     derrubar
akin        molhado / mojado / wet [PTG129]
-ako      &  a parte de dentro da coxa
aku        quente / caliente / hot [PTG178]
-aku      &  calor, quente
-aku vevui     &   morno
-akuã      ;  andar depressa
akuCi         cutia
akwa        chifre / cuerno / horn [PTG43]
akwa, -aCæ, Cæ         ponta
akwaæ        jato, jorro
akwaæ, Cæ         bico
akwaæ, -embo        pênis
-akykwe     &nbssp;  atrás
-akykwe     &nbssp;  fezes de caça, vestígio (de caça)
-akykwe monha, -avyky   &nnbsp;    perseguir
akykyæ        besouro
akyn        molhado
amambai, CaCæ        samambaia
amandau        chuva de pedra
amba, yva, ary        céu
amba'y        mamona
-ambeo, tambeo    &nbbsp;   tanga
ambere, mandi        lagartixa
amboae, jevy, jo-, mboae        outro [PTG5d]
ambu        ronco
ambu'a        piolho-de-cobra
-ami      &  tirar (leite)
-ami kamby     &   tirar leite
-ami, -umbiri, -poka   &nbbsp;    espremer
amó        ali / allí / there
amo my, amogwe py        às vezes
-amoæ      ;  avô / abuelo / grandfather [PTG18]
amogwe        alguém, algum [PTG5]
amõwe        alguns / algunos / some [PTG5]
-'amy      ;  envergonhado
-amymino, -emiarirõ   &nbssp;    descendente, neto
ana        espesso
-ana      &  denso
ana, po gwaCu, pokã         grosso
andai, kwarapepen        abóbora
ánga        alma / alma / soul
angai        magro
ange, kuri        hoje
angegwa ára, kova'e ára        o dia de hoje
angegwa pytun, angegwa pyávy        ontem à noite
ange'i        agora mesmo
-angeko     &nbssp;  incomodado
-angeko, nda'evei    ;    perturbado
angu'a ombota va'e        tamborino
angu'a pu        tambor
angu'a, mba'eCoa         pilão
angu'a, mbaraka, mba'epu        instrumento musical
anguja, gwaki, kyja, Cy rakwa         rato
anha        demônio, diabo, espírito mau
anheten        verdade, em verdade, verdadeiramente
anheten rupi        por motivo verdadeiro
anheten rupi e'yn        por motivo errado
anheten'yn        falso
anho, -'i, rive        apenas
ani, ni        de jeito nenhum
ano        anum
any (em nhandéva, anyæ), eme, e'yn, -i, nda-…-i         não
-apa      &  arco / arco / bow
apa, yrupen        peneira
apæ, aygwe, kure, pengwe        pedaço
apæ, ku'i        pedaços finos
-ape      &  caminho, trilha / camino / trail, path [PTG36]
ape ape, miræ, tambeju'a        inseto
-ape, -mboape, -overe   &nnbsp;    sapecar
-ape, tape (pia)    &    caminho, estrada
-ape'aro, -aya, -kyCæ, -mbogwai, -mbo'i         cortar
-apei      ;  abanar, ventilar
apeju, ju        amarelo / amarillo / yellow [PTG7], [Swa092]
apekun, ayvu        língua / lengua / tongue [PTG112]
apen        unha
apere'a        preá
-apete, pija, py'y'i   &nbbsp;    apertado
api        queimar / quemar / to burn [PTG177]
api        sentar / sentar / to sit [PTG194]
-api      &  atirar
-api ita py     ;   apedrejar
apiren, piCã         crespo
-apirõ      p;  acuar
apo        raiz / raíz / root [PTG181]
-apo      &  construir, cumprir, dispor, raiz
-apo piru, nda'okyvei pukwa  &nnbsp;     seca
-apo, -japo, -moingo   &nbbsp;    fazer
-apo, -nhe'en rendu   &nbssp;    obedecer
apomo        massa, grudento
apomo, -y        líquido
-apo'o      p;  arrancar a planta
apu        mentira
-apu, -nhemboapu    &    mentir
apu'a        curto
apu'a, -jepoapy        encolher-se
apu'a, jere        redondo
-apura      p;  apressar
apy        aqui / aquí / here
apy        extremidade
apy gui, agui        daqui
apy re, opa vy        último
apy, evoko, upe, upe py        aí
-apy, -kai     &   queimar
apyæ        exterior de narina
-apyæ jy     &nbbsp;  muco
apyægwa        buraco de narina
apyCa         ouvido
apyCa e'yn         surdez
-apyCa e'yn va'e         surdo
apyka        condução sobrenatural
apykaCu         pomba-preta
-apyre      p;  caçula
-apyrupã     &nbbsp;  matar a pauladas
-apyrupã     &nbbsp;  matar a pauladas
apytã        feixe
apyta, pyte        tronco
apyta, ypy        começo
apyte        cume, cumeeira
apytu'un        cérebro
ara        dia, época / día / day [PTG74]
-ara      &  arar
ára kweve        faz muitos dias
ara paCai         baitaca
ara py        de dia
ára pyau        começo do ano
ára pyau, ma'etyna pyau        ano novo, primavera
ára yma        ano velho, inverno
-ara, -ekyi, -mboi, -mondo, -noen, -'o, --pe'a         tirar
araCai         araçaí
araCiku         araticum
arai        nuvem
araka'e ramo        algum dia; no futuro
araka'e, jave, ramo, vy        quando
araka'e, karamboae        no passado
araka'e, yma        antigamente
araka'eve ramo        futuramente
araku        saracura
-arakwa     &nbssp;  comportar-se corretamente
-'arandu     &nbbsp;  ser sábio
arandu, arandua        sabedoria
arao        caruru
arapire        alfinete
are        demora, muito tempo
'are        caído
are e'yn, voi        logo
ari'i        espinha na pele
-arõ      &  vigiar, ter paciência
-arõ kwaa, -jepoyvu, -nheangu  ;      acautelar-se, ficar alerta
-arõ, ma'ena     p;   esperar
-arõ, -nhangareko, -pena, -ereko &nbbsp;      cuidar
aroi        arroz
-aruã      ;  deseja-se, ser desejável
árua'i        araguaí
arukã        costela
ary        espiga
áry        em cima de
'áry        acima / arriba / above
aryryi, kupi'i        aleluia
-ata      &  faltar
-ata      &  fogo
-ata pyæ, tapyæ, tanhimbu  &nbssp;     brasa
-ata ypy     &nbbsp;  lar
atã, ratã        resolutamente
atã, y        duro
-ataCæ         neblina, serração
ataCæ, tata rataCæ         fumaça / humo / smoke [PTG91d]
ataCæ, yvy rataCæ, yvy ku'i         poeira
ate'yn        preguiça, preguiçoso
atua        nuca
atua kãgwe raCy, jatua kãgwe raCy        dor no osso da nuca
atua raCy, jatua raCy        dor na nuca
aty        grupo
-aty      &  reunidos
-aty, -mbogwejy, -nhono porã  &      enterrar
aty, -ty        agrupamento
atyra        topete
-atyrõ      p;  arrumado
atyu, me ru        sogro
-a'uva      p;  agarrar-se
ava        homem, macho
ava ete        perigoso
ava poCy, tupi, tupi ugwai         índio mítico
avaci        milho / maíz / corn [PTG128]
avaCi apægwe, avaCi kurekwe         quirera
avaCi ku'i         farinha de milho, fubá
avaCi mbyta, mbojape         pão feito de milho
avaCi paragwa         pipoca
avaCi 'ygwe         sabugo
avaCi ykya         debulhador de milho
avaCi, avati         milho
avaCity         milharal
ava'i        menino / niño / young boy
avakwe        homem, gente, pessoas / hombre, gente / man, people [PTG101]
avave, avave rei, mava'eve        ninguém / ningun / nobody
avei, vi, guive, voi, minha, ha'e, ha'e gui         também / también / also
avevo, -jeyvy        arquear-se
-aviju      p;  faísca
-avoa, -mama, -mbojeapakwa  &nbbsp;     enrolar, embrulhar / empaquetar / to pack
-avoa, -nhovã    &nbssp;   embrulhar, enrolar / empaquetar / to pack
-avy      &  caçar / cazar / to hunt
-avy, -javy     ;   errar
-avyky      p;  maltratar, oprimir
-avyky, -mbojaru, -nhemboarai  ;      abusar
-a'y      &  pedacinho
-a'y kwery meme    &nnbsp;   gêmeos / gemelos / twin
-a'y kyræ, -i'y, memby kyræ, pen &nbbsp;      sobrinho
-a'y ranga     &   enteado
-a'y ra'yCy, pi'a ra'yCy         nora
-a'y va'erã e'yn    &    homem estéril
-a'y, -emimbo'e    &nnbsp;   adepto, seguidor
-a'y, -i'y, memby, -pi'a   p;     filho
-aya      &  amputar
-a'yæ      ;  grão, semente, testículo
-a'yæjo     &nbssp;  castrar
ayCy         resina, secreção
-a'yCy jevy         concubina
-a'yCy, embireko         esposa
aygwe        tora
ayme        agudo, afiado, cortante / cortante / sharp [PTG3]
ayn        agora, de agora em diante, daqui em diante
ayn peve        até hoje
ayn reve        hoje em dia
ayngwa        atual, corrente / actual / actual
ayngwa pytun, kova'e pytun        hoje à noite
aynve        hoje, mais tarde
-ay'o      ;  garganta, laringe
-ay'o, jyryvi, poCi'a         garganta
-a'yre, jaraCita, aCo, yCo, yCo kambe         larva
ayu'u         pescoço / pescuezo, cuello / neck [PTG169]
ayvi        borrifo
ayvu        acusação
ayvu        amar
ayvu        frase, idioma, mensagem, palavra
ayvu        palavra / palabra / word
ayvu ha'eve'yn e'yn va'e        fala obscena
ayvu jopya        gravador
ayvu katu        prosa
ayvu rei        difamar
ayvu vai, ayvu rei        calúnia
ayvu, nhe'en        fala
-ayvuen     &nbssp;  falar
ayvukwe, ayvuCe, ayvu reko, ayvu rive         fofoca, conversa fiada
ba'ety        campo / campo / field
barigwi        mosquito / mosquito, zancudo / mosquito, gnat
bebe        voar / volar / to fly [PTG217]
begwe'i        vagarosamente / lentamente / slowly
Ca         cano
Ca         indefinido
Cã         corda, cadarço, alça, cabo
Cã, 'y         cabo
Ca'ãmba rei         pessoa desconfiante
Cæ         nariz
-Cæ         ter vergonha, envergonhar-se
Cæ raju         bigode (de gato, rato, etc)
Cãjau         melancia
cakã        lenha / leña / firewood
Capiren, uruvu         urubu
Capy'a         de repente
Capy'a rai, Capy'a'i         por pouco tempo
Capy'a rei, Capy'a rei rã, nhi'ã         talvez
capyárei        talvez / tal vez / maybe
-Carura         saudar, despedir-se
-Ce         desejo
-Ce vai         gostar de
ce-, cea-        meu / mío, mi / my, mine
-Cea py         deliberadamente, de livre vontade, por querer
Cee         eu
Cee         eu / yo / I, me [PTG84]
Cegui         de mim
Cere         referente a mim
Cevy         a mim
Ci         mãe / madre / mother [PTG118]
Ciæ         branco
Cijovy'i         azulzinho
Cimbo         cipó venenoso
Cin         branco (cor) / blanco (color) / white (color) [PTG30]
Cin        nariz, bico / nariz, pico / nose, beak [PTG138]
Cinin         liso / liso / smooth [PTG113]
Ciri         correr (rio), fluir / fluir / to flow [PTG63]
civi        onça / onza / ounce
Civi'i         gato, gato-do-mato
-Co         arrebentar, rebentar
Cogwe         pitoco
Co'o         animal de caça
Coræ         ruga
-Coro         rasgar-se
Cuina         sondaia, suindara
Curuku'a         surucuá
Cu'u         morder / morder / to bite [PTG130]
-Cu'u         morder
Cy         mãe, mamãe
Cy ranga         madrasta, madrinha / madrastra / step-mother
-Cyry         fluir
-Cyry, -jepy Cyry         deslizar
-Cyry, -jepy Cyry, -py Cyry        escorregar
-Cyryry, -mboCyryry         fritar
Cyvi         gavião-pomba
-Cyvõ         espetar
de-        seu / suyo, su / your
-e      &nbbsp; com respeito a
-'e, aipoa'e     p;   dizer
-e, egwa     &nbbsp;  referente a
-e, kauCa, -upi, gui vy         por causa de
-e, py      p;  em
-eakuã      p;  aroma, cheiro, sabor
eCa         olho / ojo / eye [PTG147]
-eCa         vista
eCa ete, nharõ         arisco
-eCa imondovy         acompanhar, despedir
-eCa ka'u         zonzo
-eCa kwa pe, -eCa pi'un va'e         cego
-eCa kwaa         reconhecer, saber ler
-eCa mbogwe         cegar
-eCa nga'u         ter saudades
-eCa pa'un         espaço entre os olhos
-eCa pepi         pálpebra
-eCa pi'un va'e         remela
-eCa pota         avaliar
-eCa pota, -nhangareko, -Careko         reparar
-eCa py         sobrancelha
-eCa pyCo        ter olhos vivos, alertos
-eCa pykã         osso frontal
-eCa pymi         baixar a vista, fechar os olhos
-eCa pymi         piscar os olhos
-eCa ra'u, -jeCa ra'u        sonhar
-eCa ty         cisco no olho
-eCa uka         mostrar
-eCa, -eCa pota, -kwaa pota        examinar
-eCa, -eCa ra'yæ        olho
-eCa, -kwaa         conhecer
-eCa, -kwaa pota         informar-se
-eCa, -ma'en         ver
-eCaa         espectador
-eCa'ã         adivinhar, conjeturar, desconfiar
-eCa'ã, po, -py'a         pensar
-eCaæ         com saúde, sadio, são
-eCaka         deslumbrar
-eCakã         claridade
-eCape         iluminar
eCarai         esquecer-se
-eCay         lágrima
-eCei         em frente de
-eCy         assar, torrar, tostar
ee        gostoso
-e'en      ;  doce, salgado
eguæ        a alguma parte
-egwa      ;  servir
-egwa      ;  tipo
ei        mel
ei rapu'a, ei retã        colmeia
ei ruCu         mumbuca
ei, eiru        abelha
-ei, -joi     &nnbsp;  lavar
eiCu         plêiades, sete-marias
-eindy, kypy'y, -yke   &nbbsp;    irmã
eira        doninha
eiratæ        caga-fogo
eiratæ, kapi'i kaCæ, nhuun kaCæ         erva-cidreira
eirati        cidreira
-eja, t-, uka    &nbssp;   deiCar
-eja, -uka     &   permitir
-ejou vai eme, pota vy e'yn, -vai eme ke         desculpar-se veja
-eka      &  procurar
-eko      &  costume, hábito, menstruação
-eko      &  vida, sistema cultural
-eko a'ã     &nbbsp;  pôr à prova
-eko jogwa, -nhemonde   &nnbsp;    controlar
-eko ky'a     &nnbsp;  ter a vida contaminada
-eko reta rei    &nbssp;   atarefado
ekoa        aldeia, povoado
-ekoa      ;  morada
-ekoaCy         sofrimento
-ekony, -oa katy rei, -iko  &nbbsp;     perambular
-ekove      p;  continuação da vida
-ekovia     &nbssp;  substituto
-ekyi, -mondoro    &nnbsp;   arrancar
embe        lábio, beiço
-embe      ;  margem, beira
-embe 'y     &nbbsp;  bainha de roupa, fímbria
embe'a        beiçudo, de lábio inferior caído
-embeta     &nbssp;  queiCo
-embe'y     &nbssp;  borda
-embi      ;  alvo
-embia      p;  presa, quem ou o que foi morto
-embiapo     &nbbsp;  artefato, feitio
embiayvu        estimado, predileto
-embigwai     &nnbsp;  empregado, mandado, servo
-embiporu     &nnbsp;  arma
-embi'u     &nbssp;  comida
-embo      ;  protrusão
-embo rike     &   gavinha
-embuky ra'a     p;   moela
-embypy     &nbssp;  pé de vegetação
embyre        sobras, restos
-emiendu     &nbbsp;  notícia
-emimbo'e     &nnbsp;  discípulo
-emimbo'e, katygwa    p;    aderente
emireko        coisa possuída, esposa / cosa poseída, esposa / possessed thig, wife [PTG81]
emo        coceira
-emo, vai     &nnbsp;  irritação
emobo        através / através / through
emoin        pôr, colocar / poner / to put
-en, -i, -pia, -Cen, -Cyry         sair
-en, -jeupi, -vu    &    subir
-enapy'ã     &nbbsp;  joelho
-enapy'ã, oku'ea, ojepotaa  &nbbsp;     junta
-enda      ;  cavalgadura
-enda, -o, oo, oguy   &nbssp;    casa / casa / house [Swa095]
-enda, ruga     ;   lugar
-enda, tenda     p;   banco
endu        sentir
-endu      ;  perceber
-endu kwaa     &   entender
-endu pyau     &   receber notícia
-endu rive, -ma'en rive   ;     não prestar atenção
-endu, -upity    &nbssp;   ouvir
-endua py, -eCaa py         presença
-enduka, -nhendu uka   &nbbsp;    avisar
-endy      ;  brilhar, acender-se
-endy, eCakã, tata endy         luz
-endy, tata endy    &    chama de fogo
-endyry     &nbssp;  saliva, baba
-endyva     &nbssp;  barba
ene        escaravelho
-enhoæ      p;  brotar
-enhoæ, -u'ã     p;   broto
-enoæ, -japukai, -nhendu uka  &      chamar
-enoiny, -iny, -moiny, tema  &nnbsp;     ação contínua
-enoiny, -iny, nhogwenoiny  &nbbsp;     sem interrupção
-enonde     &nbssp;  para a frente
-enonde katy     p;   defronte
-enonderã, -rã    &nbbsp;   futuro
enu        ouvir / oir / to listen [PTG151]
-enyen, po'aka    &nbbsp;   capacidade
-e'o'ã      p;  convulsão, epilepsia
-e'õgwe     &nbssp;  corpo morto
-e'õgwe, nda'evei va'ekwe, omano va'ekwe,, nda'ipoi va'ekwe         defunto
epoCi         esterco, fezes
-epy      &  custo, preço ,
-epy      &  galardão, recompensa, salário
-epy, -jogwa     p;   defender
-eraa jepe     &   salvar, livrar
-eraa, -eravy    &nbssp;   levar
ere-        você / usted / you [PTG218]
-ere, -vere     ;   lamber
-ereko      p;  andar junto com
-ereko      p;  conceber (nenê)
-ereko      p;  conviver com, possuir, ter plantado
-ero'a      p;  arremeter-se contra
-ero'a, -jopy    &nbssp;   agarrar
-ero'a, -nhea'ã rei   &nbssp;    estuprar
-eroayvu     &nbbsp;  falar com, ler
-eroCæa         vergonha
-eroCyry         levar na correnteza
-erojae'o, py'a vai   &nbssp;    prantear
-erojapyCaka         implorar, fazer escutar
-erojerovia     ;   usar arma
-erojevy     &nbbsp;  voltar junto com
-eroma'endu'a    &nbssp;   agradecer
-eropo'aka, -erombaraite, -eroCã         aturar, agüentar, tolerar, suportar
-eropoCy         ficar bravo com
-eropoyi     &nbbsp;  magoado com
-erova      p;  copiar
-erova      p;  mudar
-erova      p;  traduzir
-erovaen     &nbbsp;  chegar, trazendo alguma coisa
-eroveve     &nbbsp;  levar no ar
-erovia     &nbssp;  acreditar
-erovy, -upity    &nbbsp;   alcançar, atingir
-erovy'a     &nbbsp;  comprazer-se com, estar alegre por causa de
-eru, -eruvy     p;   trazer
-ery      &  nome
-ery apy     &nbbsp;  sobrenome
-ery rupi     &nnbsp;  em nome de
esa, eca        ver / ver / to see [PTG208]
-etã      &  colônia, comunidade
eta, ete, heta        muitos / muchos / many [PTG134]
-eta, -'i, mbovy e'yn, porã'i, rei, vai, vaipa         muito
-etã, tetã     &   cidade
-etarã      p;  parente mais distante
-etarã ae'i     ;   parente bem chegado
-etarã ae'ive va'e    p;    parente mais chegado
-etarã, -e'yi    &nbssp;   parente
-etave      p;  aumentar
-etave, -ve     ;   mais
ete        corpo / cuerpo / body
ete        legítimo, real, verdadeiro
ete, teve        realmente
eteve, gu-        próprio
etimã        perna / pierna / leg [PTG167]
-etovape     &nbbsp;  bochecha
etun        cheirar / oler / to smell [PTG50]
-etun      ;  cheirar / oler / to smell
-etyma      p;  perna / pierna / leg
-etyma kwaa     ;   ornato circular usado no tornozelo
etyma raCy         dor na perna
-etyma ro'o     ;   barriga da perna / panturilla / calf (of the leg)
-etyma rovaikwe'i va'e   &     coxo
'eu        arroto / eructo / belch
-eve, gui     &nnbsp;  de / de / of
-eve, pype     &   junto com
evo'i        minhoca
evo'i gwaCu         minhocão
evo'i pe        lesma
-evovo      p;  barulho
evy atã        barriga dura, com estômago farto de comida
-evy atã, -nhandu    ;    satisfeito
e'yn mbove, ranhe, voi        antes
e'yn re        sem / sín / without
e'yn vy        senão
-gata      ;  gastar
guæ, guæ rami, nami, po rami, ha'e rami        assim
gui        do que, em diante
gui        fonte de conhecimento, procedência
gui        termo de comparação
gui vy        devido a
guive        desde, e ainda
guive rã, va'e va'e, va'ekwe 'ekwe        cada um
guy        parte inferior
guy py        embaixo
guyra        ave, pássaro / ave, pájaro / bird
guyra Ciæ         garça-branca
guyra jereko'i        dançador
guyra pia        flecha para matar pássaros
guyra, guyra nhandu        ave / ave / bird
guyrapa pe        bodoque
-guyryæ, -mbovava, -pyryryæ  &nnbsp;     girar
gwa'a        arara / guacamayo / macaw
gwaã        vagalume / luciérnaga / fire-fly
-gwaæ      ;  correr atrás de caça
gwaCu         macuco inambu
gwaCu         veado / venado / deer
gwaCu, ja'ea, tuviCa, ruCu         grande / grande / big, large
gwaCu, katuæ         bastante / mucho / lots
gwaimi        velha / vieja / old woman
gwairaka, jakare rovo'i, rovo, yypo        ariranha
gwairaka, rovo, yypo        lontra / nutria / otter
gwajayvi        guajuvira
gwakara        marreca-do-mato
-gwapy, -æ     &   sentar-se
gwary        lobo, leão
gwarykwa        guarapu
gwasu        grande / grande / large, big
gwata        caminhar / caminar / to walk [PTG10]
-gwata. -iko     p;   andar / andar / to walk [PTG10], [Swa084]
-gwata rei     &   vaguear
gwavira        guabiroba
-gwe      &  apagar-se
-gwejy      p;  descer
gwembe        aningaúba
gwenapy'ã re oæ        ajoelhar-se
-gwevi      p;  andar para trás, de costas
gwi        de / de, desde / from
gwy        sob, embaixo / abajo / under, bellow
gwyra'i        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
ha        (nominalizador), o que faz a coisa / (nominalizador) / (nominaliser)
ha'á, ho'á        cair, nascer / caer, nacer / to fall, to born [PTG35]
haCa         machado
ha'e        ele / él / he, it [PTG77]
ha'e gui        de lá
ha'e gui, ha'vy, ne        então
ha'e javi vy        ao todo
ha'e javi, ha'e javive, paven, javi, pa, opa         todo, todos
ha'e nunga        aquele tipo
ha'e nunga rupi, ha'e nunga vy        por causa disso
ha'e nunga, namigwa, nunga        coisa ou pessoa assim
ha'e py, pe, pe py        lá
ha'e rami ae tema, ha'e ramive tema        e assim por diante
ha'e rami avei        semelhantemente
ha'e rire        depois disso
ha'e rire, ha'e gui        em seguida
ha'e, ha'e va'e        ele/ela
ha'e, ha'e va'e, peva'e, po nunga, pova'e        aquele / aquel / that [Swa077]
ha'e, ha'ekwe, ha'e va'e, peva'e, po nunga, pova'e         aquilo
ha'e, ha'vy        e
ha'ekwe ekwe'i rupi        com repetição
ha'ekwéry        eles / ellos / they
ha'ekwe'yn kwe'yn        um por um
ha'eve        serve, dá
ha'eve 'eve ma        pronto
ha'eve e'yna rami        errado
ha'eve e'yna rami, -ovaigwa        contrário
ha'eve ma        basta, chega
ha'eve ri        está bem, não obstante
ha'eve vai        boa vontade
ha'eve vai, py'a porã        tranqüilo
ha'eve, nda'eve e'yni        possível
ha'eve, porã        bom
ha'eve`yna rami, rei        de maneira errada
ha'evea rami, ha'eve va'e        correto, corretamente
ha'evea rami, peteæ, po py, porã        certo
ha'evea rupi        com razão
ha'evete        obrigado / gracias / thanks
ha'eveve, porãve        melhor
ha'eve'yna rami, ha'eve'yn va'e        incorreto
ha'i        minha mãe
ha'i, mamãe        mamãe / mamita / mom
hakã te'yn va'e        ciumento
hakwa va'e        arame farpado arame
hatã'i va'e, perata hatã'i va'e        moeda / moneda / coin
havia        sabiá
he'ã        ficar / quedar / to stay
heCe         referente a ele/ela
he'ia        referido, significado
he'ia, 'epy        como dizem
hepy        é caro
hetyma va'e        cadeira tenda
hevo'i gwaCu, mboi reCa pyCo e'yn        cobra-cega
hima        animal doméstico / animal domestico / domestic animal [PTG26]
hu'i        farinha torrada
hu'i Ciæ         fubá de milho torrado
hu'y Ca         cana de flecha
hu'y pepo        pena de flecha
hy'a        prato, bacia de porongo, tigela, cuia
hy'a kwa        cabaça, jarro, garrafa
hy'a pero, kaCæ, nambu         tipos de borboleta
-i      &nbbsp; despedaçar-se
-'i      &nnbsp; carinho
-'i      &nnbsp; diminutivo
-'i atã     &nbssp;  persistir
-'i te ae, ke    &nbssp;   favor
-i, -jekwaave, -je'o   &nbbsp;    destacar-se
-'i, kyræ, miræ    &nnbsp;   pequeno
-'i, mae, rive, 'rãe ma   ;     somente
iba        céu / cielo / sky [PTG47]
ibi, yby        terra / tierra / earth [PTG201]
ibira('i)        pau / madera / stick [PTG159]
ibiti, ybyty         colina, monte / monte / hill, mount [PTG132]
ibitu, ybytu         vento / viento / wind [PTG207]
iCã         corda / cuerda / rope, cord, string [PTG62]
iCapy         orvalho
iCugui, imba'e         dele, dela
iCupe         a ele/ela, lhe
ie        estômago / estómago / stomach [PTG22], [Swa004]
ie        intestinos, entranhas / intestino, entrañas / intestine, gut [PTG204]
ii        água / água / water [PTG4]
iia        canoa / canoa / canoe [PTG38]
ijaCua         canhoto
ijapyte pire va'e        careca / calvo / bald
ijukwe        gema-de-ovo
ika'aguy va'e        indígena / indigena / indian
ikaren'i va'e        manco
-ike      &  entrar
-iko      &  viver, realizar-se
-iko aCy, -kwai aCy, -jeCareko rei, -jeCa vai         sofrer
-iko eta     &nbbsp;  ficar preocupado
-iko katu     &nnbsp;  estar pronto
-iko kavaju áry    &nnbsp;   andar a cavalo
-iko porã     &nnbsp;  prosperar, viver corretamente
-iko rive     &nnbsp;  andar sem propósito
-iko rive, omba'eapo e'yn va'e  p;      estar desempregado
-iko tema, -kwai tema   &nnbsp;    viver em liberdade
-iko vai     &nbbsp;  viver mal, morrer numa catástrofe
-iko, -kwai     ;   morar, ser
-iko, -po     &nnbsp;  existir
ikobe        viver / vivir / to live [PTG216]
-ikove      p;  permanecer vivo
-ikove, -kakwa, -vuu, yvate         crescer
-ikovy      p;  ação durativa
-ikovy, -pyta    &nbssp;   ficar
-ikovy, va'erã, va'ety   &     habitual, ação habitual
ikuigwe        fruta caída
ikwai        viver / vivir / to live [PTG216]
iky'akwe        sujeira
imba'e rei reipa va'e , iriko va'e, ogwerekopa va'e         rico
imba'epu va'e        músico / músico / musician
imbaraka va'e        cascavel / cascabél / rattle
-ime      &  estar ainda
imeve e'yn va'e        viúva / viuda / widow
imonda va'e        ladrão
inambu pytã        perdiz
indaje        gavião-preto
inga        ingá
-iny      &  sentado, estar em posição fixa
ipaje va'e        pajé / payé / shaman
ipaje va'e, opita'i va'e, yvyra'i ja        pajé
-ipotaa     &nbssp;  vontade / voluntad / will
ipu va'e        música / música / music
iraity        cera / cera / wax
iro va'e, tai va'e        bebida alcoólica
iro'iCa         frio / frío / cold [PTG93]\
iru        recipiente / recipiente / vessel
irun        amigo, companheiro
irun        tempero, comida servida com outra
irundy        quatro / cuatro / four
iruru        inchar / hinchar / to swell [PTG104]
ita        pedra / piedra / stone [PTG161]
'ita        nadar / nadar / to swim [PTG137]
itã        marisco, vasilha de porongo
ita endy        pedra cristal / piedra cristal / crystal stone
ita ku'i        areia / arena / sand
ita ku'i porãa, ye'en rembe        praia / playa / beach
ita mbeju       
ita mbeju        laje, pedra chapada
ita ova        barranco de pedra, perau de pedra
itakaru        lagosta
itakaru, japeuCa         caranguejo
itavy (rei) va'e        adúltero/a
i'u         beber / beber / to drink [PTG25], [PTG59]
iu, ri ty, ty        espanto
iu, ty        susto
iupa        lago / lago / lake [PTG110]
iwikaty        rio abaixo / río abajo / down stream
iwiri         ao lado / al lado / beside
iwivovo        ponte / puente / bridge
iyapu'a         redondo / redondo / round [PTG183]
ja        dono
-ja      &nnbsp; atracar, doca, porto
-ja      &nnbsp; caber
-ja      &nnbsp; grudar
-ja, -jepo'oi    &nbssp;   ligar-se
jaCipe, -ajy, -ajy kyræ, memby kyræ, pen         sobrinha
jaCy         lua, mês
jaCy endy         luar
jaCy endy mbyte         lua crescente
jaCy mbyte py         lua minguante
jaCy nhepytun         lua cheia
jaCy pyau         lua nova
jaCy tata         estrela / estrella / star [PTG115], [PTG83], [Swa072]
jaCy tata ijaty va'e, guyra nhandu, joykeCo         constelações diversas
jaCy tata ova va'e         estrela cadente
jaCyta, tembi'u araa         concha
ja'ea        impressionante
ja'ea, vaipa        abundante
-jae'o, -piary    &nbbsp;   chorar
jagwa        cachorro
jagwa ky        pulga
jagwa pinda        anzol-de-cachorro, unha-de-gato
jagwa rundi        jaguarundi
jagwa tuvy nhe'en        chacal
jai ru        pavão
jai, jai ra'y, mboi        cobra
jai, ka'aguy        mato
jaiCa         paca
jaiCe, Cy'y        tia
-jaikui     &nbssp;  começar a cair
jaju, pindo        palmeira
jakare petyngwa        cascudo
jakare rugwairã        cacto
jakare, pa'i        jacaré
jaku        jacutinga
jaku pen        jacoveio
-ja'o      ;  dividir-se, separar-se
-japara     &nbssp;  cabecear
-japavo     &nbssp;  trocar de mulher
-japavo, -va     p;   mudar-se
jape'a, tata'y, Cakã         lenha
-jape'ava     &nnbsp;  cortar lenha
-jape'e     &nbssp;  esquentar-se
japepo, oja, ojapepo        panela
japeuCa         escorpião
-japo      ;  agir, ocupar-se
-japo porã     &   fazer bem
-japo vai     &nnbsp;  fazer mal, dirigir injúria
japu'i        japu
japu'i pytã        japim
-japukai     &nbbsp;  clamar
-japyro     &nbssp;  virar-se
-japyte gwereu    &nbbsp;   cambalhotar
jarakaCi'a         jaracatiá
jarara        jararaca
jarara, mboi tuvy        urutu
jare        sujeira ou comida grudada
-jaryi      p;  avó
jatevu        carrapato
-jau      &  tomar banho
-java      ;  fugir
jave        enquanto / encuanto / while
jave        no tempo de
jave, puku re, pukukwe re        inteiro
javy jevy, javy ju        bom dia
-jayvy      p;  armar
je        diz que
je-        si
-jea      &  volta
-je'a      ;  adjacente
-je'a vyky     &   pentear os cabelos
-je'a, jope, joyvy    p;    lado a lado
-jeaCa, -joaCa         cruzado(s)
-jeapa      p;  dirigir-se
-jeapakwa, -nhemama   &nbssp;    enrolar-se
-jeapi, -mbota, -pete   &nnbsp;    bater
-jeapura     &nbbsp;  apressar-se
-jeavy uka, -mbogwa   &nbssp;    esquivar-se
-jeayvu     &nbssp;  arrepender-se
-jeCa jopia         sombrear os olhos
-jeCa joy         limpar os olhos
-jeCa kwaa uka, -jekwaa uka         revelar-se
-jeCa uka         comparecer, apresentar-se
-jeCa yty         ter cisco no olho
-jeCareko rei, -ipotapa rei         passar necessidade
-jeCareko rei, -jeCa vai        estar aflito
jegwa        lacre
-jegwa      p;  adorno, adornar-se o cabelo
jegwa, para        enfeite
-jegwaru     &nbbsp;  sentir nojo, ser repelido
-jejoi      p;  lavar-se
-jejojai     &nbbsp;  rir de si
-jejoko     &nbssp;  controlar-se, dominar-se
-jejokwa, -jejuvy    ;    amarrar-se [PTG9d]
-jejopy     &nbssp;  aproveitar
-jejuka     &nbssp;  estar morto, suicidar-se, machucar-se
-jejura     &nbssp;  enlaçar-se
-jejuru peka     p;   bocejar
-jejuvy, -jejyryvipy   &nbbsp;    enforcar-se
jejy        palmito
-jeka      ;  partir-se
-jeko      ;  depender
-jeko me'en     ;   entregar a própria vida
-jeko, -mbovy    &nbssp;   encostar-se
-jekwaa     &nbssp;  aparecer, perceptivelmente, visivelmente, visto
-jekwaa, -jeCa uka         apresentar-se
jekwe        por ouvir dizer
-jekýi      p;  arfar, sair de repente
-jeo apo     &nbbsp;  fazer a própria casa
-jeovere, -kai    &nbbsp;   queimar-se
jepe        ainda que
jepe, -enonde, -ve        adianta
jepe, vy jepe, ramive        apesar de ramo
-jepe'a     &nbssp;  abrir-se
-jepe'a     &nbssp;  retirar-se
-jepekwavo     &   desviar-se
-jepero     &nbssp;  resvalar-se
jepi        repetidamente
jepi, va'ety        várias vezes
jepiaty rami        como sempre
-jepiro     &nbssp;  descascar-se
-jepo ei     &nbbsp;  lavar as mãos
-jepo kwaa     &   ter o jeito de
-jepo pete     &   bater palmas
-jepoka     &nbssp;  estar em contorções, contorcido
-jepokoi, jepo'oi    ;     prender-se / atarse / to tie (refl.)
-jeporu     &nbssp;  usar-se, estar em uso
-jepoyvu     &nbbsp;  cuidar-se
-jepy apo     &nnbsp;  retirar o pé
-jepy kuma     &   cruzar as pernas
-jepy kwa     &nnbsp;  amarrar os próprios pés [PTG9d]
-jepy, -mboekovia    ;    vingar-se
-jepyo      p;  esticar-se
-jera      ;  desamarrar-se
-jere      ;  rolar, dar uma volta
-jereko katu     p;   aprontar-se
-jereko vai, -mano    p;    morrer
-jero'a     &nbssp;  curvar-se, dobrar-se
-jerojy     &nbssp;  marchar em fila
-jerojy, -nheCyrõ         marchar ou andar em fila
jeroky        dança
-jeroky     &nbssp;  dançar
-jerovia     &nbbsp;  confiar
-jerovia     &nbbsp;  estar bravo, estar valente
-jerovia     &nbbsp;  ter fé
-jerovia, -erovia    ;    crer
-jeroviapy     &   fiel
jeruCi         pomba, juruti
-jerure     &nbssp;  pedir
jetapa, Cita pera rovaja         tesoura
jety        batata-doce
-jeupi      p;  trepar, copular
-jeupity     &nbbsp;  cumprir-se
jevy        de novo, outra vez
-jevy      ;  voltar
jevy, kwerei        de volta
-jey      &  ficar limpo
-jeyi      ;  estar amortecido
jo-        alheio
jo-, joupe        um ao outro
joapy        no mesmo lugar
joavy        diferente, desigual
-joCo, mba'eCo         socar
joe opu'ã        lutar, guerrear
joeCei        um defronte do outro, parelhos
joegwa        do mesmo tipo
-jogwa      p;  comprar
-jogwa, -jopy, -py    p;    pegar / agarrar / to take
jogweravy, jogweruvy, jogweru, jogweraa, -mbojoguy         acompanhar-se
jogwereko        andar juntos
-jogwero'a     &   arremeter um contra outro
jogweroayvu        conversar
joja        plano
-joja      ;  parelho
joja, pe        chato
-jojai      p;  escarnecer, rir de, zombar
jojavi        todos juntos
jojoi        soluço
jojovai        de cada lado
jojyva jyva re        de braços dados
-joka      ;  quebrar a casca de algo
-joko      ;  trancar, rodear
-joko, -jojoko, -jopia, -ko  &nnbsp;     bloquear
-joko, -mbojovake    ;    encarar
-joko, -mongora, -mombyte  &nbssp;     cercar
-jokwa      p;  comprometer
-jokwa, -jojokwa, -kwa, -moCã, nhapyCæ         amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG9d]
-jokwai, -manda, -uka   &nnbsp;    mandar, ordenar
jomeme        entre si
-jo'o      ;  cavoucar
joo rami        semelhantes um ao outro
joo rami e'yn        não de acordo
joo rami, e'yn joavy        desiguais, diferentes
joo rami, jo joo rami        igual, idêntico
jopara        feijão cozido com milho ou arroz
jope        encostados lado a lado
-jope, -mboaku    &nbbsp;   esquentar, aquecer
-jope, -pe     &   aquecer
-jopoi      p;  pescar
-jopoi, -mongaru    &    alimentar
-jopou, -paCia         passear
-jopy      ;  aceitar, tomar (pegar)
-jopy, -jou     ;   adquirir
-jopy, -movaen    &nbbsp;   receber
-jora, -ra     &   desamarrar, desatar
jorire        alternadamente
jorire, jorire rire        um após o outro
-jou      &  achar
-jou porã     &nnbsp;  achar bom
-jou vai, -erovai    ;    achar ruim
-jou vai, -mbojegwaru   &nnbsp;    detestar
-jou, -jopy     ;   obter
joupive, joeve        juntos
jovai re, jovaive re        nos dois lados
jovai, jovai re        opostos
jovake        face a face
-joy      &  enCugar
joyCy        um atrás o outro
joykeCo         três-marias (constelação)
joyvy        paralelo
-ju, -juvy, tury, -uvy   &     vir
ju'a        amora
-juei, -mboaja    &nbbsp;   fazer dieta
ju'i, meã'i        sapo
-juka      ;  matar
juku'a        gripe
juku'a        tosse
juku'a piru         tosse seca
juku'a piru, juku'a puku, juku'a rai        tuberculose
juku'a puku, juku'a rai        tosse seca
juky        sal
-jupa rei     &nnbsp;  pálido
-jupy, -nheno    &nbssp;   deitado
-jura      ;  enlaçar
juru        boca, abertura
juru Cã         rédea
-juru jai     &nnbsp;  abrir a boca (contra alguém)
juru pyte        beijar na boca
jurua        homem branco, não-índio
jurua ayvu        língua portuguesa
juu        agulha
juu        espinho
juu rakwa endy        abrolho
-jy, -mbojy, -moæ    ;     cozinhar / cocer / to cook
jykwe, mimoæ        cozido / cocido / boiled
jypy        no começo
jyry        beija-flor-da-mata-virgem
-jyryvi kyCæ         cortar a garganta
jyryvi remo         tosse seca
-jyryvipy     &nnbsp;  abafar, estrangular
jyva        braço, asa de xícara
jyva yvypy        parte superior do braço
kã        seio / seno / breast
kã gwe         osso, caveira / hueso, calavera / bone, skull [PTG150]
kã ypy        teta, mama / mamam / breast
-ka, -mbopi, -unga    p;    bater em
ka'a        erva-mate
ka'a        mato, selva / bosque / woods [PTG125]
-ka'a      ;  defecar
ka'a, ka'ay        chimarrão
ka'aguy        mata, bosque, selva
ka'aguy rupigwa, viCo         animal selvagem
-ka'apa     &nbssp;  ter diarréia, ter disenteria
-ka'api     &nbssp;  capinar
ka'aru         tarde / tarde / afternoon
ka'aru mbi ja        estrela vespertina
ka'aru, ka'arukwe        parte da tarde
ka'arua katy         oeste / oeste / West
ka'aru'i, pytun'i        tardinha
-ka'ay'u, -ka'y'u    ;    tomar chimarrão
kaCæ, poCi'u        cheiro forte, catinga, fedor / hedor / stink
-ka'en      p;  formar casca numa ferida
-ka'en, -mombiru    &    secar
kaguijy        chicha, mingau de milho
kãgwaa        cocar
kagware gwaCu         tamanduá-bandeira
kagware, hy'aky        tamanduá
kagware-jagwa        urso
kãgwe raCy         reumatismo
ka'i        macaco
ka'i        macaco / mono / ape, monkey [PTG116]
ka'i yCo         mede-palmos
kakwa, tuja        adulto
kamba        negro, moreno
-kambu      p;  mamar, sugar, chupar
-kambu, -pyte    &nbssp;   chupar
kambua        mamadeira
kamby        leite
kamby he'en va'e        nata
kamby kekwe        coalhada
kamby kekwe, kéCu         queijo
kamby kyrakwe         nata
-kane'õ     &nbssp;  cansar-se, estar cansado
-kane'õgwa, -pytu'u   &nbssp;    descansar
kangy        fraco
kanhy        sumir
-kanhy      p;  desaparecer, estar perdido, perder-se
-kanhy, e>Ca ka'u         tonto
kanoã, ya, yya        canoa
kapata        gerente
kapi'i        capim / capin / grass [PTG39]
kapi'i pororo        junco
kapi'yva, paiva        capivara
kara        encurvado
kara, -jea, -jere        dobrado
-karaæ      p;  coçar
-karaæ, -mbo'i, -nhembiara, -pi, -poko&nbbsp;       picar
karagwata        caraguatá
karagwata'i        abacaCi
karai        civilizado, batizado
karaja        bugio-preto
karamengwã         cesto / cesta / basket [PTG46]
karape'i, mbegwei        baiCo
karavo mbotaa        martelo
karãy        raspar / raspar / to scrape [PTG182]
karen        torto, tortuoso
karo        copo, Cícara
karu        apetite
-karu, -'u     &   comer
karua        refeição
karua, ngaru        festa
karuai        fome intensa
karugwa        louva-a-deus
karugwa, karugwa aju'y        arco-íris
karumbe        tartaruga
kãry        leite do peito
kata pe'i        que anda com as costas em posição horizontal
katu         bom / bueno / good [PTG29]
katu        desimpedido, desobstruindo
katu        intensidade
katu        limpo
katu re, -kwavã, -mbojau        dar à luz
katu, po'aka        poder
katuve ma        quanto mais
katy        na direção de
-katy      ;  em direção a / toward
katy, katy'i, rupi, yvýry        perto de
katy, py'y'i        perto
katy, via        rumo
katygwa        partidário
-ka'u      ;  embriagar-se
kauCa         pela culpa de
kavaju nupãa, vaka pi        chicote
kavara        cabra
kavara ava        bode
kavure        caburé
kavy, eiCu         vespeiro
kavy, kã nharõ        vespa
kay        queimar / quemar / to burn [PTG176]
ka'ygwa        cuia
ke        dormir / dormir / to sleep [PTG76]
-ke      &nnbsp; azedar
-ke      &nnbsp; dormir, pernoitar
-ke rai     &nbssp;  sonâmbulo
-ke rambu     &nnbsp;  ronco de sono
-ke rupi, -kéry    &nnbsp;   em sono
ke, eme, va'erã        imperativo
-ke, nge     &nbbsp;  sono
-ke, -pou, -jopou    ;    visitar
-keayvu     &nbssp;  falar durante o sono
ki        piolho / piojo / louse [PTG171], [Swa045]
ki'a        sujo / sucio / dirty [PTG197]
kiCe         faca / cuchillo / knife [PTG85]
kiCin         cortar / cortar / to cut [PTG64] ou [PTG85]
kii, mombyry, puku        longe
kiti        raspar, esfregar / raspar / to scrape, to rub [PTG79]
kiye        temer, ter medo / temer / to fear [PTG200]
ko yvy, ko va'e yvy        mundo
ko, kova'e        este
ko, rako, Cegui rã         na minha opinião
koa        lugar / lugar / place
-kobra, -mbopaga    &    cobrar
koCi, tajaCu        porco-do-mato
ko'en        amanhecer
ko'en mboae rã        depois de amanhã
ko'en nhavõ        cada dia, cada manhã
ko'en rai ramo        madrugada
ko'en ramo, ko'en rã        amanhã
ko'engwe        ao amanhecer
-kokore     &nbssp;  cacarejar
-kokorõ     &nbssp;  rosnar
kokwe        capoeira
kokwe, tygwe        tiguera
-ko'õ, -pi     &   fazer arder
kora        gaiola
kora, nhembotya jere        cerca
kore        descontentamento
-kore      ;  defraudar, enganar, lograr
kore, ta'vy        exasperação
koropi        por aqui
-kõta, -mombe'u, -papa   &     contar
-koteven     &nbbsp;  precisar
-koto      ;  mergulhar no molho
kova'e        este / éste / this
kova'e        isto
kova'e ára        este dia
ku'a        cintura, metade
kuã        dedo da mão
ku'a Cã         cinta
kuã gwaCu         polegar, dedo polegar
-ku'a kwa     &nnbsp;  apertar a cinta de, apertar o cinto
kuã mbyte rupigwa        dedo médio
kuã ra'y'i        dedo mínimo
kuã regwa, ojere'i va'e        anel
kuã ve'en, -mboakwa        apontar
kuæ'i        porco-espinho
kuCa, hy'a kyCa, -po'o, -mono'õ         colher
kuCai guy, yvy ja'u         ibijaú
-ku'e      ;  estar frouCo
ku'i, yvy ku'i        pó
kumanda        feijão
kumanda rope        vagem do feijão
kunha        mulher, fêmea
kunhataæ        moça
kunhataæ'i        virgem
kunumi        criança, moço, jovem
kupe        a parte posterior de algo
kupe        atrás de, costas / atrás de, espaldas / behind de, back [PTG66]
kupe 'arygwa        sela
kupe, pyCo, poataa         costas
kupi'i raity        cupim
kure        migalha
kure, poryko        porco
kuri        pinheiro
kuri 'a        pinhão
kuri rapo        nó do pinho
kuriju, mboi gwaCu         sucuri
kurity, pinhondy        pinhal
kurive'i rã        daqui a pouco
kurupa'y        monjoleiro
kururu        sapinho
kururu, toko, urukure'a        coruja
kutu        picar, furar / huecar / to bore [PTG97]
-kutu      ;  perfurar
-kutu, -mboai    &nbssp;   ferir
kutua        dor com pontadas
kutua, kutua raCy         pneumonia
-kuvira, -enoæ    &nbbsp;   convidar
kuyã        mulher / mujer / woman [PTG135]
kwa        amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG9]
kwa        buraco
-kwa, -kwai     ;    estar
kwaa        saber / saber / to know [PTG187]
-kwaa      ; 
-kwaa aCy         ser estúpido
-kwaa pota     &   investigar, pesquisar
-kwaa pota rei, -moaruã, -pena rei &       cobiçar
-kwaa pota, -pena    ;    interessar-se
-kwaa ramo     &   opinião, pensar que
-kwaa ramo, pe rã    ;    parece como
-kwaa uka     &nnbsp;  revelar
-kwaa…ramo    &nnbsp;   achar que
kwaCi, Ci'y        quati
kwacia        papel / papel / paper
kwaCia mbojaa, oja va'e         cola
kwaCia mboparaa         lápis
kwaCia para, pape para         bilhete, carta, livro
kwaCia, pape         papel
-kwai      ;  conviver
-kwai      ;  mandar fazer algo
-kwai porã     &   andar de acordo
-kwapy      p;  uniformemente
kwara poCi, -u'y, hu'y         flecha
kwarai        sol / sol / sun [PTG195], [Swa074]
kwarapenmby        esteira
kwarapepen        moranga
kwaray mbyte        meio-dia
kwaray oikea re        oeste
kwaray ojero'a jave        na parte da tarde
kwaray ojero'a jave        tarde
kwaray oua re        leste
kwaray puku        verão
kwaray ykea jaiporu kwaa e'yna katy, kwaray pukwa katy         sul
kwaray ykea jaiporu kwaa katy, kwaray ijapu'a'ia katy         norte
kwaray, nhamandu, nhanemopu'ãa        sol
kwaray'i, kwaray ra'angaa        relógio
kware tu'y, pekun, poi poi        pica-pau
-kwaru      p;  urinar
-kwavã      p;  abraçar
-kwavã      p;  dar à luz
-kwavo, -nhoen    &nbbsp;   despejar
-kwe      &  (passado) / (pasado) / (past)
-kwe      &  eCtraviado
-kwe      &  parte do dia
-kwe      &  vezes
-kwe, kwery     ;   plural
-kwe, kwery, -ty    &    conjunto
-kwe/-gwe, -re    &nbbsp;   passado
kwee        ontem
kwee mboae        anteontem
kwee rupi, kwee rai'i        recentemente
kwegwa, kwe'igwa        anterior
kwe'i        faz pouco tempo
-kwera      p;  sarar
kwerá        sarar, curar, recuperar / sanar, curar / to cure, to heal [PTG191]
-kwerai     &nbssp;  aborrecido (de medo ou angústia)
kwerai e'yn re        pacientemente
kwerai e'yna        paciência
kwerai, nda'evei        triste
kwerei        cada (com eCpressões de tempo)
kwerei        em troca
kweve, aje'i        faz tempo
kwevegwa        antes do anterior
ky (em nhandéva, kývy)        piolho
kya        rede
ky'a        ferrugem, sujo
-ky'a, yty     &   cisco
-ky'a'o, -mboa'eve, -mbojey, -mbokatu, -ppyy         limpar
kyCe         faca
kyCe ryru         bainha
kygwa        pente
-kyje      ;  ter medo
kyju        grilo
kyky pytã        cardeal
kyky'i        tico-tico
kyky'i pytã        sangue-de-boi
kypy        canto
kypy'y, -yke        prima
kyra        gordo
kyra, memby ratã, memby ryru, puru'a, -ye gwaCu         estar grávida
kyræ va'e        criança
kyræ va'e ryru        ventre
kyræ, mboapy'i, mbovy, mbovy'i, ndaetai        pouco
kyræ'i va'e joia, kyræ'i va'e reCaa         parteira
kyre'yn, ta        disposto
-kyriræ     &nbssp;  calar-se
kytã        verruga
-kyty      ;  ralar, friccionar
-kyty, -piCy, -pokyty         esfregar
kyvõ        cá
-kyvõ      ;  deste lado / de este lado / this side
kyvu'i        formiga-leão
kyvy, -yke'y, -egwa, joegwa, -yvy        irmão
lá hovai katy        para
ma gui, marã katy gui        de onde
ma nunga        que coisa
ma rupi        por onde
ma voi        de antemão
ma voi, araka'e        previamente
ma, na, vyvoi        já
-maCo         manso
ma'en        ver / veer / to look
-ma'en      p;  olhar
-ma'en e'yn va'e, ára revegwa e'yn &       cego
-ma'en mbegwe    &nbssp;   emboscar-se
-ma'en ngatu     p;   fitar
-ma'en ngatu, poreCa         olhar fixamente
-ma'en rei     &   cautela
-ma'en, -pytyvõ (em nhandéva, -pytymo)&nbbsp;       ajudar
-ma'endu'a     &   falar bem (de alguém)
-ma'endu'a     &   lembrar-se, recordar
-ma'endu'a, -nhembo'e   &nnbsp;    orar
ma'etyn        ano
-ma'etyn, -nhotyn, -tyn   ;     plantar
ma'etyna        época de plantar
maimbe, paragwa        estourado
maino        beija-flor
mamo        onde
mamove        em nenhum parte
-manda      p;  exercer autoridade
mandi        mandi
mandori        manduricão
manduvi        amendoim
mandyju        algodão
manga        peteca
manguruju        surubi
mani'o        mandioca / yuca / manioc [PTG120]
manõ        morrer / morir / to die [PTG131]
marã        corromper-se, que se estraga
marã        método
marã        que acaba
marã katy        para onde
marã nda'u, merami        parece que
marã rami vy        de alguma forma, de alguma maneira
marã rami, rami        como
marã, rai        meio
marakã te        apelido
marakana        maracanã
mate        desagradável
mava'e        qual
mava'e rã rei        qualquer um
mava'e, va'e, va'ekwe, va'erã, -a        quem
mayanga        mangangá
mba'e        coisa
mba'e        o que, hein, por exemplo
mba'e        proposta
mba'e        que seja, talvez seja, que tal
mba'e Ca         como é que'
mba'e Ca oo oiny'         o que está acontecendo'
mba'e gwaCu         cadáver
-mba'e mombe'u    &nbbsp;   contar mentira
mba'e nunga        que tipo
mba'e nunga, mba'e Cagwa         que tipo é
mba'e re        por que
mba'e rei rei        bens
mba'e ta ha'e rami        como pode ser'/!
-mba'eaCy         doente
-mba'eapo     &nnbsp;  trabalhar
mba'emo        algo, alguma coisa
mba'emo (ra'yægwe) mongu'ia        moinho
mba'emo araa, yvy jo'oa        cortadeira
mba'emo oeCyaty         forno
mba'emo ra'yægwe        cereal
mba'emo rei        qualquer coisa
mba'epu        instrumento musical
mba'erã        para que
mba'ety        horta
mba'ety, kokwe        roça
mba'ety, nhuundy        campo
mba'eve, mba'e'yn        nada
mba'evyky        brinquedo
mba'evyky, mbaje        feitiço
mba'eypy        mito
mba'eyru        veículo
mbaipy        mingau
-mbaraete     &nnbsp;  firme
mbaraete, poyi, y        forte
mbaraka iCã va'e, mbaraka ijyva va'e         violão
mbaraka ipira'o va'e        acordeão
mbaraka miræ        chocalho
mbarakuja, mburuku        maracujá
mbaravija        adivinha
mbarigui        borrachudo
mbarigui miræ        pium
mbegwei        devagar, lento
mbegwei        levemente, sem fazer força
mberu        mosca
mberu aæ, mbytu        mutuca
mberu upi'a va'e        varejeira
mbiCy, -u'un         assado
mbii, yCo ngaruru         lagarta
mbirua        varíola
mbo-        causativo
-mbo'a      p;  botar ovos
-mbo'a, -jura    &nbssp;   prender
-mboaCa         repetir, agir além de
-mboaCy         sentir dó, sentir pena
-mboaCy, -nhembomboriau         compadecer-se
-mboaguyje, -mbojera   &nbbsp;    transformar
-mboaku ro'y     p;   refrescar
-mboaku, -mboja    &nnbsp;   chocar
-mboapu'a     &nnbsp;  retrair
-mboapu'a, -movaen    p;    recolher
mboapy        três, a terceira parte, etc
mboapy meme        seis
-mboapyCa         insultar
mboapy'i, mbovy        poucos
-mboarakwa, -mo'arandu   &     disciplinar
-mboare     &nbssp;  demorar, atrasar, retardar, esgotar
-mboaty, -mono'õ    &    amontoar, juntar
-mboa'y, -mbovo    &nnbsp;   rachar
-mboaygwe     &nnbsp;  atorar
-mboayvi     &nbbsp;  aspergir
-mboayvu     &nbbsp;  interrogar
mboCy         braveza, ira, raiva
mboe        ensinar / enseñar / to teach
-mbo'e      p;  ensinar, instruir
-mbo'ea     &nbssp;  mestre
-mbo'ea, porombo'ea   &nbssp;    professor, professora
-mboeCarai         fazer esquecer
-mboeko, -eko re    &    menstruar, regras
-mboeko, -mboete    &    respeitar
-mboekovia     &   trocar
-mboepy, -paga    &nbbsp;   pagar
-mboery     &nbssp;  dar nome a
-mboery, -moæ    &nbssp;   nomear
-mboetave     &nnbsp;  fazer aumentar
-mboete     &nbssp;  honrar
-mboete, -eroma'endu'a   &     homenagear
-mboete, -mbojera    ;    ressuscitar
-mbo'eu     &nbssp;  fazer arrotar
-mboguy, -mopu'ã, -mbovy, -no'ã, upi p;       levantar
-mbogwa, -mboveve    ;    peneirar
-mbogwai     &nbbsp;  golpear
-mbogwapy     &nnbsp;  sentar
-mbogwata, -ereko, -erekovy  &nnbsp;     guiar
-mbogwata, -mbojeapa, -upi  &nbbsp;     dirigir
-mbogwata, -no'ã    &    fazer andar
-mbogwe     &nbssp;  apagar
-mbogwejy     &nnbsp;  fazer descer
-mbogwejy, -moyvyæ    p;    abaixar
-mbogwevi, -momombyry, -monhevaen &nnbsp;      afastar
-mboi ipire, -piro,   &nbssp;    tirar o couro
mboi kwaCia         quatiara
mboi pytã        cobra-coral
mboi yma'i        urutuzinho
mboi yvy guy pygwa ra'y        cobra-marrom
-mboive, -pave    &nbbsp;   diminuir
-mboja      p;  colar (v), unir
-mbojae'o     &nnbsp;  fazer chorar
-mboja'o     &nbbsp;  dividir, repartir
-mboja'o; -mopokã    ;    separar
mbojape        pão, bolo
mbojape mbovua        fermento
-mbojaru     &nbbsp;  xingar, ultrajar
mbojaru rei e'yn py        respeitando
-mbojaru, -nhemboarai, nheva'anga &nnbsp;      brincar
-mbojaru, -nhembojaru   &nnbsp;    ridicularizar
mbojarua rupi e'yn        para dar honra
-mbojau     &nbssp;  dar banho
-mboje'a     &nbbsp;  comparar-se
-mboje'a, -tyru    &nnbsp;   misturar
mbojeapaa        volante
-mbojeCa uka         apresentar
-mbojeCa vai, momboriau         afligir
-mbojegwa     &nnbsp;  adornar, lacrar
-mbojegwa, -mbopara, -mbo'yvoty &nbssp;      enfeitar
-mbojegwaru     ;   abominar
-mbojeko     &nbbsp;  encostar
-mbojepekwavo    &nbssp;   fazer desviar
-mbojepo'oi, -mbojoapy   &     ligar
-mbojere     &nbbsp;  fazer dar uma volta
-mbojere, -mombe, -mopen   p;     dobrar
-mbojerovia     ;   mostrar a fé
-mbojerure     &   fazer pedir
-mbojevy     &nbbsp;  vomitar, fazer voltar
-mbojey, -mbogwe    &    perdoar
-mbojo'a     &nbbsp;  empilhar
-mbojo'a     &nbbsp;  enfiar
-mbojoapy, -mboje'a   &nbssp;    pôr juntos
-mbojoja     &nbbsp;  comparar, parelhar
-mbojoja, -me'en    &    dar
-mbojope, -mbojoyvy   &nbssp;    colocar lado a lado
-mbojovai     &nnbsp;  colocar nos dois lados
-mbojovake     &   ter audiência com
mboka        espingarda
mboka rapyta        coronha
mboka ra'yæ        bala (de espingarda)
-mbokara     &nbbsp;  encrespar
mbokaravo        pregar
-mbokatu     &nbbsp;  desobstruir
-mbokupe 'arygwa    &    pôr a sela em
-mbokwa     &nbssp;  fazer buraco em
-mbokwa, -mombu, -jo'o   &     furar
-mbokwapy     &nnbsp;  fazer agir uniformemente
-mbopaga, -momba'eapo, -mboarakwa &nnbsp;      punir
-mbopara     &nbbsp;  escrever
-mbopatu'a     &   inflar
mbopatu'aa        bomba de ar bola
mbope        cachorro-do-mato
-mbope, -mombe    &nbbsp;   achatar
mbopi        morcego
-mbopi, -nupã    &nbssp;   bater, surrar, açoitar
-mbopija     &nbbsp;  apertar
-mbopita     &nbbsp;  fazer fumar
-mbopo'aka     &   autorizar, dar autoridade a
-mbopoCy, -monharõ         embravecer
-mbopo'i'i     &   deiCar estreito
mbopororo         estourar
-mbopoty     &nbbsp;  enfeitar com peninhas, flores, etc
-mbopu, -eroayvu    &    descarregar arma
-mbopu, -mbojoguy    ;    tocar instrumento
-mbopupu     &nbbsp;  fazer ferver
-mbopy, -mbopyve    &    alargar
-mbopyau     &nbbsp;  deixar novo
-mbopyau     &nbbsp;  lembrar, relembrar
-mbopyau     &nbbsp;  renovar
-mbopytã     &nbbsp;  avermelhar
-mbopyu, -mongu'e    ;    afrouxar, afugentar
-mbopy'y'i     &   deixar apertado, deixar perto
mboraei, tarova        canção
mborayvu        bondade
mborayvu, porayvua        amor pelos outros
-mboreve     &nbbsp;  fiado, causar dívida
-mboreve, -poruka    ;    emprestar
-mboruru     &nbbsp;  fazer inchar
-mbory      p;  fazer sorrir
-mboryryi     &nnbsp;  fazer tremer
-mbotape, -mopa'un    p;    fazer um caminho
-mbotavy     &nbbsp;  enganar, decepcionar
-mbotuja, -mbotuviCa, -moingo, -mongakwa, -monhemonha, -ereko   &nbssp;    criar
-mbotuviCCa         engrandecer
-mboty      p;  fechar
mbotya        parede, tampa
-mbotygwe     &nnbsp;  desolar, assolar
-mbotyryry     &   arrastar
-mbou, -mbouvy    &nbbsp;   fazer vir
-mbouguy     &nbbsp;  fazer sangrar
-mbougwa     &nbbsp;  fazer depressão em
-mbouviCa         encarregar (alguém) como chefe
-mbovai, -mombe'u    ;    responder
-mbovaipa     &nnbsp;  anular, desfazer, desmanchar, destruir,
-mbovapy     &nbbsp;  virar
-mbovare     &nbbsp;  dar valor a
-mbovava     &nbbsp;  pendurar
-mbovava, -mbojaity   &nbssp;    sacudir
-mbove      p;  velar
-mbove, -arõ     p;   aguardar
-mbovera     &nbbsp;  polir, fazer brilhar
-mboveve     &nbbsp;  fazer voar
-mbovo      p;  partir
mbovy        quanto, quantos
-mbovy      p;  fazer contato com algo
-mbovy      p;  fazer levantar-se
mbovy e'yn        numeroso
-mbovy'a     &nbbsp;  alegrar
mbovyve, mbovyve'i        menos
mbovyve'i        o menos numeroso
-mbovyvy     &nbbsp;  costurar, remendar
-mboy      ;  derramar em
-mboy, -moakyn    &nbbsp;   regar
-mboy'ai     &nbbsp;  fazer suar
-mboyCy         arrumar numa fila
-mboyku     &nbssp;  derreter
-mboypa     &nbssp;  fazer secar
-mboypy     &nbssp;  começar
-mboyru     &nbssp;  empacotar, pôr num recipiente
-mboyta     &nbssp;  fazer suportes para
-mboyta, -pytaCo         apoiar
-mboy'u     &nbssp;  dar de beber
-mboyvate     &nnbsp;  eCaltar
-mbo'yvi     &nbbsp;  tira a embira de
mburika        burro, mula
mburu        não faz mal
mbya        muita gente
mbyju'i        andorinha
mbyku, Cavapen         gambá
mbyta        pamonha, bolo de milho
mbyta, mbeju        pão feito de milho
mbyte py        entre, no meio
mbyte rupi        pela metade
me, yvy rygwa, irun        marido
me'en        dar / dar / to give [PTG69]
-me'en        entregar
-me'en rive     ;   dar de graça
memby aCy         dores de parto
-memby porã e'yn, omemby'i oity &nbssp;      abortar, ter aborto
memby raCy         dores de parto
-memby ratã, -memby ryru   p;     gestante
memby ratã, memby ryru, puru'a, -ye gwaCu         estar prenhe
memby ryru, kyræ va'e ryru        útero
-memby va'erã e'yn    p;    mulher estéril
memby, memby ra'angaa'i        boneca
memby'a        dar cria
meme        ambos, duplo em dobro
meme, jomeme, peteæ teæ        cada um
meme, 'yvi        direto, diretamente, sem desviar-se, sem parar
men        marido / marido / husband [PTG123]
-menda      p;  casar-se
-menda e'yn va'e    &    solteiro
-menda rei, -tavy    ;    cometer adultério
mengwã        acidente / accidente / accident [PTG2]
merõ        melão
-mi, -nhomi     ;   esconder
mimby        flauta
minha        indicador de comparação
mitã        nenê
moã        remédio / remedio / medicine, drug
mo'ã        desvender
-mo'ã      ;  ensombrar
moã vaikwe        veneno
-mo'ã, -ao'i     p;   cobrir
-moaæ      ;  semear, espalhar
-moæ      &  colocar, encarregar
-moæ porã     &nnbsp;  aguardar
-moæ, -nhembopy'a    ;    resolver
-moæ, -no     &nnbsp;  pôr
-moakyn     &nbssp;  molhar
-moakyn, -mongarai    p;    batizar
-mo'amy     &nbssp;  fazer ficar de pé
-moana      p;  reforçar
-moangeko     &nnbsp;  incomodar, perturbar
-moangeko, -nhea'ã, -nhea'anga, pota ra'uu         tentar
-moanha     &nbssp;  empurrar
moapi        três / tres / three [PTG203]
-moapomo     &nbbsp;  fazer massa
-moapomo, -mona, -mou'un   p;     amassar
-moaruã     &nbssp;  admirar
-moatã, -pira    &nbssp;   puCar
-moatyrõ     &nbbsp;  arrumar, beneficiar, consertar
moayã        empurrar / empujar / to push [PTG78]
-moa'yni, -nupã    &nnbsp;   trilhar
mobo        rachar / rajar / to split [PTG180]
-moCã         fixar a corda em
-moCen, -pe'a         expulsar
-moCiæ         branquear
-moeCakã         clarear
-moe'en, -tykwa    &nnbsp;   adoçar
-moembyre     &nnbsp;  deixar sobrar
-moendy     &nbssp;  acender
-mogwera     &nbbsp;  curar
-moinge     &nbssp;  fazer entrar
-moingo     &nbssp;  produzir, fazer viver
-moiny      p;  fazer sentar-se
-moirun     &nbssp;  fazer amizade, fazer (alguém) de companheiro
-moirun, -mboe    &nbbsp;   temperar (comida)
-mokãgwe     &nbbsp;  desossar
-mokangy     &nbbsp;  enfraquecer
-mokõ      ;  engolir
mokõ mokoæ        de dois em dois
mokoæ        dois
mokõy        dois / dos / two
-mokwaray'ã     ;   sombrear
-mokyræ     &nbssp;  fazer cócegas
-mokyriræ     &nnbsp;  calar
-momaCo         amansar, domar
-moma'en     &nbbsp;  fazer ver
-momarakã te     p;   dar apelido a
-momba, -mokanhy    &    acabar com
-momba'eaCy         fazer ficar doente
-momba'eaCy, -moingo aCy         fazer sofrer
-momba'eapo     ;   fazer trabalhar
-momba'eapo, -mboarakwa, -mbopaga &nnbsp;      castigar
-mombaraete     ;   fortalecer
-mombe'u     &nbbsp;  anunciar, relatar
-mombe'u porãve    &nnbsp;   explicar
-mombe'u voi, -'e voi   &nnbsp;    predizer
mombi        bomba para chimarrão
-mombo      p;  jogar
-mombo, -poi     p;   soltar
-mombo'o     &nbbsp;  fazer cessar
-momboraei     &   fazer cantar
-mombuku     &nbbsp;  alongar
-momburu     &nbbsp;  fazer estalar
-mombyta     &nbbsp;  fazer ficar, obrigar
-mombyta, -mombytu'u   &nbbsp;    fazer parar
-mombytu     &nbbsp;  expelir ar
-momenda     &nbbsp;  casar
momiri        longe / lejos / far [PTG114]
-momyæ, -mbovy    &nbbsp;   acordar
-momyæ, -pyvu    &nbssp;   mexer
-monda      p;  furtar, roubar
-mondakwe     &nnbsp;  coisas furtadas
monde        mundéu
-monde      p;  vestir
monde pi        arapuca
-mondo      p;  arrebentar
-mondoro, -yviro    &    rasgar
-mondouka     &nnbsp;  deixar escapar
-mondouka, -mondovy, -moCen         mandar embora
-mondyi     &nbssp;  assustar
-mondyi, -ereko    &nnbsp;   conduzir
-mondyi, -monhe'en, -poko, -mbovy &nnbsp;      tocar
-mondyky     &nbbsp;  fazer pingar
-mone      ;  fazer virar carniça
-mongarau, -karau    ;    destroncar-se
-monga'u     &nbbsp;  embriagar
-monga'y'u     &   dar chimarrão para tomar
-monge      p;  fazer dormir
-mongeta     &nbbsp;  aconselhar, admoestar
-mongu'i     &nbbsp;  moer, pulverizar
-mongúi     &nbssp;  derrubar
-mongure     &nbbsp;  fazer em pedacinhos, migalhas
-mongure, -mopengwe   &nbssp;    fazer em pedaços
-mongy'a     &nbbsp;  sujar
-mongyje     &nbbsp;  ameaçar, atemorizar,
-mongyra     &nbbsp;  engordar
-monha      p;  enxotar, fazer correr
-monheangu     &   acautelar
-monheangu, -poyvu    p;    advertir
-monhe'en     &nnbsp;  fazer soar
-monhe'en atã    &nbssp;   provocar
-monhemboCi         fazer lançar raio
-monhembyayi     p;   deixar faminto
-monhendu     &nnbsp;  fazer ouvir
-monhendu, -nhemboeko, -nhembo'e &nbbsp;      rezar
-monheno     &nbbsp;  fazer deitar-se
-mono'õ, -mboaty    &    reunir
-monyen     &nbssp;  encher
-mo'ongy     &nbbsp;  fazer chover
-moparã     &nbssp;  fazer tinir
-mopa'un     &nbbsp;  abrir passagem
-mopeen     &nbssp;  enviesar
-mopen      p;  quebrar
-mopengwe     &nnbsp;  cortar em pedaços, quebrar em pedaços
-mopengwe, -pe'ã    &    despedaçar
-mopiræ     &nbssp;  fazer (alguém) ficar arrepiado
-mopokã     &nbssp;  espaçar
-mopyrõ     &nbssp;  fazer base para algo
-mopytã     &nbssp;  colorir
-moro'y Cã         gelar
-moro'y Cã, -mboaku ro'y         esfriar
-motare'yn     &   discutir, argüir
motõ        botão
-moun      ;  pretear
-mo'un      p;  fazer barro
-movaen     &nbssp;  hospedar
-movaen, -eru    &nbssp;   acolher
moy        cobra / culebra / snake, cobra [PTG57]
-moyCyæ         tornar liso
-moyryvovõ     &   fazer ponte, fazer pinguela
-moyvyæ     &nbssp;  humilhar
-mo'yvyæ     &nbbsp;  baiCar
-my      &nnbsp; em / en / in, at
-myæ      &  acordar-se, agitar-se, meCer-se
na        sem demora
na-…mbo…i        proibir, impedir
na-…-mbovy'ai rei, -mogwerai        entristecer
naæ mbei rei        cego (fio de faca, etc)
n'ágwa yyty        cisco
nambi        orelha
nambi        orelha / oreja / ear [PTG149]
nambi Cã         brinco
-nambi'o     &nbbsp;  tirar as orelhas de
nambu        nambu
nami ae ri        é assim mesmo
narã        laranja
narã pe        tangerina
narã pe'i        bergamota
nda        confirmação, curioso
ndaCyi         fácil
nda'ei        e não
nda'eve ranhei (no verbete nda'evei)        não adianta nada
nda'evei        impossível
nda'eveive, na'iporãive, -vaive        pior
nda'u, nhi'ã        será que
ndee        tu, você
ne        carniça
ne, aipo        atenção
neæ        nem
nee        tu / tú / you (2.p.) [PTG218]
ne'eCa         eis, olhe!, ora
nenê kyræ'i va'e mondea        pano para carregar
-ngana      p;  ganhar
ngeaty        dormitório
ngora        boné
ngyje        medo
-nha, -Cyry         correr
nha-, nhade        nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we (inclus.) [PTG143]
nhaCi'un, tatu ky         pernilongo
nhae'un gui mba'emo ojapo va'e        oleiro
nhae'un mbe        prato ou bacia de barro
nhakyrã, tokoiro        cigarra
nhande py        na língua guarani
nhande va'e        gente, pessoa
nhande va'e, nhande'i va'e        índio guarani
nhande, ore        nós
nhandeayvu        língua guarani
Nhanderu, Nhanderuete, Nhandejara        Deus
nhandu        aranha
nhandu kya        teia de aranha
nhandy        gordura / grasa / fat [PTG20], [Swa024]
nhandy, mba'emo kyra        gordura / grasa / fat [Swa024]
-nhangareko, -pena, -pota  &nbssp;     atender
-nhanima     &nbbsp;  animar-se
nhaõ'i, kunha miræ         menina
nhapymigwa        focinho
nharõ, poCy         bravo
nharymba, teve        que pena!
nhavõ        cada vez
-nheaCivã         oscilar
-nheaCivã, -mbovava, -vava         balançar
-nheainga     &nnbsp;  embotar-se
-nheainga     &nnbsp;  quebrar a própria dente
-nheakãnga     &   bater na própria cabeça
-nheangu     &nbbsp;  ter cuidado
nheCæ, mbarigui         mosquitinho
-nheen      p;  derramar-se
nhe'en        alma, espírito
nhe'en        som
-nhe'en     &nbssp;  latir
nhe'en gwaCu         menino adolescente
-nhe'en gwaCu         rapazinho
-nhe'en raCave        
-nhe'en raCave         desobedecer, transgredir
-nhe'en raCave, nhe'enngi         desobedecer
nhe'en vai        maldição
-nhe'en vai     ;   amaldiçoar
nhe'enngi        respondão
-nhekaraæ, -Cægwa         fuçar
-nhekwavã     &nnbsp;  cruzar os braços
-nhekyCæ         cortar-se
-nhemaimbe, -pororo   &nbssp;    estourar
-nhembiara     &   bicotar
-nhemboaCy         alarmar-se
-nhemboarai     ;   chatear
nhemboaty, mba'eno'õ        reunião
-nhembo'ava     ;   orgulho, desdém
-nhemboava ete    &nbbsp;   altivo, orgulhoso
-nhemboayvu     ;   fazer voto
-nhemboCi         lançar raio
-nhembo'e     &nnbsp;  estudar, treinar-se
-nhembo'e vai    &nbssp;   contrair maus hábitos
-nhembo'e, monhembo'e, -mbojerovia &       cultuar
-nhemboete     &   estar sério
-nhemboete     &   ficar de cócoras
-nhemboete     &   ressuscitar
-nhemboja     &nnbsp;  aproCimar-se
-nhembojaity     p;   sacudir-se
nhembojarua rupi e'yn, -mbojerovia, -mboete         mostrar respeito por
-nhembomboriau    &nbbsp;   compaiCão
-nhembopo agwa    &nbbsp;   dar murro
-nhembopy'a     ;   decidir, planejar
-nhemboriau     ;   dó
-nhemboty     &nnbsp;  estar apertado
-nhemboyvate     p;   exaltar-se
-nhemboyvyra     p;   pegar pau (para se defender)
-nhembo'yvyra    &nbssp;   virar em pau
-nhembyayi     &   faminto
-nhemi      p;  esconder-se
-nhemi, mbegwe    &nbbsp;   secretamente, ocultamente, às escondidas
-nhemimoæ     &nnbsp;  cozinhar
-nhemoæ     &nbssp;  fazer força
-nhemoangeko, -eroangeko   p;     incomodar-se
nhemoatã va'e        cetra
-nhemoatã, -nhemomburu   &     espreguiçar-se
-nhemoatyrõ     ;   arrumar-se, ataviar-se
-nhemoingo     &   fingir
-nhemoirun     &   fazer-se de companheiro
-nhemomano     &   fingir estar morto
-nhemombe     &nnbsp;  prostrar-se
-nhemombe, -nhemoyvyæ   &nnbsp;    baiCar-se
-nhemombe, -pen    &nnbsp;   dobrar-se
-nhemombe'u     ;   confessar
-nhemombiru     ;   desidratar
-nhemomburu, -pota, -nhea'ã, ratã &nnbsp;      esforçar-se
-nhemombyta, -pyta    p;    obrigar-se
-nhemombytu, -poaen   &nbssp;    suspirar
-nhemomombyry    &nbssp;   distanciar-se
-nhemomombyry, -nhevaen, gwevi  p;      afastar-se
-nhemonde     &nnbsp;  dominar, vestir-se
-nhemondyi     &   assustar-se, maravilhado
nhemondýi        assustar-se / asustarse / to alarm (refl.)
-nhemongeta, poraei   &nbssp;    cantar
-nhemonha     &nnbsp;  copular, procriar
-nhemoyvyæ     &   humilhar-se
-nhendu     &nbssp;  abertamente
-nhendu     &nbssp;  audivelmente, fazer som, ouvir-se, sendo percebido
-nhendu uka     ;   bater palmas
-nhendyva apo    &nbssp;   fazer a barba
-nhenhandu     &   sentir empatia
-nhenhandu vaikwe    ;    ficar ressentido
-nhenhomi     &nnbsp;  não revelar algo sobre si
-nhenhotyn     &   enterrar-se
-nheno, -tui     p;   deitar-se
-nhepoano     &nnbsp;  tratar-se
-nhepyCãnga         tropeçar, bater no dedo do pé
-nhepytun     &nnbsp;  escurecer
nherumi        vassourinha (arbusto)
nhi'ã, ri nhi'ã        suposição
nhimbo        linha
nhimo'ã ete ko, pe rã        como se fosse
nho        a qualquer preço, seja como for
-nhoen      p;  derramar
nhogwenoiny        conduzir-se
-nhokuã     &nbssp;  chegar primeiro
nhomboayvu va'ety        juiz
nhombovake        encarar-se
nhomongeta        aconselhar-se
nhomongetaa        conselheiro, admoestador
-nhono, -no     ;   deitar
-nhopæ      p;  raspar
-nhovaeCæ         encontrar-se
nhu ji'a        bagre, jundiá
nhuã        cadeia, cárcere, laço, prisão
nhuã, tokai, upia        armadilha
nhuun        capim, grama
nhuun ndy        gramada
-nhyvõ      p;  flechar
ni, peteægweve        nenhuma vez
-noæ, -po, -ereko    ;    ter
-no'õ, -nhemboaty    ;    reunir-se
nupã, -yky        debulhar
ñuu        grama / relva / césped / grass
-nyen, tynyen    &nbssp;   cheio
-nyvõ      ;  cuspir
o        folha / hoja / leaf [PTG92]
-o      &nbbsp; edifício
-'o      &nnbsp; destacar
-o jepe     &nbssp;  escapar
-o katy rai'i oiko va'e, -o katy'i oiko vva'e         vizinho
o mba'e        ultraje
o mo bibi         costurar / costurar / to sew [PTG67]
-o pygwa kwery    &nbbsp;   família
-o vaikwe     &nnbsp;  errar o caminho
-o vaikwe, -avy    &nnbsp;   tomar o caminho errado
-o, -akykwe, -o, -upive   ;     seguir
-o, -je'oi     &   ir
oguy        casa sem paredes, paiol
-ogwe      ;  folha
oja pe        frigideira
ojerea        esquina
oka        terreiro
-oke rana     &nnbsp;  dormir profundamente
oken        porta, portão
oken jokoa        tranca de porta
oken mboia        chave
oken ra'y'i, oken'i, oken yvate va'e        janela
okenda (v oken)        umbreira
oko        garça
oko gwaCu         ema
okwaruaty        uretra
oky        chover, chuva
-oky      &  folha nova
oky po'o        passar a chuva
oky rayvi        garoa
omba'eapo va'e ruviCa         capataz
ombovy'aa va'e, ombovy'apy        apaixonado
omenda va'erã        noivo
o-momo        atirar, jogar / arrojar / to throw [PTG109]
o'o        carne / carne / meat, flesh [PTG40]
-o'o      &  carne, músculo, polpa
o-o        ir / ir / to go [PTG106]
oo ao'ia        coberta de casa, telhado de casa
oo jyke rovai e'yn va'e        casa meia-água
oo, o        casa / casa / house [Swa095]
opa        fim, perdido
opa e'yn re        sem fim
opa marã rei        de qualquer jeito, de todo jeito
opa mba'e        todas as coisas
opa rupi        por toda parte
opa vy        finalmente, por fim
opa vygwa        final
opai Ca         de toda maneira
opái Cagwa         de todo tipo
-ope      &  vagem
-opeyi      p;  com sono
opy        casa indígena para fins religiosos
opy, ypy        dentro, parte de dentro [PTG1]
opy ja'o        divisão da casa, repartição de casa
ore        nós (exclus.) / nosotros (exclus.) / we (exclus.) [PTG142]
-ory      &  sorrir
-oryai      p;  brincadeira, gracejo
-oryai, -vy'a    &nbssp;   alegrar-se, estar alegre
ova        precipício
-ova      &  aspecto, fronte
-ova      &  rosto, testa
-ova pe     &nbssp;  face
-ova vaikwe     ;   aspecto feio, rosto feio
-ova yva     &nbbsp;  virar o rosto para cima
-ova, -ovapy     p;   copa de árvore
-ovã, peCara         cobertor
-ovaeCæ (em nhandéva, -maetæ)         encontrar
ovai        o outro lado
-ovai      ;  além, oposto, a parte de fora
ovaigwa        adversário
-ovaigwa     &nbbsp;  inimigo
-ovaja      p;  cunhada de mulher, cunhado de homem
-ovake      p;  diante de, perante
ovana        com folhagem desenvolvida (madura)
-ovana      p;  com folhagem desenvolvida
-ova'o      p;  tirar a copa
ove        malhado, mancha
-ove      &  contusão
overa        brilho, relâmpago
-overe      p;  murchar
ovi        estreito
ovy        azul
ovy, pyau, ky, aky        verde
owi        verde, azul / verde, azul / green, blue [PTG209]
oyke vy        deitado de lado
pa        interrogativo
-pa      &nnbsp; acabar-se, terminar, completamente
-pa, opa, ha'e javi, ha'e javive &nbbsp;      tudo
paben        tudo, todos / todo / all [PTG202]
-paga      ;  expiar
pa'i        padre
-paje      ;  ter feitiço
pakova        banana
para        escrito
para        trança, variegado
para puku        listra
-parã, -tini     p;   tinir, retinir
parakau        papagaio
paranã        rio / río / river [PTG185]
pari        armadilha para peixe
patõ        patrão
patu'a        inflar-se, ficar inflado
pa'un        espaço entre, pouco a pouco
pa'un, oo pa'un        fresta
pe        achatado
pe, pe py        ali, lá
pe, pegwe        para
pe, py        a
-pe'a      ;  abrir, cortar em fatias
-pe'a, -mboi     p;   remover
peen        enviesado
peen        vocês / usteds / you (pl.) [PTG219]
peen        vocês, vós
peguy        caverna, cova
pegwa        destinado a
pegwao        caité
-pei      &  ciscar, varrer
pe'i rami        por perto
-peju      ;  soprar
-pekun      p;  língua / lengua / tongue [PTG112]
pekun mbe        arapaçu
pekwe        escama
pekwe, pire        casca
-pen      &  quebrar-se
-pena      ;  enamorar-se, importar-se
penarã        rótula
-pe'o      ;  tirar a casca de algo, descascar
-pepi, -upi     ;   erguer
pepo        asa / ala / wing [PTG17]
pepo        asa / ala / wing [PTG17]
pepokwe        pena de asa
perata        dinheiro
-perde, -Co         perder
pere, pore        cicatriz
pereræ        delgado, fino
-pero      ;  resvalar
perõ, uru, uru kunha        galinha
peroguy        tordo
pete        dar palmadas em
peteæ        um
peteæ nhiruæ, teæ nhiruæ        cinco
peteæ rami        de acordo, unidos
peteæ rami ikwai        conviver unidos
peteæ rupi        íntegro
peteæ rupi e'yn        fingido, dúplice
peteægwe        uma vez
peteægwe pyve, -pa vyvoi        de uma vez
peteæve, -ve        nenhum
petein        um / uno / one [PTG205]
petin, petyn         cigarro, fumo, tabaco / tabaco / tobacco [PTG96]
petyngwa        cachimbo
petynndy        plantação de fumo
peve, voi        até
peyu        soprar / soplar / to blow [PTG196]
pi        faixa
pi        pé / pié / foot [PTG160]
-pi      &nnbsp; aferroar
pi'a, -pi'a        fígado, estômago / higado, estómago / liver, stomach [PTG21]
piãpen        unha do pé / uña del pié / toe nail [PTG160] e [PTG98]
-piary      p;  incomodando-se
piau         recente, novo / nuevo / new [PTG144]
piCã         pixaim
-piCã         beliscar
piCe         algo cozido, algo queimado, cheiro de queimado
pii, piCý         pegar / agarrar / to take [PTG13]
-pija      ;  encalhar
piky        lambari
pin        raspar, esfregar / raspar / to scrape, to rub [PTG79]
pinda        anzol
pinda Cã         linha de pesca
pindo hu'ãgwe        copa de palmeira
-pipæ      ;  roer
pira        peixe
pira        peixe / pez, pescado / fish [PTG164]
pira Cyæ         peixe-facão
pira jopya        pescador
pira mbo'aa        rede para pescar
-piræ      ;  arrepiar-se, estar arrepiado
piragui        sereia
pire        couro
pire        nota (dinheiro em cédulas), dinheiro (em cédula)
pire        pele / piel / skin [PTG165]
pire raku, taku        febre
pire rei        nu
-piriræ, -puru    &nbbsp;   estalar, crepitar
-piro, -joka, -pe'o   &nbssp;    descascar, tirar o couro
piru        mirrado
piru piru'i        pirupiru
piru, ypi        seco
piru'a, pita'i        sarampo
pita        vermelho / rojo / red
-pita      ;  ficar / quedar / to stay
-pita      ;  fumar, pitar
pite        chupar / chupar / to suck [PTG53]
pituen        respirar / respirar / to breathe [PTG184]
pitun        noite / noche / night [PTG139]
po        algo ouvido
po        grossura
po        mão
po        mão / mano / hand [PTG121]
-po      &nnbsp; pular, saltar
po apæ        cotovelo
po kupe        dorso da mão
-po kwa     &nbssp;  amarrar as mãos [PTG9d]
po ky'a        culpado
po porã        inocente
po py        bem falado
po py, anheten        concordar
po pyte        palma
po ruCu, py         largo
-po, -iko     &nnbsp;  haver / haver / to have, to exist
-po'a      ;  sorte
poã        remédio
-poaen      p;  gemido
-po'aka     &nbssp;  vencer, predomínio
po'aka, mboruviCa, mboruviCa gwaCu, -uviCa         autoridade
-poano      p;  tratar
poapen        unha do dedo
poapy        pulso
-poapy      p;  arremangar
poapy kwaa, pokwaa        pulseira
poCi'a         peito
poCi'a         peito / pecho / chest [PTG162]
-po'en      p;  enfiar a mão, pôr a mão dentro
-poi      &  abandonar
po'i        fino, delgado / fino, delgado / thin [PTG88]
po'i (de po)        punhado
po'i, pereræ        fino
-poi, -po'o     ;   cessar, parar
-poi, -pytu'u    &nbssp;   desistir, largar
poiy        pesado / pesado / heavy [PTG168]
-pojava     &nbssp;  agir rapidamente
pojava, -akuã        rápido
pokã        de tempo em tempo
pokã        separado / apartado / separeted
pokã, pa'un        separado por espaços
-poka, -umbiri    &nbbsp;   torcer
-poko      ;  pôr a mão
ponge        índio kaingáng
-ponhy      p;  engatinhar
-po'o      ;  apanhar
-popen      p;  trançar
popia        ferrão
popo        borboleta
popoka        bengala
-popy      ;  apertar as mãos
porã        bonito, agradável
porã, ha'eve        bem
porã, -pora        bem / bien / well, right
poraei        louvar
poraei, -mbojerovia        rezar
porã'i nho        muito mesmo
-porandu     &nbbsp;  perguntar
porau        generoso
-poravo     &nbssp;  escolher
porayvu        amar os outros
pore        machucado
pore, pypo        rastro, traço
poriau        aflito
poriau, poriaukwe        pobre
poropejua        curador
poropoanoa, poropoano va'e        médico
poro'ua        canibal, antropófago
-poru      ;  usar
-poruka     &nbssp;  alugar
poryko kora, poryko nhembotya jere        chiqueiro
poryko kyrakwe        toucinho
-pota      ;  atentar, ficar cuidando
-pota      ;  querer / querer / to want
-pota vy e'yn    &nbssp;   não foi por querer
-pota, -Ce         querer, desejar
potaæ        gatilho
potarã        mantimento
poteri, teri, -ve        ainda / aun / yet
poty        enfeite de peninhas
poty nambi        pétala de flor
poty rykwe        néctar
poty, yvoty        flor / flor / flower
-povyvy     &nbssp;  apalpar
-po'y      ;  colar (s)
poyi        penosamente
poyi        peso, pesado, penoso
-poyvu      p;  acautelar
pu        estalo
-pu      &nnbsp; furar-se
-pua      &  subir / subir / go up [PTG82]
puã        ficar em pé / quedar en pié / to stand [PTG82]
-pu'ã      ;  brigar
-pu'ã, -ero'a    &nbssp;   assaltar
-pu'ã, -vy     &   levantar-se
puka        rir / reir / to laugh [PTG186]
-puka      ;  rir
puku         comprido / largo / long [PTG61]
puku        longo
puku re, pukukwe re        durante todo
puku, vuku        comprido
puku, yvate        alto
pukwa        comprimento
pukwa rami        de comprido, longitudinalmente
-pupu      ;  ferver
puru'ã        umbigo, cordão umbilical
py        com
py        pé
-py      &nnbsp; em, dentro / en, adentro / in, into, inside [PTG1]
py ata        ficar na ponta dos pés
-py eja, -karaæ    &nnbsp;   arranhar
-py jura     &nbbsp;  fazer tropeçar com o pé
-py kwa     &nbssp;  amarrar os pés [PTG9d]
py mbyte        sola do pé
py nhu'ã, py nu'ã        tornozelo
py puku, ypy        fundo, profundo
-py rei     &nbssp;  descalço
py ugwa        com base larga
py, rami, rupi        por
py, rupi, marã        maneira
pya        largura
py'a        coração, fígado / corazón, higado / heart, liver [PTG21], [Swa043]
-py'a      ;  por decidir
-py'a eta (rei)    &nnbsp;   ansioso
py'a gwaCu         animado, corajoso
-py'a porã     &   consolado
py'a raCy         dor de estômago
py'a ratã        cruel
py'a tyty        palpitar o coração, com o coração palpitando
py'a vai        sentido
-py'a vai     &nnbsp;  magoado
py'a vai, -erojae'o        lamentar
py'a, -moæ, pota ae        de propósito
py'a, ye        barriga, estômago / vientre / belly [PTG22], [Swa004]
pyaCa         deitado atravessado
pyau        como novidade
pyau, kunumi        novo
pyávy        à noite
pyávygwa        espírito noturno
pyCã         dedo do pé
pyCaæ, tuun         bicho-de-pé
-pyCo         bicar, cutucar
pyCo kãgwe         espinha
-pyere      p;  virar de cabeça para baixo
pygwa        habitante de
-pykui      p;  remar
pyku'i'i        jurutizinho
pyky, raCæ         rins
pyno        urtiga
-pyno      ;  peidar
-pyo      &  estender
pyrã        estaca ombota
-pyrõ      ;  pisar
pyrõa        piso, chão, assoalho
pyrõa, yvy, oo guy        chão
pyrygwa        cru
pyta        calcanhar
pytã        vermelho, marrom
pyta Cã         tendão de aquiles
-pyta rei     &nnbsp;  ficar abandonado, ficar deserto, cair em desuso
pyta, -pytu'u, -poi, -po'o,        parar
-pytaCo         escorar / apuntalar, sostener / to prop, to bear
pytã'i va'e, ava pytã'i, kunha pytã'i         recém-nascido
pyte        parte central
-pyte      ;  beijar, absorver
pytu        fôlego, sopro, ar expulso
pytuen        exalação
pytun        escuridão / darkness
pytun        noite, escuro, escuridão
-pytun      p;  anoitecer
pytun are        tarde da noite
pytun guy ry        no escuro
pytun mbuku, pytun puku, yro'y        inverno
pytun mbyte        meia-noite
-pytu'u     &nbssp;  pausar
-pytyn      p;  engasgar
-pytyvõa     &nbbsp;  ajudante
pyu        frouxo
-pyvoi      p;  coice, escoicear
-ra      &nnbsp; (futuro) / (futuro) / (future)
rã nda'u, ri vyvyi        aproximadamente, mais ou menos, estimativa aproximada
rã rei        em qualquer lugar mamo
raa        levar / llevar / to take
ra'a, ra'aga        perplexidade
ra'aga        desejo não-realizado
ra'aga, ta ra'aga        propósito não realizado
raCa         mais ainda
raCy, jatua raCy        dor na nuca atua
ra'e        descobrimento, constatação
'rãgwe pu, -ekovia        em lugar de
'rãgwe py        em vez de, pelo contrário
rãgwe, rãgwa rã, rãgwa re        a época em que
rãgwe'i        falecido
rai, ta ra'aga        quase
rami        semelhante a, com que
rami avei        assim como
rami e'yn        de outra maneira
rami e'yn        não-conforme
rami vy        de acordo com
rami, rami vy        conforme
rami, ramigwa        tal
ramigwa        algo semelhante a
ramive ma        mesmo que
ramo        recém, há pouco tempo
ramo, vy        pois, porque
ramo, vy, va'e rire, je-, jo-        se
ranhe        no presente, por enquanto
ranhe, ypy        primeiro
ranheve        anteriormente
rapiaõ, tata endy        lampião
ra'u        em sonho
rave        viola pequena
-ra'y      ;  filho / hijo / son
-re      &nnbsp; em / en / in, at
re'á, ha'á        cair, nascer / caer, nacer / to fall, to born [PTG35]
reCakã         plástico pape
recei        em frente de / delante de / in front of
regwa        em condições de
rei        qualquer
rei, ha'eve e'yna rami        incerto
rei, vai, vaikwe        mal
-reko katu     &   aprontar, preparar
renapi'ã        joelho / rodilla / knee [PTG108]
reõ        gato selvagem
rery        nome / nombre / name [PTG141]
reve        simultaneamente com
-reve      ;  dever
-revea      p;  débito
reve'i        no instante
ri        dúvida
ri jepe        pelo menos, sequer
ri, ramive ma, teæ, va'e ri        contudo
riae        continuamente, para sempre sem falta
riae, -ikovy        sempre
rire        após, já que, depois
rire, are rã        depois
rive        facilmente
rive        sem causa aparente, sem motivo
rive        sem fazer mais nada, sem se esforçar
rive ta'vy        simplesmente
ro        casa / casa / house [Swa095]
ro-        concomitante
rora        farofa
-rory      ;  agradar
ro'y, ro'y Cã, yro'y         frio
-ru ruka     &nbbsp;  mandar trazer
ruCã'i         bem pequeno, bem pouquinho
rupi        ao redor de
-rupi      ;  através, ao longo de / luengo / through, along
rupi, agwã        propósito
ruru        inchaço
-ryCy         em fila
rykwe, peu        pus ai
-ryryi      p;  tremer
ryvaja        periquito, tiriva
t-        faça com que
ta        presteza, prontidão
ta        sim
ta mo ra'e        oxalá / ojala / maybe
ta ra'aga        intento não consumido
ta ra'u        tentativa
ta'angá        figura, imagem / figura, imagen / figura, image
ta'ea        diga
tagwato        gavião
tai        ardente
taki        latido
takugwa        chaleira
takwa pu, takwa        taquara
takwa re'en        cana-de-açúcar
takwa re'en pokaa        engenho
takwa rembo        criciúma
takwa ruCu         taquaruçu
takwaty        taquaral
tambojape        comida de milho verde ralado
tanambi        mariposa, traça
tanimu        cinzas / cenizas / ashes [PTG55]
tape        caminho / camino / trail, path [PTG36]
tape joaCaa         encruzilhada de caminho
tapen        tapena
tapen, tape reka, Capiren, Ceramoæ tatu         tipos de borboleta
tapici        coelho / conejo / rabbit
tapiCi         lebre
tapiCi kumanda'i         feijão-arroz
tapi'i        anta / danta, tapir / tapir, anta [PTG11]
tapi'i raæ ykã, tapi'i raæ nhykã        touro (constelação)
tapi'i raæ ykã, tapi'i raæ nhykã, tapi'i rape rakã         constelações diversas
tapi'i rape        via-láctea
tapi'i, mbore        anta / danta, tapir / tapir, anta [PTG11d]
tapyni un        carvão
tarave        barata
tare'yn        traíra
tarova, mboraei        cântico
tatá        fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tata endy        lanterna
tata endy rykwe        querosene / kerosene / kerosene [PTG91d]
tata raviju        faísca de fogo
tata rupa        fogão
tata urã        manduruva
tata 'y        fósforo
tata yapu        barulho das chamas
tataCin         fumaça / humo / smoke [PTG95] e [PTG30]
tatu        tatu
-tavy      ;  enganado
tay, arara'a        formiga
ta'ytetu        cateto, caititu
teæ        expectativa não consumida, expectativa não realizada
teæ ae ma        não concordar
teæ ke        ter que
teæ ke, va'erã        obrigação
teæ, va'e ri, ha'e rã, ta ra'aga        mas
tebi'u        comida / comida / food
teda        cadeira / silla / chair
teju        lagarto
teju jagwa        iguana
tekoa e'yna        deserto
-tekoavy     &nbbsp;  adultério
tema        insistentemente
tenda        mesa
tendyva ayaa        navalha, gilete
tenonde re oiko va'e, tenonde re ijayvu va'e        que toma iniciativa
te'õgwe ryru        caixão
terã        ou
tetã        cidade / ciudad / city
teu teu        quero-quero
teve        desapontamento, lamentavelmente
teve        tristeza
tokai        abrigo de caça, choça
tokai        galinha de angola
toke na mitã        canção de ninar
tova ra'anga        máscara
tove        deixe
tove        seja
tu        descontentamento
tubiCa         grande / grande, largo / large [PTG100]
tuguy        sangueira
tugwai pe        caxinguelê
-tui, -'aæ, , ekony   &nbssp;    estar / estar / to be
-tui, -jau, katu re   &nbssp;    nascer
-tuiagwe ára     p;   aniversário
tuja, tuña        velho / viejo / old
tuja'i, tujakwe        velhinho
tukã        tucano
tuku        gafanhoto
tupyja        saia, vestido
tutu        buzina
tuviCave, gwaCuve         maior
-tuvy nhe'en     p;   assobiar
ty 'aæ, jepo'oia        gancho
ty gwaCu         cheio de água
ty ryru        abdome
-ty, -aty     &nnbsp;  muitas vezes
-tygwe      p;  desolação
tykwe        sopa
-tyky      ;  pingar
tynyen        cheio demais
typa        vazio de água
typy        fundo da água
tyrai        urina
tyre'yn        órfão
-tyryty     &nbssp;  arrastar-se
-tyty      ;  palpitar
tyy        esperma, sêmen
u        vir / venir / to come [PTG215]
'u        berne
'u         comer / comer / to eat [PTG59]
-u      &nbbsp; pai
-'u      &nnbsp; coxa
-'u      &nnbsp; ingerir, tomar (remédio)
-'u áry     &nbssp;  no colo
-'u kãgwe     &nnbsp;  fêmur
-'u ku'a     &nbbsp;  barriga da perna / panturilla / calf (of the leg)
-u ranga, -uvy    &nbbsp;   padrasto, padrinho
u, -u        pai / padre / father [PTG153]
-'uCe vai         gostar de comer
-uga      &  competir, fazer jogo
-uguy      ;  sangue
-uguy rape     &   veia
ugwa        abaiCado na superfície, com depressão na superfície
-ugwai      p;  rabo
-ugwe, tata rugwe, tanhimbu  &nnbsp;     cinza
u'i        flecha / frecha / arrow [PTG89]
-umby      ;  traseiro
un        preto / negro / black [PTG174]
-un, huun     &nnbsp;  preto
-upa      &  sepultura / sepultura / grave
-upa, nhimbe     p;   cama
upe gui        daí
upe va'e        esse, isso
-upi      &  elevar
-upi      &  trajetória
upi'a        ovo / huevo / egg [PTG152]
-upi'a      p;  ovo
-upive, joupive    &nnbsp;   acompanhando
ura ava ipy raCæ         espora de galo
-ura, -e     &nbbsp;  jurar
uru apiren        crista da galinha
uru ava        galo
uru para'i        galinha angolista
uru'i        uru
urupe        cogumelo
urupe atã        orelha-de-pau, urupê
urutau        urutau
urutaurã        ave de rapina
uruvu, Capiren         corvo
-u'un      ;  queimado
-u'un, aren     ;   podre
-u'un, -e'õ, ky    &nnbsp;   mole
-uviCa         líder, chefe, cacique
-uviCa, mboruviCa, mboruviCa gwaCu         chefe
-uvy'i, tuty     p;   tio
uway        rabo / cola / tail [PTG179]
uwi        sangue / sangre / blood [PTG190]
-u'y, hu'y, tupi ru'y   &nnbsp;    lança
v e'yn        recusar-se
vã        inclinado
va'e rire        condição não realizada
va'e, va'ekwe, va'erã, -a        que
vaen        chegar / llegar / to arrive, to reach
-vaen      ;  chegar
va'erã        ordem
va'erã        tempo futuro
va'erã va'ekwe, va'erãgwe        seria
va'erã, va'ety        de costume
va'erãgwe, va'e rire        pedido
vai        mau, ruim, zangado
-vai      &  máu / malo / bad
vai vai        mal-e-mal
vai, -poCy         com raiva
vaikwe        feio
vaikwe'i        coitado
-vaipa      p;  desfazer-se
vaire, vy'aa        baile
vaka ava        boi, touro
vaka pi        açoite
-vare      ;  valer
-vava      ;  ondular
-ve      &nnbsp; definido, no mesmo
-ve, ramove, vyve    ;    logo depois de, logo que
veCa'i ragwe         lã
-veve      ;  voar
vevui        estar leve
vevuikwe        pulmão
vivi        cachorrinho
-vo      &nnbsp; rachar-se
voi        cedo, com antecedência
voi, ma 'rã, -kwaa        com certeza
voko        alforje, bocó, bolso, sacola
voriCo         bodega
voriCo         loja
voyi        carga
-voyi      ;  ir carregado
-vu      &nnbsp; boiar, flutuar
vy'a        contente
-vy'a      ;  divertir-se, feliz
-vy'a rei     &nnbsp;  exultar
-vy'a, -jepo kwaa    ;    acostumar-se
wata        andar / andar / to walk [PTG10]
wira        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
wirapa        arco / arco / bow [PTG15]
y        água, caldo [PTG4], [Swa086]
y        resistente, que não arrebenta
'y        haste
y, ykwe        suco
ya        salto, queda
ya Cæ         proa de barco
-y'a, hy'a     &   bacia
-y'a, hy'a     &   porongo
ya, yya, kanoã        barco
yaCi         lua / luna / moon [PTG115]
yaCitata         estrela / estrella / star [PTG83]
yaCo         cobra-d'água
yagwa        cachorro / perro / dog [PTG148d]
yai       
yai        onda, redemoinho na água
-y'ai      ;  suor
yakã        rio
yakã        rio / río / river
yakã oaCaaty, yy oaCaaty         vau
yakã rugwa        salto do rio
yakã ryapy, yapy        cabeceira do rio
yakaré        jacaré / yacaré / alligator [PTG107]
yane        nós (inclus.) / nosotros (inclus.) / we (inclus.) [PTG143]
yapepo        panela / olla / pan [PTG155]
yapo, nhae'un        barro
yapu        trovão, ribombo
yapu-piriræ, -pororo        crepitar
yapy        vertente
yary        cedro
yau        musgo
yawa, yagwareté        onça / onza / tiger [PTG148]
-yCa         facho
yCo         bichinho
yCy         fila, fileira
yCyæ         liso
yCypo         cipó
ye        barriga / vientre / belly [PTG22], [Swa004]
-ye porã e'yn    &nbssp;   virilha
ye raCy         dor ao defecar
ye raCy         prisão de ventre
ye ruguy        sangue nas fezes
-ye va'eve e'yn    &nnbsp;   faminto
ye'en        mar
ye'en rembe        litoral, beira-mar
yekwa        tripa
-yekwe po'i     ;   intestino
yemoecaray        brincar / jugar / to play [PTG31]
-ye'o      ;  destripar
ygwa        poço
ygwa, yvu        fonte, olho-d'água
'ygwe        cortar o cabelo
yjui        espuma
yke        lado
-yke'y, -yvy     p;   primo
-yku      &  líquido (sólido derretido)
-ykwe      ;  seiva, líquido proveniente de algo
-ykwe, tykwe     p;   molho
'yky        novo pé
yma        faz muito tempo, no passado remoto
yma, ymagwe, tuña        velho, antigo / viejo / old
ymagwa, ymagware        antigo / antiguo / old
-ymba      ;  animal doméstico
yn        ah
yo'o        cavar / cavar / to dig [PTG45]
ypa        estar seco, estar ressecado
ype, ypey        pato
ypóry        bicho da água
ypy        pela primeira vez
ypy, -amoæ        antepassado
ypy, apyta        origem
yro'y        geada, gelo, com frio
yro'y ai, ro'y ai        tremer de frio
yro'y apæ        neve
yru        bolha, empola
-yru      &  caixa, pacote, recipiente
-yru, mba'e yru    &nnbsp;   carro
yryru        balde d'água
yryvovõ        ponte, pinguela
yta        poste, suporte vertical
-'yta      ;  nadar
yty        lixo
yty peia        vassoura
-y'u      &  beber, tomar
yu, -ñu        amarelo / amarillo / yellow [PTG7], [Swa092]
yuka         matar / matar / to kill [PTG124]
yuki        sal / sal / salt [PTG188]
yuru        boca / boca / mouth [PTG27]
-y'uvei     &nbssp;  estar com sede
yvate        alto / alto / high
yvate        do alto
yvate katy        rio acima, para cima
yvate rupi        em cima
yvate rupi, áry        acima
yvate, yvate rupi        por cima
yvatea        altura
yvatekaty        rio acima / rio arriba / up stream
yvi        embira
yvi raCy, jyryvi raCy        dor de garganta
-yvi, -nheno yvi    &    deitado de corpo reto
yvu        nascente de água
yvuæ        parte interior
-yvuæ      ;  por dentro
yvy        região, a parte ao lado
yvy        terra, território
yvy Ciæ         cerração
yvy irun        adubo
yvy jykwe        telha, tijolo
yvy katy        rio abaixo, para baixo
yvy kyCæa         arado
yvy marã e'yn        terra sem males
yvy py        no chão
yvy py, guýry        abaixo
yvy rupi        a pé
yvy ryryi        terremoto
yvy ugwa        vale
yvy'á        subida, barranco
yvy'ã guy        descida
yvy'ã pe        escarpa
yvy'ã ugwa        desfiladeiro
yvyæ        oco, com pouca autoridade
'yvyni        ser baixo
yvypy, apyta        base
yvyra        árvore, madeira, pau [PTG16], [Swa082]
yvyra 'are        árvore caída
yvyra aygwe, yvyra pengwe        tora de madeira
yvyra jo'oa, yvyra mombua        pua
yvyra ku'i        serragem
yvyra kyCæa         serrote
yvyra kyCæa, yvy'ã         serra, montanha
yvyra pe        tábua
yvyra pe nhopæa        escova
yvyra raimbe        cacete, espada de pau [PTG16], [Swa082]
yvyra rapytakwe        toco
yvyra ro        peroba
yvyra ro'o yvytekwe        lasca do cerne
yvyra rupa        cemitério
yvyra ypikwe        madeira seca
yvyra'i        vara
yvyraty        arvoredo
yvýry        ao lado de
yvyte        cerne
yvytu        vento
yvytu apoa        ventilador
yvytu apu'a        tufão
yvytu jere        redemoinho, tornado
yvyty        monte, montanha
yvyty, yvy'ã        monte
yy mboayvia        regador
yy pa'un        ilha
yy rataCæ         nevoeiro
yy rupa, yupa        lago
yye'en rakã        braço do mar, baía
yye'en rakã pa'un        península


Guarani Nhandéva
Fonte: AARON, Waldo M. (ILV), DOOLEY, A. Robert (ILV). Classificação: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani Nhandeva (I).

anyæ        não / não / no
árõ        em cima de, sobre / arriba de, sobre / on
áry        dia / día / day
-jeikoa     &nbssp;  morada / morada / home
ka'i rapa        mede-palmos
ko'apy        aqui / aquí / here
ko'araæ        assim / así / so
ko'ayn        agora / ahora / now
ko'ayn gui        daqui em diante
ko'en jearo        madrugada / madrugada / dawn, early morning
kova        este / este / this
kova'e áry        este dia / este día / this day
kova'e áry        hoje, o dia de hoje / hoy dia / today
kova'e, kova        isto / esto / this
koy        roça / roza, chacra / plantation
kuatia        papel / papel / paper
kuña miræ        moça / muchacha / young woman
kývy        piolho / piojo / louse
-maen      ;  chegar / llegar / to arrive
-maetæ      p;  encontrar / encontrar / to find
-mbireko     &nbbsp;  esposa / esposa / wife
mbujape        bolo / bollo / variety of cake
mbujape        pão / pán / bread
-nhapytæ     &nbbsp;  amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG8]
nhate'un        pernilongo / zancudo / mosquito
-nhixyrun     &nnbsp;  marchar ou andar em fila
oy        casa / casa / house [Swa095]
pepy        ali / allí / there
-póry      ;  habitante de / habitante / inhabitant of
-pytymo     &nbssp;  ajudar / ayudar / to help
tanambi        borboleta / mariposa / butterfly
-u anga     &nbssp;  padrasto / padrasto / step-father
-u anga     &nbssp;  padrinho / padrino / godfather
vypóry        não-índio, civilizado / civilizado / civilized
xy anga        madrasta / madrastra / step-mother
xy anga        madrinha / madrina / godmother
yramoæ        mar / mar / see


Guarani Paraguaio (Provisório)
Fonte: Citado por Maria Herminia Corrado; GUASCH; PERALTA; WOLFF, Dietrich; LUSTIG, Wolf, Univ. de Maguncia, 1995. Na maioria dos verbetes somente citado o equivalente espanhol original. Grande parte dos empréstimos do espanhol foram retirados.

ã        sombra, alma
a (ha'a, ho'a...) (a)        caer
a, hi?á        fruta / fruta / fruit [PTG94]
aaro, aha?rõ        esperar / esperar / to wait
aba ñeé, ava ñe'e        guarani, "lengua del hombre"
abá, avá        homem / hombre / man [PTG101]
ába, áva        cabelo / cabello, pelo / hair [PTG34]
abati pororo, avati...        maíz frito
abati, avati        milho / maíz / corn [PTG128]
aby        faltar / faltar / to fail
aguará        raposa / raposa, zorro / fox
águi        de aquí
aguije, aguyje        gracias
aguyje (arc.)        estar preparada / estar listo / to be prompt
-agwé      ;  pelo / pelo / body hair [PTG34]
ahániri        no
ahoja        frazada
ahojá        coberta, manta, poncho / cubierta, manta, poncho / blanket
ahy'o        garganta, voz (para cantar)
-áî      &nnbsp; dente / diente / tooth [PTG72]
-ái, hái     &nbbsp;  ácido, azedo / ácido / acid
aimbeé        afiar / afilar / to sharpen [PTG3]
-áîmbira     &nbbsp;  gengiva (lit. dente-pele) / encía / gum [PTG72d]
aipo        aquel
aipóramo,aipórõ        entonces
aitý, haitý        ninho / nido / nest
aja (suf.)        durante
aje'i(ma)        hace rato
ajépa?        verdad?
aju        maduro
ajúra        pescoço / pescuezo, cuello / neck [PTG169]
ajy        filha / hija / daughter
ajykwé        tendão / tendón / tendon
akã        cabeça (lit. cabeça-osso) / cabeza / head [PTG33]
akãhatã        cabezudo, cabeza dura
akãjere (che)        marearse
akãnundu        fiebre
akãraku        enamorado, loco
akatú(v)ape        derecha (a la)
akatúva        (mão) direita / (mano) derecha / right (hand)
akãvai        enamorado, loco
akó        vagina / vagina / vagine
akú, hakú, takú        quente, febre / caliente, fiebre / hot, fiever [PTG178d]
akúb        aquecer / calentar / to hot [PTG178]
akuti        cutia / conejo montés / variety of rodent
akwã        veloz, rápido / veloz, rápido / swift, quick
akwá, hakwá        é ponteagudo, tem ponta / és puntiagudo, tiene punta / pointed
aky        verde, no maduro
akyn        molhado / mojado / wet [PTG129]
akyn, akyn (che)         mojado
amá        chuva, nuvem / lluvia, nube / rain, cloud [PTG54]
amambái        helecho
ama'yn        seco, sequía
ambué        diferente, outro / diferente, otro / different, other [PTG5]
ambýu        muco / moco / mucus
amo        aquel, aquellos
amo tuguápe        allá en el fondo
amotá        amigo / amigo / friend
amyryni        finado, defunto / finado, difunto / deceased
añã        espírito, demônio / espiritu, demonio / spirit, demon
aña retã        infierno
añandú        ouvir / oír / to listen [PTG151]
añandú        sentir, perceber / sentir, percibir / to feel [PTG151]
añaretá        inferno / infierno / hell
andai        calabaza
añete        verdad
añete(hápe)        verdad (en)
añeten        certo, certamente / cierto, ciertamente / right, truly
anga        pobrecito
ánga        próximo jueves, el
ánga katu        pero
anga, angue        alma / alma / alma / soul
anga, nga (suf.)        lastimosamente
angaite        ahora mismo
angave        tarde (más)
ange        hoy
angeko(i) (che) (-gui)        preocupado (estar)
angekói        estar inquieto, perturbado / estar inquieto, perturbado / to be anxious
angepyhare        anoche
angu?á        morteiro / mortero / mortar
angui (-gui)        cerca (de)
angui águi        cerca de(sde) aquí
angujá, angúya        rato / rata, ratón / mouse, rat
ani (-tei,-ti)        no!
ani chéne!        no será, que no sea
año        solo
ao        ropa, vestido
ape        espalda
ápe, ko'ápe        aquí
apere?á        cobaia / cobayo, conejo / guinea-pig
apia         testículos, pênis (?) / testículos / testicles [PTG152d]
apiraí        burla, ironia / burla, broma, ironia / joke
apixa'in        enrugado / arrugado, fruncido / crested
apó        raiz / raíz / root [PTG181]
apú        mentira, mentir / mentira, mentir / lie, to lie
apu'a        redondo
apu'á, apwá        redondo, esférico / redondo, esférico / round [PTG183]
aputuun        medula, miolo / medula / medulla
apý(ra)        ponta, extremo, cume / punta, extremo / point, end
apy, guapý        sentar / sentar / to sit [PTG194]
apy, hapý        queimar / quemar / to burn [PTG177]
apyka        asiento
apyka'i        silla
apykwé        atrás / atrás / behind
apymi        mergulhar / sumergir / to dive
apyngwá        nariz, focinho / nariz, hocico / nose
apysá        ouvido / oído / ear
apysaká        atenção / atención / atention
apyté        centro, meio, vértice / centro, medio, vértice / center, middle
apytépe        en medio de
apytimby        pacote, atado / atado, bulto / packet, tied
apytin        amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG8]
ara        nuvem / nube / cloud
ára        día
ára        dia, tempo, claridade / día, tiempo, claridad / day, time, brightness [PTG74]
ára        día, tiempo
ára        tiempo
ára haku        calor (hace)
araberá        relâmpago / relámpago / lightining
arahaku        verano
arahakú        tempo quente, calor / timpo caliente caluroso / hot time [PTG178d] e [PTG74d]
arai        nube
araka?épa        quando? / cuando? when? [PTG74d]
araka'épa?        cuándo?
araka'eve        nunca
aramboha        almohada
aramboty        cumpleaños
aramirõ        almidón
arandu        listo
arandu        sabio, sabiduría
arapoty        primavera
araro'y        invierno
arasa        guayaba
aratiri        relámpago
aravo        hora
aré        demorar, tardar / demorar, tardar / to delay
are (che)        tardar
are porã        buen rato
aréma        desde hace tiempo
arete        fiesta
areté        festa / fiesta / party
arhel        antipático
ári        sobre
arúi        avó, avô / abuela, abuelo / grandmother, grandfather
árupi        por aquí
ary        año
asá        passar / pasar / to pass
asaje        media mañana, mediodía
asajepyte        mediodía
asen, moasen        chegar / llegar / to arrive, to reach
asen?ó, ahy?o        garganta / garganta / throat
asói        cobrir / cubrir / to cover
asú        esquerdo / izquierdo / left side [PTG122]
asúpe        izquierda (a la)
asy        doente, dor / enfermo, dolor / sick, pain
asy        maior intensidade de qualidade / (elativo-superlativo) / (elative-superlative)
asy        mucho, profundo, fuerte
asy        sofrer / sufrir / to suffer
áta        faltar / faltar / to fail
atá, (a)atá, (a)vatá        duro, rígido, forte / duro, fuerte / hard, strong
ate'yn        pereza
ate'yn (che)        perezoso
ati?ý        ombro / hombro / shoulder
aty        reunión
aty (che)        reunirse
atykué, t-, h-        bagaço, borra / bagazo, borujo / husks (of fruit),
atyra        crista, topete / cresta, copete / crest
atýra        montão, pilha, vários / montón, pilla, varios / a lot
avei        también
avukú        melena, cacho de cabelo / melena / lock of hair [PTG94d] e [PTG61d]
ay        antipático
-ayi      &  grão / grano / grain [PTG193]
-ayr      &  filho / hijo / son [PTG169]
aysu        amar / amar / to love
-bai      &  mau / malo / bad [PTG126]
caaty        mato, selva / bosque / woods [PTG125d]
Ca-í-quí         tia / tía / aunt
cangué        osso / hueso / bone [PTG150]
Cecú-cú         língua / lengua / tongue
Ceramay         avô / abuelo / grandfather [PTG18]
Cerayi-tayra         filho / hijo / son
cháke!        cuidado!
chara        lana
che mba'e        mío
che rendumi        perdón, escúchame
che rera        llamarse (me llamo)
che róga opyta ... -pe        vivir (vivo en)
chera'arõ!        espérame!
chipa        torta
chokokue        campesino
chokora        chocolate
chyryry        frito
dipara (a)        echar a correr
e (ha'e,ere,he'i) (a)        decir
é-, (ha)'é        dizer, expressar / decir / to say
e'a!        oh!
ebi        anus / anus / anus
eCá        ver / ver / to see [PTG208]
eindy, eindyra        irmã, prima / hermana, prima / sister, female cousin
eíra        mel, açucar / miel, azucar / honey, sugar
eíra        miel (de caña), azúcar
eiraitý, araitý        cera de abelha / cera de abeja / bee wax
eirarúa, eirú        abelha / abeja / bee
eirete        miel de abejas
eja        deixar / dejar / to leave
embé        lábio / labio / lip
embó        pênis, verga / pene, verga / penis
endú        entender / entender / to understand [PTG151]
endy        saliva / saliva / spittle [PTG189]
endybá        barba (lit. queixo-pelo) / barba / beard
enema        escaravelho / escarabajo / scarab
enoin        chamar, dar nome / llamar, dar nombre / to name [PTG48]
enondé         em frente de / delante de / in front of
enypyã        joelho, nódulo / rodilla / knee [PTG108]
éra        nome / nombre / name [PTG141]
esá        olho / ojo / eye [PTG147], [Swa023]
etá        muitos / muchos / many [PTG134]
ete (suf.)        verdadero
-ete, -(e)te, ite, etereí  &nbssp;     (superlativo) / (superlativo) / (superlative)
eté, heté        corpo / cuerpo / body
eterei        mucho, muy, demasiado
eterei rasa        demasiado
etun        cheirar, sentir / oler, sentir / to smell, to feel [PTG50]
etymã        perna / pierna / leg [PTG167]
falta (a)        faltar
gana (a)        ganar
gua (suf.)        de (natural)
guapy (a)        sentarse
guarã (-pe)        para
guaraniete        guarani puro
guataha        viaje
gua'u (suf.)        ficticio, pseudo-
gue (a)        apagarse
guéi        buey
guejy (a)        bajar, bajarse
gueteri        todavía
gui (suf.)        de, por
guive (suf.)        desde (que)
gun        língua / lengua / tongue [PTG112]
guy        sob, embaixo, parte inferior / abajo / under, bellow
guy, guýpe (suf.)        debajo
guyra        pájaro
gwasú        grande / grande / large, big
gwasú        veado / venado / deer
gwatá        caminhar, viajar / caminar, viajar / to walk, to trip [PTG10]
gwayby        velha / vieja / old woman
gwejy, gweyi        descer / bajar / to go down
gwyrá, -birá        ave, pássaro / ave, pájaro / bird [PTG158]
ha        y
ha (aha,reho,oho...)        ir(se)
ha (aha,reho,oho...) (a)        irse
ha (suf.)        que
ha hakykuéri (a)        seguir
-ha, (a)há     &   ir / ir / to go [PTG106]
ha:        e / y / and
haá        cair, nascer / caer, nacer / to fall, to born [PTG35]
ha'ã (a)        jogar, atirar / jugar a, disparar, tirar / to throw
ha'aresa (a)        nacer
ha'arõ (a)        esperar
ha'ejevy (erejevy etc.) (a)        repetir, volver a decir
ha'etépe        puntual
ha'evéma        basta
haguére        por (causa de)
hai (a)        escribir, grabar
haimbé        agudo, afiado, cortante / cortante / sharp [PTG3]
háime(te)        casi
haimetéma        casi
háke!        cuidado!
haku        calor (hace)
hakuvó        muito quente / muy caliente / very hot
hangua (suf.)        para que
hapirõ, ahapirõ        choramingar, soluçar / lloriquear, sollozar / to whimperer
hariré        depois / después / after
hasa (a)        pasar
hasá, (a)hasá        passar, sair, suceder / pasar, salir / to pass
hasy        difícil, es d.
hasy        enfermo
hasy chéve        doler (me duele)
hasýpe        apenas
hasýpe        por fin
hatã        duro
havõ        jabón
hayhú        querer, amar / querer, amar / to want, to love
hayhu (a)        querer, amar
hayviru'i        lloviznar
he        agradable
he        rico
he'        dulce
heCa        ver / ver / to see [PTG208]
heCauká         mostrar, fazer ver / mostrar, hacer ver / to show [PTG208d]
hecha (a)        ver, notar
hechanga'u (a)        añorar
hechapyrã        interesante, digno de verse
hechauka (a)        mostrar, hacer ver
he'ise        significa
heja (a)        dejar
heká        procurar / buscar / to look for
heka (a)        buscar
hekýi        puxar, arrancar / tirar / to pull
hendú        ouvir, escutar / oír, escuchar / to listen, to hear
hendu (a)        entender, escuchar, oir
hene        sí
henõi        chamar (a alguém) / llamar (a alguien) / to call (someone) [PTG48]
henói (a)        invitar, llamar
henyhen        lleno
hepy        caro
hepyme'en (a)        pagar
heréi        chupar, lamber / chupar, lamer / to lick
hesãi        sano
hesakã        claro
hesapé        iluminar / iluminar, alumbrar / to illuminate
hese (suf.)        por él
heta ára rire        mucho tiempo (después de)
hetaitéramo        sumo (a lo)
hetun        cheirar / oler, husmear / to smell [PTG50]
hetun (a)        besar, oler
he'yn        soso
hi'a        fruta, da
hi'ã (-pe)        parece
hi'ãnte chéve        ojalá
hi'ári        encima
hi'upy        comida, comestible, alimento
hory        divertido, alegre, feliz
hovái        enfrente de
hovy        azul
hovy        verde
hun        negro
hupity (a)        alcanzar
hu'u (a)        tos
hu'un        blando
hyepýpe        dentro [PTG01d]
ibari        céu / cielo / sky [PTG47]
ibipé        planície / planicie / plain
ibira-racá        árvore / árbol / tree [PTG16]
ibí'ti        serra / sierra / mountain range
ibotí        flor / flor / flower [PTG90]
ié        ventre / vientre / belly [PTG204]
iekwé        intestinos, entranhas / intestino, entrañas / intestine, gut [PTG204]
ikatu        posible (es)
iko        viver / vivir / to live [PTG216]
iñepyrunme        principio (al)
ipahá(gue)        último
ipahápe        finalmente
iporã chéve        gustar (me gusta)
iporãma        suficiente (es)
ipýpe        dentro [PTG1]
irun        colega, compañero
irundy        cuatro
ita        piedra
itakua        cueva
ja (che)        caber
jagua        perro
jaguarete        jaguar, tigre
jahe'o (a)        llorar
jahó?i, ajahó?i        cobrir, tapar / cubrir / to cover
jahu (a)        bañarse
jahuha        baño
jakare        caimán, cocodrilo
japepo        cazuela, olla
japí, ajapí        ferir, dar em acertar / herir, dar en, acertar / to wound
japo (a)        hacer
japo tembi'u (a)        cocinar
japó, ajapó        fazer / hacer / to do, to make
japu (che)        mentir
japysaka (a) (-rehe)        escuchar bien
japysaká, ajapysaká        ouvir, escutar, atender / oír, escuchar, atender / to listen, to ear
jára        dueño
jarýi        abuela
jaryvó, ajaryvó        debulhar / desenvainar / to thrash
jasy        luna, mes
jave (suf.)        durante, cuando
javy (a)        equivocarse, perderse
javyký        tocar, manusear / tocar, manosear / to handle, to touch
jeheka (a)        dedicarse
jehu (a) (-pe)        suceder
jei (a)        separarse
jejoko (a)        agarrarse, contenerse
jejuhu (a)        encontrarse
jekuaa (a)        conocerse, ser conocido
je'oi (a)        acudir, concorrer
jepe (suf.)        a pesar de, aunque, pero
jepe'a        leña
jepi (suf.)        frecuentemente
jepohéi (a)        lavarse las manos
jepokuaa (a)        acostumbrarse
jeporu (a)        utilizar
jepy'apy (a)        sufrir
jere        contorno, vuelta
jere (a)        girarse
jerere        alrededor de
jeroky (a)        bailar
jerokyha        baile
jerovia        fe
jerovia (a) (-rehe)        confiar
jerure (a) (-pe)        pedir
jetapa        tijera
jetavy'o        aprender
jety        boniato, batata dulce
jevy (suf.)        volver a
jevy, jey (suf.)        otra vez, de vuelta
jevýma        otra vez
jey'u(rã)        bebida
joa(ju)        juntamente, juntos
jogapo (a)        construir(se la casa)
jogua (a)        comprar
jogua (a) (-pe)        parecerse
joguapy        bulto
jogwá        comprar / comprar / to buy
johéi (a)        lavar
jojói (che)        hipo (tener)
jojuhu (a)        encontrarse (mutuamente)
joko (a)        sujetar, atajar
jokuaa (a)        conocerse (mutuamente)
jopara        mezcla, mezclado, mezcla de guarani-español,
jope (a)        calentar
jopi (a)        picar
jopói        regalo
josó, ajosó        moer, pilar / moler, pisar, machacar / to pound
ju (3. Pers: ou) (a)        venir
juavy (a) (-gui)        diferenciarse
juayhu        amor mutuo
juhu (a)        encontrar
ju'i        rana
juka (a)        matar
juky        sal
juky        simpático
jukysy        caldo
jupi (a)        subir
juru        boca, abierto
jurujái (che) (-rehe)        admirarse
jurumi, ñurumi        oso hormiguero
juruvy        medio abierto
jyva        brazo
kã        seco
ka'a        hierba mate, hierba, planta
ka'a        monte
ka'aguy        monte, bosque
ka'aru        tarde
ka'avo        hierbas, verdura
ka'ay        mate
ka'en        asado
ka'i        mono
kái (a)        quemarse
kaigue (che)        aburrirse, sin ganas, (no tener ganas)
kakuaa        adulto
kakuaa (a)        crecer
kambuchi        cántaro
kamby        leche
kane'õ (che)        cansancio, cansado
kangue        hueso
kangy        deprimido
kañy (a) (-gui)        perderse(-le a)
kapi'i        paja
kapi'íva        carpincho
karai        señor
karai ñe'en        español, "lengua del señor"
karamengua        armario, caja
karape        bajo
kariay        moço / muchacho, mozo / young man
karia'y        mozo
karu (a)        comer, comilón
karu (che)        comilón (ser)
karugua        ciénaga, estero
karumbe        tortuga, coche de plaza
káso        historia, cuento
katu        sí, pues
katupyry        inteligente, hábil
ka'u (a)        borracho
káva        avispa
kavure'i        pájaro de buena suerte, atractivo
kay'u (a)        tomar mate
ke (a)        dormir
ke (ai)        entrar
kéra        sueño
kerana        dormilón
kihiye        estar com medo, temer, ter medo / temer / to fear, to be [PTG200]
kiririn (a)        callarse
ko        este
ko (ai)        andar, vivir
ko árape        hoy
ko rei (ai)        estar ocioso
ko'ánga        ahora
ko'angapeve        hasta ahora
ko'árupi        por aquí
ko'en        mañana
ko'en (che)        amanecer
ko'enmbuéramo        pasado mañana
ko'enro        mañana
ko'enroite        muy pronto de mañana
ko'ensoro        romper del alba
kóga        huerta, huerto
kóicha        así
kokue        chacra
kokuehe        hace unos días
komun        letrina
kopi (a)        desmalezar, rozar
koteven (ai)        necesitar
koty        habitación, pieza
kotyo (suf.)        hacia
kóvante jepe        por lo menos
kove (ai)        vivir
koygua        campesino
ku        aquel
kua        agujero
kuã        dedo
kuaa (ai)        saber, conocer
kuaa (suf.)        saber
kuairun        anillo
kuarahy        sol
kuarahy'ã        sombra (del sol)
kuarahyreike        este
kuarahyresen        oeste
ku'asã        cinturón, faja
kuatia        papel
kuatia ñe'en        libro, carta
kuatin        zorrita, ardilla
kuave'en (ai)        ofrecer
kue, ngue (suf.)        ex-
kuehe        ayer
kuehe ambue        anteayer
kuera (a)        sanar
kuerái (a) (-gui)        estar harto
ku'i        molido
kuimba'e        hombre, varón
kumanda        poroto
kun        lengua
kuñá        mulher / mujer / woman [PTG135]
kuñakarai        señora
kuñatain        muchacha, señorita
kundaha (ai)        investigar
kunu'un        caricias, mimado
kupépe (suf.)        detrás de
kure        cerdo
kuriete        tarde (muy)
kururu        sapo
kurusu veve        avión
kutu (ai)        herir, clavar
kwarase        sol / sol / sun [PTG195], [Swa074]
ky        llueve
ky'a        sucio
kyha        hamaca
kyhyje (a)        temer
kypy'y        hermana menor
kyra        gordo, grasiento
kyre'yn (che)        ganas, tener
kyrýi        tierno, frágil
kyse        cuchillo
kytin (ai) (-pe)        cortar
kyvy        hermano (de la mujer)
ky'yni        ají
ma'en (a) (-rehe)        atender, mirar, observar
maerãpa        para qué?
mainumby        picaflor
maiteipa        saludo
malisia (a)        pensar, suponer
mamóguipa?        de dónde?
mamóngotyo?        hacia dónde?
mamoyguápa?        de dónde?
maña (a) (-rehe)        mirar
mandi        pues, sólo
mandi'o        mandioca
mandu'a        memoria, recuerdo
mandu'a (che) (-rehe)        acordarse
manduvi        maní, cacahuete
mandyju        algodón
mano (a)        morir
mante        solamente
máramo        nunca
marandu        noticia, mensaje
marangatu        estimado
marãve ndoikói        no importa
marcha (a)        funcionar
máva mba'épa?        de quién?
mávapa?        quiénes?
mayma(va)        todos
maymáva        todo
mba'apo (a)        trabajar
mba'e        algo, propiedad
mba'e heta (che)        rico (ser)
mba'e rovy        verdura
mba'éguipa?        por qué?
mba'ehápa?        por qué?
mba'éichapa?        cómo?
mba'embyasy (che)        triste (estar)
mba'épa?        qué?
mba'ére(he)pa?        por qué?
mba'eve        nada
mba'evete chéve        no importa, no me importa
mbaraka        guitarra
mbarakaja        gato
mbarete        fuerte
mbayru        coche
mbegue        despacio
mberu        mosca
mbichy        tostado
mbochyryry (a)        freír
mbo'e (a)        enseñar
mbo'ehao        escuela
mbo'ehára        profesor(a)
mboguataha        el que hace caminar
mboguejy (a)        bajar
mbogwé        apagar, desbotar / apagar, descolorir / to erase, to discolour
mbogwejy         facer descer / hacer bajar / to make go down
mbohapy        tres
mbohe (a)        condimentar
mbohory (a)        alegrar, encantar
mbohovái (a)        contestar
mbohupa        huésped
mbohupa (a)        albergar
mbói        serpiente
mboja'o (a)        compartir
mbojegua (a)        adornar
mbojere (a)        dar la vuelta
mbojoja (a)        igualar
mboka        arma (de fuego)
mbokaja        cocotero
mbokapu (a)        tirar (dar fuego)
mbopi        murciélago
mbopu (a)        tocar
mborayhu        amor
mborayhuhápe        cariñosamente
mborevi        tapir
mboriahu        pobre
mbotavy (a)        engañar, atontar
mboty (a)        cerrar, cumplir
mboty ... ary (a)        cumplir años
mbovy        pocos
mbovyetéramo        menos (por lo)
mbovýpa?        cuántos?
mbovyve        gratis, menos
mbo'y (a)        regar
mboy'u (a)        dar de beber
mboyve        antes
mboyvytimbo (a)        levantar polvo
mburika        mula, mulo
mburukuja        maracuyá
mbururicha        chefe / jefe / chief
mburuvicha        gran jefe
mbuyapé        pão / pan / bread
mbyai (a)        estropear
mbyaku (a)        calentar
mbyja        estrella
mbyky        corto
mbyry'ái (che)        calor (tengo)
mbytépe        dentro de
mbytépe (suf.)        entre
me (ai)        estar
memby        hija, hijo
meme(te) (suf.)        continuamente
ména        marido
menda        bodas
menda (a) (-rehe)        casarse
mendare        casado
mi (suf.)        un poco
michin        pequeño
míkro        micro, colectivo
mimby        flauta
mimói        hervido
mirin        pequeño
mitã        muchacho, joven
mitã Tupã arete        navidad
mitã'i        niño
mitã'i (okambúva)        bebé, lactante
mitãkuña        niña
mitang        menina / niña / young girl
mitang        menino / niño / young boy
mo'ã (ai)        pensar
moambue (a)        cambiar
moange (a)        acelerar, apresurar
moasyk        afligir / afligir / to afflict
moherã (a)        dudar
mohesakã (a)        explicar, aclarar
moin (a)        poner, meter
moinge (a)        meter
moirun (a)        acompañar
mokã (a)        secar
mokambu (a)        amamantar
mokõi        dos
mokunu'un (a)        acariciar, mimar
momaitei (a)        saludar
momba (a)        acabar
momba'apo (a)        hacer trabajar
mombáy (a)        despertar
mombe'u (a)        narrar
mombyry        lejos
mombyrygua        de lejos, forastero
monda (a)        robar
mondaha        ladrón
monde (a)        vestir
mondo (a)        mandar, enviar
mondýi (a)        asustar
moñe'en (a)        leer
moñenoña (a)        criar
mongaro (a)        alimentar
monguera (a)        curar
mongy'a (a)        ensuciar
mono'õ (a)        cosechar
moõpa?        dónde?
mopane (a)        desilusionar
mopotin (a)        limpiar
morotin        blanco
mosaingo (a)        colgar
muã        luciérnaga
myakyn (a)        mojar
myaña (a)        empujar
myatã (a)        estirar
myatyrõ (a)        arreglar, componer
myendy (a)        encender
mýi (a)        moverse
mymba        animal doméstico
mymbakuéra        ganado
n([d]a) ... -i        no
ña'embe        plato
ñaimo'ã        igual, parecido
nambi        oreja
ñana        hierba no medicinal
Ñandejára        Dios, Nuestro Señor
nandi        descubierto
nandi        vacío
ñandu        araña
ñandu (a)        visitar, sentir
ñandu guasu        ñandu
ñandu-guazú        avestruz / avestruz / ostrich
ñanduti        telaraña (encaje artesaal)
ñandy        grasa
ñangareko (a) (-rehe)        cuidar
ñani (a)        correr
ñañu(v)ã (a)        abrazar
ñapin, añapin        cortar cabelo / cortar cabello (pelo) / to cut hair
ñapytin (a)        amarrar, atar / amarrar, atar / to tie [PTG8]
ñapytin , añapytin        amarrar para envolver, atar / amarrar para envolver, atar / to tie [PTG8]
ñapy'un        sartén
narã        naranja
ñarõ        salvaje, bravo
ñarukã        costela / costilla / rib
ñati'un        mosquito
ñati'un jokoha        mosquitero
nd(a) ... -véima        ya no ... más
ndahasýi        sencillo (no es difícil)
ndahepýi        barato; no es caro
ndaikatúi        imposible (es)
ndaipóri        no hay
ndaje        se dice
ndikatúi        no es posible
ndive, ndie, ndi (suf.)        con
ñe'en        idioma, lengua, palabra
ñe'en (a)        hablar
ñe'enga        refrán, proverbio
ñe'enme'en (a)         prometer
ñeha'ã (a)        esforzarse
ñehendyvapo (a)        afeitarse
néi        vai (vs. tove)
néi (che)        permitir, consentir
néike!        vamos!
nein        bom, pois, sim / bueno, pues, sí / well, so, yes
ne'inra gueteri        todavía no
ñekytin (a)        cortarse
ñembo'e (a)        aprender, enseñarse
ñembo'euka (a)        aprender (hacerse enseñar)
ñembojaruhápe        en broma
ñemboki (a)        enamorarse
ñembosako'i (a)        prepararse
ñembyahýi (che)        hambre, tener hambre
ñembyasy (a)        sentir, lamentar
ñembyaty (a)        reunirse
ñemi (a)        esconderse
ñemityn (a)        sembrar
ñemoin (a)        ponerse
ñemonde (a)        vestirse
ñemongeta (a)        conversar
ñemu (a)        vender
ñemuha        negocio, tienda, vendedor
ñemuha ñemi        contrabandista
ñeñandu (a)        sentirse
ñeno (a)        acostarse
ñepyrun (a)        comenzar
nga'u (suf.)        espero que, ojalá
ngotyo (suf.)        dirección (en .. de)
nguahen (a)        llegar
nguaiguin, nguaimi        anciana
nohen (a)        sacar
ñongatu (a)        guardar
ñonte (suf.)        solo
ñopu (a)        herirse
ñorairõ        guerra
ñorairõ (a)        guerrear, luchar, pelearse
ñoty (a)        cultivar, enterrar
nte (suf.)        sólo
ñu        campo, planície / campo, pampa / field, plain [PTG37]
ñuã (a)        tapar, abrigar
ñuhã        trampa
núne        tal vez
nupã (ai)        castigar, pegar
ñyrõ (a)        perdonar
óga        casa / casa / house [Swa095]
oimehápe        dondequiera
oimeraenva        cualquier(a)
oin        hay
oin porã        está bien
oinma        listo (está)
okápe        fuera
okaraygua        campesino, forastero
oken        puerta
onguahen (che) pópe         recibir
opa rire        después de todo, al final
opaite        todos
opáma        acabó ya (se)
opárupi        por todas partes
osoro        roto (está)
ova        face, rosto, cara / rostro, cara / face
ovetã        ventana
pa (a)        acabarse
pa (suf.)        todo
pa (suf.)        totalmente
pa'ã        obstrucción, atascado
pa'ã (a) (-rehe)        depender
paha        fin
paha        final, último
pa'i        sacerdote
paje        encanto, magia
pakova        banana
panambi        mariposa
pane (che)        mala suerte (tener)
papa (ai)        contar (números)
para        agua grande, mar
paraguái        paraguayo, Paraguay
pa'un        intersticio, espacio
páy (a)        despertar
pe        ancho
pe        ese
pe (suf.)        en
pe'a (ai)        quitar
pehengue        parte, pedazo
pehengue        pedazo, fragmento
péicha, upéicha        así
péina ápe        he aquí
pepo        asa / ala / wing [PTG17]
pererin        delgado
petein        uno
peteinha        primero
peteinnte        único
petyn        tabaco
peve (suf.)        hasta
pí        pés / piés / feet
pi (a)        escampar
pila'i (che)        cansado
pinda        anzuelo
pindo        palmera
pióla        cuerda
pira        peixe / pez, pescado / fish [PTG164]
pira        pez, pescado
pirãi        piraña
pirakutu (ai)        pescar
pirapire        dinero, escamas de pez
pire        cáscara
pire        piel, cáscara
pire'o (ai)        descascarar
pirevai (che)        malhumorado
piroisa        ar / aire / air
piru        flaco
pita (a)        fumar
po        mano
pó        mão / mano / hand [PTG121]
po (a)        saltar
po asú        mão esquerda / mano izquierda / left hand [PTG121] e [PTG122]
po'a (che)        suerte (tener)
poapen        unha / uña / nail [PTG206]
pochy        enojo
pochy (che) (-ndive)        enojarse
pohã        remedio
pohãno (ai)        curar
pohãnohára        médico, doctor
pohe        hábil
pohýi        pesado
pohýi        pesado, grave
po'i        estrecho
po'i        fino
poi (a)        soltar
poko (a) (-rehe)        tocar
pombéro        espíritu de la noche
popyté        palma da mão / palma de la mano / palm of the hand
porã        bueno
porã        lindo
porãiterei        excelente
porãmínte        bastante bien
porandu (a) (-pe)        preguntar
poravo (ai)        escoger
poreno (ai)        fornicar, hacer el sexo
poru (ai)        usar
poruka (ai)        prestar (dar prestado)
pota (ai)        desear
pota (ai)        querer
potave (ai)        preferir
potave (ai)        querer más
potin (che)        limpio
poty        flor
pu        sonido
pu'ã (a)        levantarse
puka (a)        reírse
pukavy        sonreir, reir a medios
puku        largo
pukukuévo        a lo largo de
pupu (a)        hervir
purahéi        canción
purahéi (a)        cantar
py        pé / pié / foot [PTG160]
py        pie
py nandi        descalzo
py'a        corazón, entraña
py'a mirin        temeroso
pya'e        rápidamente, aprisa
py'aguapy (che)        tranquilizarse, estar tranquilo
py'aguasu        valiente
pyahu        nuevo
py'akue        hígado, tripas
pyapy        muñeca
py'apy        pena, quebranto
py'arasy        dolor de estómago
py'aro        odio
pyhare        noche
pyhy (ai)        coger, fornicar
pyhy (ai)        tomar, coger
pýpe        dentro de [PTG1]
pypore        huella
pypyté        planta do pé, sola do pé / planta del pié / sole [PTG160d]
pýra        crudo
pyrague        espía
pysã        dedo del pie
pysapen        unha dos pés / unha de los piés / toe nails [PTG160] e [PTG98]
pysyrýi (che)        resbalar
pytã        rojo
pyta (a)        detenerse
pyta (a)        pararse
pyta (a)        quedar
pytagua        forastero
pyte (ai)        chupar
pytumby        anochecer
pytun        oscuro
pytu'u (a)        descansar
pytyvõ (ai)        ayudar
pytyvõhára        ayudante
py'yni        frecuentemente, a menudo
rã (suf.)        futuro
raha (ague)        llevar
rambosa (a)        desayunar
ramo (suf.)        acabar de, recién
ramo (suf.)        cuando, si
range (a)hávo        apurarse
range (che)        prisa (tener)
rangue (suf.)        en lugar de
rapykuéri (suf.)        detrás de
rasen (che)        llorar
rehe (suf.)        por
rei        en vano
reínteko        de balde no más
rekávo        en busca de
reko (ague)        tener
remby (che)        sobrar
rendápe (suf.)        a, hacia
rendápe (suf.)        al lado de
renondépe (suf.)        delante de
resarái (che) (-gui)        olvidarse de
rire (suf.)        después
ro        amargo
roguerohory        felicitación! (te felicito)
rohory (ague)        felicitar
rojy (ague)        bajar
ropehýi (che)        tener sueño
rovia (ague)        creer
ro'y        frío
ro'y (che)        frío (tener)
ro'ysã        fresco
ru (ague)        traer
rupi (suf.)        alrededor de, por
rupi (suf.)        por
ruru        hinchado
ruruka (a)        hacer traer
ry        líquido
ry'ai (che)        sudar
ryakuã (che)        oler bien
rye (che)        diarrea (tener)
rye guasu (che)        embarazada (estar)
ryguasu        gallina
rynguatã (che)        satisfecho, harto (estar)
saingo (a)        colgado (estar)
sambyhy (ai)        conducir
sambyhy (ai)        manejar, conducir
sapatu        zapato
sapukái (a)        gritar
sapy'a py'a        de vez en cuando
sapy'a py'aite        raras veces
sapy'a(mi)        ratito, un momento
sapy'a(nte)        súbitamente, de repente
saraki        vivaracho
sarambi        desordem
sãso        libre
sa'yju        amarillo
se (suf.)        querer
sen (a)        salir
-sen, (a)sen     p;   saída, sair / salida, salir / exit, to go out
sevo'i        lombriz
sevói        cebolla
so?ó        carne / carne / meat, flesh [PTG40]
soó cahé        carne assada / carne asada / roasted meat [PTG40d]
soro (a)        romperse
sunu (a)        tronar
su'u (ai)        morder
sy        madre
syni        liso, resbaladizo
syry (a)        fluir
syva        frente
ta'anga        foto, imagen
taguato        aguilucho
taguato resay        aguardiente
tague        pelo, pena / pelo, pluma / body hair, feather
tahachi        policía (agente)
tahýi        hormiga
tái        picante
tãi        diente
taita        papá
taita guasu        abuelo
tajy        lapacho (árbol nacional)
tajýra,rajy,itajýra        hija
takã        ramo
takã, hakã, rakã        galho, ramo / rama / branch
tako        vulva
taku        calor
takuára        caña
takuare'en        caña dulce
takykuépe        atrasado
tanimbu        ceniza
tape        camino
tape guasu        carretera
tapehun        carretera (asfaltada)
tapi(ite)        frecuentemente (siempre)
tapi'a        pene, testículos
tapicha        prójimo, gente
tapiti        liebre
tapo        raiz
tapýi        rancho
tapykue        parte posterior
tapykuéri        detrás de
tapypi        vulva
tarova (che)        enloquecer
tasy        enfermedad, enfermo, dolor
tata        fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tata        fogo / fuego / fire [PTG91], [Swa026]
tataindy        vela
tatakua        horno
tatapyni        brasa
tatarendy        llamas
tatatína        niebla
tataypy        cocina, hogar
tatin        espina
tatu        armadillo
táva        ciudad
táva        pueblo
tavy        ignorancia
tavy        ignorante, tonto, loco
ta'yni        semilla, brote
ta'ýra,ra'y,ita'ýra        hijo
techapyrã        ejemplo (por)
teindy        hermana (hombre)
teju        lagarto
tekaka        excremento
teko        costumbre
tekoteven        importante, necesidad
tekoteven        tener que, es necesario
tekove        vida, persona
tembe        labio
tembe'y        orilla, frontera
tembiapo        trabajo
tembiasakue        historia
tembiporu        utensilio
tembireko        esposa
tembi'u        comida
temimbo'e        alumno
tenda        lugar, montado
tendy        saliva
tendyva        barba
tenondépe        adelante
tenonderã        primero, ante todo, especialmente
tepoti        excremento
tepy        precio, valor
tepy        valor
téra        nombre
térã        o
téra joa(py)        apellido
terenguahen porãite         bienvenido
tesa        ojo
tesãi        salud
tesay        lágrima
tetã        patria, país
tete        cuerpo
tetekue        cadáver
tetyma        perna / pierna / leg [PTG167]
tetyma        pierna
tevi        culo
tiapú-arazunie        trovão / trueno / thunder
tie'yn        escandaloso
timbo        humo, cigarro
tin        nariz
tin (a)        tener verguenza
tiya        velho / viejo / old man
togue        hoja
topa (a)        encontrar
tory        felicidad
tova        cara
tovasy        tristeza
tove        no, deja
tove        si, que sea así
tu'ã        cima
Tuá-nadéyara        Deus / Dios / God
tugua        fondo
tuguái        cola
tugui        sangue / sangre / blood [PTG190d?]
tuguy        sangre
tuicha, tuvicha        grande
tuja        viejo
tuju        barro
tumby        asentaderas
tun        pique, nigua
tupa        cama, lecho
tupao        iglesia
Tupasyn        Virgen (la)
tupi'a        huevo
tutí-chichutí        tio / tío / uncle
túva,ru,itúva        padre
tuvicha        jefe
ty (ai)        echar
ty (ai)        tirar
ty (suf.)        acumulación de ("-al")
ty'ai        sudor
tyapu        ruido
tye        barriga / vientre / belly [PTG22], [Swa004]
tyeguy        bajo vientre
tyke        hermana mayor (mujer)
tyke'y        hermano mayor
tykue(re)        zumo, jugo
tyky (a)        gotear
tymba        animal doméstico
typycha        escoba
tyvy        hermano menor
tyvýra        hermano menor
tyvyta        ceja
u (ha'u, re'u, ho'u) (a)        beber
u (ha'u,re'u,ho'u)        comer
upéi        después, luego
upéicharamo        si es así, entonces
upépe        allí
upéramo        en aquel tiempo
upy        comestible
uruguaçu        galinha / gallina / hen
vai        feo
vai        malo
váicha chéve        parece (me parece)
vakapi        fútbol
vakapi(re)        piel (de vaca)
vale (a)        valer
ve (suf.)        más
vende (a)        vender
vera (a)        brillar
vera (a)        relampaguear
veve (a)        volar
vevúi        ligero
vo (suf.)        al, para, en
vo (suf.)        cuando
voi        temprano
vokói        luego
vosa        bolsa
vove (suf.)        encuanto
vy (suf.)        medio
vy'a (a)        alegrarse
vy'a (a)        contento (estar)
vy'a'yn        malestar
výro        tonto
y        água / agua / water [PTG4], [Swa086]
yacañy        rio / río / river
yací, djasý        lua / luna / moon [PTG115]
yací-tatá        estrela / estrella / star [PTG115], [PTG83], [Swa072]
yagua        cachorro / perro / dog [PTG148d]
yaguareté        onça / onza, puma / ounce, mountain lion [PTG148d]
y'aha        salto de agua
yani        gordura, toucinho / grasa, tocino / lard, fat [PTG20]
yavoói        mata / bosque / forest
ybira pucu        salgueiro / salguero / willow
yby        terra / tierra / earth, soil [PTG201]
yepea        lenha, madeira / leña, madera / firewood, wood
yga rupa        puerto
ygára        canoa, "barco"
yke        lado
ykére        al lado de
ykua        pozo
yma        hace tiempo (que)
yn (suf.)        sin
ynrehe (suf.)        sin
ypa        lago
ype        pato
ypeg        pato / pato / duck
ypy        origen
ypykuéra        antepasados
ypýpe        junto
yryvu        cuervo
ysyry        arroyo
ysyry        río
yta (che)        saber nadar
y'uhéi (che)        tener sed
yuya        lago / lago / lake
yva        fruta
yvága        cielo
yvate        alto
yvate        norte
yvoty        flor
yvu        manantial
yvy        mundo, tierra, sur
yvy        tierra, suelo
yvyku'i        arena
yvýpe        abajo
yvypóra        hombre, gente
yvyra        árbol, madera
yvýrupi        pie, a (por tierra)
yvytimbo        polvo
yvytu        aire, viento
yvyty        cerro


Guayaki
Fonte: Citado por RODRIGUES, Arion D.; ROSENFELDER, Mark; Numbers 1 to 10; GREENBERG, Joseph H., Language in the Americas, 1987. ILV: Tupi, Tupi-Guarani, Guarani (I).

mberu        pium, esp. de mosquito / esp. de zancudo / variety of mosquito
Cu?u         morder / morder / to bite [PTG130]
eiti        ninho / nido / nest
eteyã        um / uno / one
ipo        muito / mucho / very
japo        trabalhar / trabajar / to work
mïro        dois / dos / two
mïro: tàra        quatro / cuatro / four
mïro: wâchú        três / tres / three
mita        criança / niño / child
ñeno        dormir / dormir / to sleep
pe        pequeno, chato, jovem / pequeño, joven / small, flat, young
pira        sangue / sangre / blood
punua, purua        barriga / vientre / belly [Swa004]
pyCy         pegar / agarrar / to take [PTG13]
raá, ráa        levar / llevar / to carry
tana        muito / mucho / much

Home      Índice

Home      Índice

Home      Index